Διδακτική της Ιστορίας και ΤΠΕ Νότα Σεφερλή notaseferli@gmail.com

Μέρος Α΄: Ζητήματα διδακτικής Η σχέση θεωρίας και διδακτικής πρακτικής Τι διδάσκουμε όταν διδάσκουμε ιστορία; Η επεξεργασία των πηγών Ανανεωτικές τάσεις

Η σχέση θεωρίας και διδακτικής πρακτικής Η μεταβίβαση της ιστορικής γνώσης Η διαχείριση της ιστορικής γνώσης Η ανακάλυψη της ιστορικής γνώσης

Τι διδάσκουμε όταν διδάσκουμε ιστορία;

Τι διδάσκουμε όταν διδάσκουμε ιστορία; Ιστορική γνώση: πραγματολογικές γνώσεις οργανωμένες σ’ ένα αφηγηματικό ή/και εννοιολογικό πλαίσιο με σκοπό την αφομοίωσή τους από το μαθητή Ιστορική μαθητεία: ιδιαίτερους τρόπους μάθησης που προσιδιάζουν στην ιστορική σκέψη (διαχείριση, συνδυασμό, αναζήτηση, χρήση κτλ. της ιστορικής γνώσης)

Ιστορική γνώση Μια διαμεσολαβημένη γνώση του παρελθόντος Μεγάλο μέρος της οποίας είναι προορισμένο να λησμονηθεί

Πώς μπορούμε να αξιοποιήσουμε διδακτικά τις επιλεκτικές διαδικασίες της μνήμης και της λήθης;

Να καταστήσουμε ευκρινή την επιλεγμένη ιεράρχηση της γνώσης Πώς μπορούμε να αξιοποιήσουμε διδακτικά τις επιλεκτικές διαδικασίες της μνήμης και της λήθης; Να καταστήσουμε ευκρινή την επιλεγμένη ιεράρχηση της γνώσης Να παρουσιάσουμε την κύρια πληροφορία συνοδευόμενη από λεπτομέρειες και μερικότερα δεδομένα Διαφάνεια 8 Πρώτη κουκκίδα: Μπορούμε να πετύχουμε κάτι τέτοιο με τη βοήθεια όχι μόνο φωνητικών ή τυπογραφικών μεθόδων, αλλά και νοητικών αιτιολογήσεων, που αποτελούν οδηγό για την επιλεκτική δραστηριότητα των μαθητών – αποδεκτών. Δεύτερη κουκκίδα: Ο στόχος εδώ είναι να οδηγήσουμε την κύρια πληροφορία στη μακροπρόθεσμη μνήμη. Οι λεπτομέρειες και όσα, τέλος πάντων, συνιστούν μερικότερα δεδομένα παρέχονται ώστε να απλουστευτούν οι διαδικασίες διαχείρισης και αποθήκευσης της κύριας πληροφορίας. Εδώ θα επιστρατεύσουμε τις εννοιοποιητικές, ταξινομικές και οργανωτικές ικανότητες ή ανικανότητες των μαθητών μας ως προς τα πράγματα, τα πρόσωπα, τις καταστάσεις.

Ιστορική μαθητεία: μαθητεία πάνω σε τι; Μαθητεία πάνω στις χρήσεις του χρόνου Μαθητεία πάνω στην ιστορική αφήγηση Μαθητεία πάνω στην ιστορική αλήθεια Μαθητεία πάνω στην επεξεργασία των πηγών

