ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Π.Μ.Σ.: «Φύλο και Νέα Εκπαιδευτικά και Εργασιακά Περιβάλλοντα στην Κοινωνία της Πληροφορίας» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Τα Προγράμματα Σπουδών στα ΚΕΕ Ρόδου: Οι απόψεις των εκπαιδευομένων προσφύγων και μεταναστών» Σαλβάρη Ελένη- Μοσχάνθη Α.Μ. 425Μ/ Ρόδος, 2009

Περίληψη Η εκπαίδευση των αλλοδαπών αποτελεί ένα από τα σημαντικά ζητήματα που δημιούργησαν τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα της τελευταίας δεκαετίας προς τη χώρα μας. Η παρούσα έρευνα επικεντρώνεται στην διερεύνηση των απόψεων των ενηλίκων αλλοδαπών που ζουν στην Ελλάδα για θέματα της εκπαίδευσής τους. Συγκεκριμένα επιδιώκεται η ανίχνευση των στάσεων των αλλοδαπών για την εκπαίδευση και ο προσδιορισμός των εκπαιδευτικών τους αναγκών.

Εννοιολογική αποσαφήνιση βασικών ορισμών 1.1. Εκπαιδευτικές ανάγκες Οι εκπαιδευτικές ανάγκες των κοινωνικά ευπαθών ομάδων, προσδιορίζονται σύμφωνα με την Τσιμπουκλή (Βαϊκούση και συν., 1999: 247), από ατομικούς (βιώματα, προσωπικές εμπειρίες, υποχρεώσεις, προσδοκίες, προσωπικότητα), εκπαιδευτικούς (αποτυχία στο σχολείο, πρόωρη εγκατάλειψη, αρνητική στάση προς τη μάθηση) και κοινωνικούς – εργασιακούς παράγοντες (προκαταλήψεις, θέσεις εργασίας, κοινωνική πολιτική, πόροι). Δεδομένου λοιπόν ότι οι ανάγκες καθορίζονται και βάση των χαρακτηριστικών μιας ομάδας, αποτελούν ένα εξέχον ζήτημα στο σχεδιασμό και την υλοποίηση ενός εκπαιδευτικού προγράμματος για ενήλικες (Rogers, 1999 ׂ Βεργίδης και συν, 1999 ׂ Βεργίδης και συν., 1998).

Εννοιολογική αποσαφήνιση βασικών ορισμών 1.2. Στάσεις προς την εκπαίδευση Για την παρούσα ερευνητική μελέτη θα υιοθετηθεί ο ορισμός των στάσεων του G. Allport (Βασιλείου, Σταματάκης, 1992: 348) σύμφωνα με τον οποίο αποτελούν «μια ψυχική και νευρική κατάσταση ετοιμότητας του ατόμου, που οργανώνεται μέσα από την εμπειρία του και ασκεί μια κατευθυντική και δυναμική επιρροή επάνω στην αντίδρασή του, απέναντι σε όλα τα αντικείμενα και τις καταστάσεις που σχετίζονται με αυτήν». Βάση αυτού θα διερευνηθούν οι προγενέστερες εμπειρίες των ερωτώμενων και οι παρούσες τοποθετήσεις τους προς το θεσμό της εκπαίδευσης, διαμέσου της γνώμης που θα εκφράσουν. Επομένως θα αναζητηθούν οι γνωστικές, οι ψυχολογικές και οι βουλητικές συνιστώσες των στάσεων των υπό μελέτη υποκειμένων.

Εννοιολογική αποσαφήνιση βασικών ορισμών 1.3. Ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες Με τον όρο ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες εννοούμε τις υπηρεσίες παροχής κοινωνικών και ψυχολογικών υπηρεσιών, στις οποίες εργάζονται επαγγελματίες του τομέα της υγείας και πρόνοιας (κοινωνικοί λειτουργοί, ψυχίατροι, ψυχολόγοι κ.α.) και μπορούν να προσέρχονται οι ενδιαφερόμενοι, προκειμένου να επϋύσουν τα προβλήματα που τους απασχολούν (Καλλινικάκη, 1998). Δεδομένου ότι στη χώρα μας δεν εφαρμόζονται συγκεκριμένα μέτρα υποδοχής και ένταξης των αλλοδαπών, πέραν κάποιων αποσπασματικών ερευνητικών προσπαθειών, δεν υπάρχουν και εξειδικευμένες κρατικές υπηρεσίες εξυπηρέτησης του εν λόγω πληθυσμού (ΕΣΠ, 2003).