Μαθητεία πάνω στις χρήσεις του χρόνου χρονολογικές σχέσεις και αποστάσεις (προγενέστερο, μεταγενέστερο, σύγχρονο) γενεά ιστορική εξέλιξη – μεταβολή χρονολογική ταινία (οπτικοποιημένη αναπαράσταση του χρόνου) περιοδολόγηση (ως κατασκευή του ιστορικού) διάρκεια (μικρή, μέση, μακρά) Διαφάνεια 10 Πρώτη κουκκίδα: Δεν εννοούμε τη γνώση των χρονολογιών ή την απομνημόνευση εκείνων που άλλοι έχουν κρίνει σημαντικές, πράγμα χρήσιμο αλλά που δεν βοηθά στο να εξοικειωθούμε με την έννοια του χρόνου, απλώς προσθέτει κάποιες πραγματολογικές γνώσεις. Ούτε την ικανότητα να εντοπίζουμε πληροφορίες (μια μορφή αναζήτησης της πληροφορίας). Ούτε την επισήμανση της ημερομηνίας ενός γεγονότος (δουλειά του ιστορικού). Εδώ η μαθητεία στην ιστορία συνίσταται στο να μαθαίνει κανείς να αισθάνεται την ανάγκη της χρονολόγησης, για να την εντάξει στο συνολικό προβληματισμό του. Σημαίνει την ανάγκη να έχει σαφείς, συγκεκριμένους λόγους να ερευνήσει αν κάτι είναι προγενέστερο, μεταγενέστερο ή σύγχρονο με κάτι άλλο, τη χρονική απόσταση που τα χωρίζει, να αμφισβητεί τις γενικές παραδοχές που προκύπτουν από απλές χρονολογήσεις. Εν ολίγοις, να συνδέει τη χρονολόγηση με κάτι άλλο που εκείνη νοηματοδοτεί νοηματοδοτούμενη ταυτόχρονα από αυτό. (Moniot H., 1993)

Μαθητεία πάνω στην ιστορική αφήγηση Η ιστορική αφήγηση, είτε ως πρόσληψη είτε ως συγγραφή, αποτελεί πεδίο χειρισμών ενός χρονικού σχήματος: μειώνουμε ή παραλείπουμε διάρκειες, δίνουμε μεγαλύτερη έμφαση σε κάποιες, παίζουμε έξυπνα με τη χρονική τάξη των πραγμάτων, εκτυλίσσουμε μια ιστορία, πότε ακολουθώντας την βήμα βήμα, πότε παρουσιάζοντάς την σφαιρικότερα … (Moniot H., 1993)

Μαθητεία πάνω στην ιστορική αλήθεια Η ιστορία αποτελεί διανοητική κατασκευή. Το παρελθόν είναι παρελθόν … Δεν έχει πλέον πραγματική υπόσταση. Δεν υπάρχουν παρά ίχνη του. Και όποια και να είναι η αυθεντικότητα των υπολειμμάτων αυτών και η μεθοδολογική αυστηρότητα της εργασίας του ιστορικού, η ιστορία είναι φόρου υποτελής στο παρόν. Δεν εκφράζει παρά τη σχέση παρόντος-παρελθόντος, μια σχέση φαντασιακή. (Moniot H., 1993)

Μαθητεία πάνω στην επεξεργασία των πηγών Το κύριο ενδιαφέρον της ιστορικής πηγής έγκειται στο ότι φωτίζει όλες τις στιγμές της εργασίας του ιστορικού: τους λόγους για τους οποίους το συγκεκριμένο κριτήριο διατηρήθηκε, επισημάνθηκε και εξετάζεται, την έμφαση στις κοινωνικές και λεκτικές πρακτικές των οποίων αποτελεί προϊόν, τις πληροφορίες που παρέχει σε προϋπάρχοντα ερωτήματα, εκείνες που δημιουργούν νέα ή ακόμα τις ερμηνευτικές διαμάχες και την ανανέωση των ιστοριογραφικών μεθόδων. (Moniot H., 1993)

Επεξεργασία των πηγών Πρόταξη βασικών ερωτημάτων Ποιος είναι ο δημιουργός Πότε δημιουργήθηκε Τι είδους ντοκουμέντο είναι Ποιοι ήταν οι πραγματικοί αποδέκτες Ποιες οι προθέσεις δημιουργίας της Περεταίρω επεξεργασία ανάλογα με το είδος της πηγής

Γραπτές πηγές Εξέταση της δομής της Γλωσσική επεξεργασία Βασική θέση/θέσεις & εντοπισμός επιχειρημάτων τεκμηρίων Έλεγχος της αξιοπιστίας Διασταύρωση και συμπλήρωση με άλλες πηγές Κατανόηση και αξιοποίηση της πηγής

Εικόνα Εντοπισμός και περιγραφή προσώπων ή αντικειμένων (θέση και μέγεθος) Ανίχνευση της οπτικής γωνίας του δημιουργού (κίνηση του ματιού, υποθέσεις για πιθανή σχέση κίνησης με την ερμηνεία) Ρητή δήλωση των συναισθημάτων που πιθανόν δημιουργούνται κατά την επεξεργασία της εικόνας (λ.χ., πρόσωπα ή αντικείμενα που προκαλούν τις ισχυρότερες εντυπώσεις) Διαφάνεια 16 Δεύτερη κουκκίδα: Συνήθως στο δυτικό πολιτισμό το μάτι κινείται από αριστερά προς τα δεξιά και από πάνω προς τα κάτω, οπότε είναι πολύ πιθανό να τοποθετούνται ή να αξιολογούνται έτσι τα πρόσωπα και τα πράγματα.

Ανανεωτικές τάσεις Πολυπρισματική προσέγγιση Βιωματική προσέγγιση – ενσυναίσθηση Ισοβαρής ιστοριογραφική προσέγγιση κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας Εναλλακτική ιστορία Διαφάνεια 17 Κουκκίδα πρώτη: Μέσω της ποικιλίας πηγών, οπτικών και ερμηνειών

Μέρος Β΄: Διδασκαλία της ιστορίας & ΤΠΕ Η δράση των μαθητών Οι ΤΠΕ ως υποστηρικτικά εργαλεία

Η δράση των μαθητών Οι μαθητές ερευνούν Οι μαθητές δημιουργούν Οι μαθητές επικοινωνούν Οι μαθητές αναστοχάζονται

Οι μαθητές ερευνούν Θέτουν ερευνητικά ερωτήματα – υποθέσεις (problem solving questions) Αναζητούν, επεξεργάζονται, αξιολογούν, διασταυρώνουν, κατανοούν-ερμηνεύουν και αξιοποιούν πηγές Εξάγουν συμπεράσματα

Οι μαθητές δημιουργούν Τα δικά τους κείμενα (ιστορικές αφηγήσεις, δοκίμια, άρθρα, περιλήψεις, αναφορές, πίνακες, χάρτες, σχεδιαγράμματα, χρονολόγια, γραμμές χρόνου, ημερολόγια, διαλόγους, μονόπρακτα, αφίσες, φωτογραφικά λευκώματα …) Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι τα κείμενα των μαθητών αποτελούν τις δικές τους αναπαραστάσεις για την ιστορία

Οι μαθητές επικοινωνούν Όταν, στο πλαίσιο της ομάδας εργασίας, συνεργάζονται για την επίτευξη ενός κοινού στόχου Όταν, για την υλοποίηση των εργασιών τους, ζητούν την υποστήριξη και συνδρομή των έμπειρων συνομηλίκων και ενηλίκων Όταν παρουσιάζουν τα προϊόντα της εργασίας τους στην ολομέλεια της τάξης, στη σχολική ή ευρύτερη κοινότητα και δέχονται ανατροφοδότηση

Οι μαθητές αναστοχάζονται Σχετικά με το περιεχόμενο (τι) και τη διαδικασία (πώς) της μάθησης Σχετικά με το προϊόν της μάθησης (το δικό τους προϊόν και το προϊόν των άλλων) Σχετικά με το τι είναι η ιστορία ως γνώση του παρελθόντος και ως διαδικασία νοηματοδότησης του παρελθόντος αυτού

Οι ΤΠΕ μπορούν να υποστηρίξουν την έρευνα των μαθητών Διαδίκτυο: Ποικιλία πηγών (γραπτών, πολυμεσικών, πολυτροπικών), εικονική περιήγηση σε μουσεία, βιβλιοθήκες, αρχαιολογικούς χώρους (πολυπρισματική, βιωματική προσέγγιση) Λογισμικά σχετικά με το μάθημα της Ιστορίας (Centennia, Κασταλία, Ομηρικά έπη, Από το παρόν στο παρελθόν, Ιδιωτικός και δημόσιος βίος, 21 εν πλω, Μυκηναϊκός κόσμος κτλ.)

Οι ΤΠΕ μπορούν να υποστηρίξουν τις δημιουργίες των μαθητών Τα λογισμικά γενικής χρήσης: επεξεργαστής κειμένου, λογιστικό φύλλο, λογισμικό παρουσίασης ως μέσα πρακτικής του νέου γραμματισμού για τη συγγραφή κειμένων, εισαγωγή πινάκων, εικόνων, βίντεο, ήχων και γενικότερα τη δημιουργία πολυμεσικού και πολυτροπικού υλικού Οι εφαρμογές του web 2.0 (wiki, blog) ως συνεργατικά περιβάλλοντα δημιουργίας και διαμοίρασης ποικίλου υλικού (λ.χ., ψηφιακό σχολικό περιοδικό ιστορίας)