Εννοιολογική αποσαφήνιση βασικών ορισμών 1.4. Το προφίλ των αλλοδαπών στην Ελλάδα Μετανάστης ονομάζεται το άτομο που εγκαταλείπει την πατρίδα του με τη θέλησή του, για κοινωνικό – οικονομικούς λόγους (Σπαθανά, 2003). Ο εξαναγκασμός στη φυγή είναι έμμεσος και επιβάλλεται όχι από πρόσωπα, αλλά από τις άσχημες συνθήκες διαβίωσης. Συχνά η λύση της μετανάστευσης αποτελεί και το μοναδικό μέσο για την επιβίωση, καθώς δεν εκπληρώνονται οι πρωτογενείς και οι δευτερογενείς ανάγκες του ατόμου (Ζωγράφου, 2001). Τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιείται ο όρος μετανάστης για να περιγράψει φαινόμενα μετακίνησης ατόμων για οικονομικούς ή πολιτικούς λόγους, ενώ συχνά στην πράξη δεν είναι εύκολο να γίνει διαχωρισμός του καθεστώτος, λόγω της ασάφειας που προκύπτει από το νομοθετικό πλαίσιο (Σπαθανά, 2003˙ ΕΣΠ, 2004).

Εννοιολογική αποσαφήνιση βασικών ορισμών 1.4. Το προφίλ των αλλοδαπών στην Ελλάδα Τα συνήθη προβλήματα των αλλοδαπών αφορούν τα εξής (Σκλάβου, 2001: 118): Έλλειψη κατοικίας και ειδών πρώτης ανάγκης. Χρονοβόρες και δαπανηρές διαδικασίες νομιμοποίησης. Ανεργία Έλλειψη επαγγελματικής κατάρτισης ή τυπικών προσόντων προσαρμοσμένων στην αγορά εργασίας της χώρας υποδοχής. Αδυναμία επικοινωνίας με το περιβάλλον λόγω της διαφορετικού λεξιλογίου και κώδικα επικοινωνίας.

2.5. Τεκμηρίωση θέματος Η μέχρι τώρα μελέτη ερευνών δεν οδήγησε στην ανεύρεση παραμέτρων σχετικά με την ανίχνευση των εκπαιδευτικών αναγκών των αλλοδαπών ή τις στάσεις τους γύρω από την εκπαίδευση. Ως εκ τούτου αναδεικνύεται η πρωτοτυπία της συγκεκριμένης έρευνας, καθώς και η αναγκαιότητά της προκειμένου να αναδειχθούν οι «φωνές» των ιδίων των αλλοδαπών και να σχεδιαστούν εκπαιδευτικά προγράμματα προσαρμοσμένα στις ανάγκες τους (Βεργίδης, Κάραλης, 1999). Οι Μαλαπέτσα και Σταλίκας (2004) αναφέρουν το συγκεκριμένο σημείο ως παράγοντα σχολικής αποτυχίας πολλών αλλοδαπών παιδιών στα ελληνικά σχολεία. Ίσως, κατά αναλογία, κάτι τέτοιο να ισχύει και για τους ενήλικες στα εκπαιδευτικά προγράμματα.

Παρουσίαση της ερευνώμενης διάστασης 3.1. Σκοπός και ερευνητικά ερωτήματα Σκοπό της παρούσας εργασίας αποτελεί η διερεύνηση των στάσεων προς την εκπαίδευση των αλλοδαπών που διαβιούν στην Ρόδο. Συγκεκριμένα θα καταγραφούν οι απόψεις τους γύρω από την εκπαίδευση και θα διερευνηθεί το αν οι πρόσφυγες και οι μετανάστες που ζουν στη χώρα μας, επιθυμούν να συμμετέχουν σε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για εκμάθηση ελληνικών ή για κατάρτιση. Επίσης θα ανιχνευτούν οι εκπαιδευτικές τους ανάγκες και οι απόψεις τους για το σχεδιασμό ενός αποτελεσματικού, για αυτούς, προγράμματος, ώστε να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες τους και στις ιδιαιτερότητες που έχουν ως ευπαθής πληθυσμός. Τα ερευνητικά ερωτήματα διατυπώνονται ως εξής: Η ανίχνευση των στάσεων των προσφύγων και μεταναστών απέναντι στην εκπαίδευση, οδηγεί στη συμμετοχή τους σε εκπαιδευτικά/ επιμορφωτικά προγράμματα. Οι εκπαιδευτικές ανάγκες των προσφύγων και μεταναστών για την εκμάθηση των ελληνικών ή τα προγράμματα κατάρτισης συνδέονται με την ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία.

Παρουσίαση της ερευνώμενης διάστασης 3.2. Μεθοδολογία έρευνας Η ερευνητική διαδικασία στο εν λόγω σχέδιο χωρίστηκε σε δύο φάσεις. Στην πιλοτική και στην κυρίως έρευνα. Πριν ξεκινήσει η έρευνα κατασκευάστηκε το εργαλείο συλλογής των δεδομένων, δηλαδή οι άξονες των συνεντεύξεων (Cohen, Manion, 1994). Στη συνέχεια εξασφαλίστηκε η συγκατάθεση των συμμετεχόντων, βάση της δεοντολογίας της έρευνας (Faulkner, Swann, Baker, Bird, Carty, 1999), καθώς και η άδεια του φορέα για την αναζήτηση του δείγματος. Οι συμμετέχοντες ενημερώθηκαν λεπτομερώς για τους σκοπούς, τους στόχους και τη χρησιμότητα της συγκεκριμένης ερευνητικής προσπάθειας. Επίσης τα άτομα διαβεβαιώθηκαν για την τήρηση του απορρήτου και τη μη κοινοποίηση των προσωπικών τους στοιχείων.

Παρουσίαση της ερευνώμενης διάστασης Δείγμα και εργαλείο συλλογής δεδομένων 4.1. Το δείγμα της έρευνας Τις εξετασθείσες περιπτώσεις της παρούσας έρευνας αποτέλεσαν συνολικά 16 ενήλικοι πρόσφυγες και μετανάστες διαφόρων εθνοτήτων (9 άνδρες και 7 γυναίκες), που έκαναν χρήση των υπηρεσιών του ΚΕΕ της νήσου Ρόδου από τον Νοέμβριο του 2008 έως τον Φλεβάρη του Οι απαντήσεις των τεσσάρων πρώτων ερωτώμενων (3 άνδρες και 1 γυναίκα) χρησιμοποιήθηκαν για την πιλοτική έρευνα. Τα υπόλοιπα 12 άτομα συμμετείχαν στην κυρίως ερευνητική διαδικασία και διαχωρίζονταν σε 6 άνδρες και 6 γυναίκες.

Παρουσίαση της ερευνώμενης διάστασης 4.2 Ο πληθυσμός στόχος Οι δραστηριότητες του ΚΕΕ Ρόδου περιλαμβάνουν τις εξής παροχές: ψυχολογική και κοινωνική βοήθεια, εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, επαγγελματική κατάρτιση και επιμόρφωση, προώθηση στην αγορά εργασίας, εξεύρεση εργασίας – υλοποίηση επιχειρηματικών σχεδίων διευκόλυνση της ένταξης και συμμετοχής στο κοινωνικό περιβάλλον. νομική βοήθεια, ενημέρωση του κοινού και των ΜΜΕ, με τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές και δημοσιεύσεις στον τύπο καθώς και με ομιλίες σε σχολεία, συλλόγους και λοιπούς κοινωνικούς φορείς.

Σχολιασμός των ευρημάτων Tα αποτελέσµατα της έρευνας τόσο µέσα από την παρατήρηση όσο και µέσα από τις συνεντεύξεις, αλλά και µε δεδοµένους τους περιορισµούς που ήδη αναφέρθηκαν, συµπυκνώνονται στα παρακάτω σηµεία: 1.Οι επιλογές των εκπαιδευομένων σε διδακτικό επίπεδο δεν είναι συστηµατοποιηµένες και επηρεάζονται από την προηγούµενη επαγγελµατική τους εµπειρία. Το µορφωτικό κεφάλαιο και η γλώσσα των αλλοδαπών αγνοείται. 2. Οι διδακτικές προσεγγίσεις που ακολουθούνται στη διδασκαλία της γλώσσας είναι παραδοσιακές. Το σύνολο των δραστηριοτήτων συνιστά ένα τυποποιηµένο πλαίσιο που χαρακτηρίζεται από έλλειψη πραγµατικού στόχου και νοήµατος (meaningful task).

Σχολιασμός των ευρημάτων 3. Η εκµάθηση της ελληνικής γλώσσας ως δεύτερης συνιστά µια διαφορετική διαδικασία από αυτήν που απαιτείται για την πρόσκτησή της ως πρώτης. Αυτό ισχύει γιατί ένας οµιλητής που µαθαίνει µια δεύτερη γλώσσα δέχεται περισσότερες κοινωνικές, γνωστικές και ψυχολογικές επιρροές από έναν άλλον που µαθαίνει τη µητρική του γλώσσα (Μητακίδου & Τρέσσου, 2002:20). Οι συνέπειες αυτής της διαφοροποίησης δε λαµβάνονται υπόψη κι έτσι οι ιδιαίτερες γλωσσικές και εκπαιδευτικές ανάγκες των αλλοδαπών αγνοούνται πολλές φορές. 4.Τα διαφορετικά γλωσσικά συστήµατα δεν τοποθετούνται από τους εκπαιδευτικούς µε ρητό τρόπο σε έναν κάθετο άξονα που δηλώνει ιεράρχηση. Ωστόσο, µπορεί όλες οι γλώσσες να χαρακτηρίζονται ισάξιες από τη σύγχρονη γλωσσολογία, αλλά ως πραγµατικά ισάξιες καταγράφονται στη συνείδηση των ανθρώπων µόνο εκείνες που έχουν την ίδια αντιµετώπιση µε τη δική τους µητρική γλώσσα, δηλαδή εκείνες που διδάσκονται και χρησιµοποιούνται.

Σχολιασμός των ευρημάτων 5. Σχετικά µε τη δεύτερη κατηγορία των συγκροτηµένων αξόνων προκύπτει ότι βασική επιδίωξη είναι η κατάκτηση της δοµικής-συστηµατικής όψης της γλώσσας και του συνόλου των συµβάσεων που επιβάλλει. Οι διδακτικές επιλογές που γίνονται στις συγκεκριµένες τάξεις ακολουθούν τη λογική του ∆οµισµού, που θέτει ως βασικό πεδίο της γραµµατικής θεωρίας και περιγραφής τα τυπικά στοιχεία της γλώσσας και τους συνδυασµούς τους βάσει κανόνων (Λύκου, 2000). 6. Η ελληνική πραγµατικότητα, µε όλες τις κοινωνικές και εκπαιδευτικές ιδιαιτερότητες που τη διακρίνουν, δε θα µας επέτρεπε να υποστηρίξουµε την ανάπτυξη ενός δίγλωσσου µοντέλου που θα συµπεριλάµβανε ισότιµα τη διδασκαλία της πρώτης γλώσσας των αλλοδαπών. Μια τέτοια πρόταση θα αποτελούσε ένα µαξιµαλιστικό στόχο για τη σηµερινή τουλάχιστον συγκυρία

Επίλογος Βασική επιδίωξη της έρευνας αποτέλεσε μια εις βάθος διερεύνηση των αναγκών και των στάσεων για την εκπαίδευση των ενηλίκων αλλοδαπών που ζουν στη χώρα μας. και ιδιαιτέρα στη Ρόδο. Η μελέτη του θέματος ξεκινά με τη βιβλιογραφική ανασκόπηση της θεωρίας της εκπαίδευσης ενηλίκων. Επίσης περιγράφεται η μεθοδολογία των εκπαιδευτικών προγραμμάτων για ενήλικες που ανήκουν σε κοινωνικά ευπαθείς ομάδες, με ιδιαίτερη έμφαση στην ομάδα των αλλοδαπών. Με τον τρόπο αυτό προσδιορίζεται ο ρόλος της εκπαίδευσης ενηλίκων στην ένταξη του εν λόγω πληθυσμού.