Οι ΤΠΕ μπορούν να υποστηρίξουν την επικοινωνία των μαθητών Μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου μπορούν να επικοινωνήσουν με άτομα ή φορείς (ειδικοί, υπεύθυνοι μουσείων, βιβλιοθηκών κτλ.) Μέσω των εφαρμογών του web 2.0 μπορούν να δημοσιοποιούν τα κείμενά τους, να επικοινωνούν, να σχολιάζουν και να δέχονται ανατροφοδότηση

Οι ΤΠΕ μπορούν να υποστηρίξουν τον αναστοχασμό των μαθητών Ως υποστηρικτικά εργαλεία της ερευνητικής-ανακαλυπτικής μάθησης, της πολυπρισματικής και βιωματικής προσέγγισης του ιστορικού υλικού Ως χώροι παρουσίασης, δημοσιοποίησης των μαθητικών εργασιών Ως εργαλεία που υπόκεινται και τα ίδια σε έλεγχο και αξιολόγηση από τους χρήστες-υποκείμενα που μαθαίνουν

Βιβλιογραφία Μαυροσκούφης, Δ. (2010) Διδασκαλία του μαθήματος της ιστορίας με σκοπό την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης. Επιμορφωτικό Υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στα ΚΣΕ. Τεύχος 3, ΠΕ02, σσ. 109-143. Moniot, H. (2002) Η Διδακτική της Ιστορίας. Μεταίχμιο, Αθήνα. Ψυχογυιού, Ε. (2009). Η συμβολή των ΤΠΕ στη διδακτική της ιστορίας δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. 1ο Εκπαιδευτικό Συνέδριο «Ένταξη και Χρήση των ΤΠΕ στην Εκπ/κή Διαδικασία». Βόλος, Απρίλιος 2009.

Ενσυναίσθηση Η κατανόηση των κινήτρων δράσης των ανθρώπων του παρελθόντος Η βιωματική και ενσυναισθητική πρόληψη του παρελθόντος μπορεί να επιτευχθεί μέσω της διασύνδεσης παρελθόντος – παρόντος, Γενικής και Τοπικής Ιστορίας. Ένας τομέας που προβάλλεται από τη σύγχρονη ιστοριογραφία είναι αυτός της καθημερινής ζωής, τομέας που μπορεί να αξιοποιηθεί κατά τη διδασκαλία του μαθήματος, εφόσον ευνοεί τη σύνδεση παρελθόντος - παρόντος, διεγείρει το ενδιαφέρον των μαθητών και αποτελεί ευρύ πεδίο δραστηριοτήτων. (Ψυχογυιού,2009)

Η έννοια της πολυπρισματικότητας Ορίζεται ως μια διανοητική εργασία που αποσκοπεί στην κατανόηση του άλλου, στον εντοπισμό προκαταλήψεων και στη συνειδητοποίηση των κοινωνικών, πολιτισμικών και ιδεολογικών όρων που επιδρούν στη διαμόρφωση των ιστορικών ερμηνειών. (Μαυροσκούφης, 2010)

«Όλα είναι ιστορία» Μετατόπιση από την «παραδειγματική» ιστορική αφήγηση που δίνει έμφαση στα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα, στους μεγάλους άνδρες και στα θαυμαστά τους κατορθώματα προς μια νέα αναστοχαστική, δομική και ισοβαρή ιστοριογραφική προσέγγιση κάθε περιοχής της ανθρώπινης δραστηριότητας στο παρελθόν. (Ψυχογυιού, 2009)

Η εναλλακτική ιστορία Διερευνά γεγονότα και τις συνέπειές τους με αφετηρία τη διατύπωση μιας εναλλακτικής υπόθεσης, με την έννοια ότι σε κάποιο σημείο του παρελθόντος (σημείο ιστορικής απόκλισης) κάτι σημαντικό (γεγονός – κλειδί) θα μπορούσε να είχε συμβεί διαφορετικά, άρα και οι εξελίξεις θα ήταν διαφορετικές (Μαυροσκούφης, 2010) Διαφάνεια 32 Το επιστημολογικό υπόβαθρο μιας τέτοιας θεώρησης συνδέεται με τον ακραίο ντετερμινισμό και την απροσωποποίηση της ιστορίας, όπου δίνεται απόλυτη προτεραιότητα στους ιστορικούς νόμους, καθώς και σε κοινωνικές και οικονομικές δομές και σχέσεις. Οι επικριτές της θεωρούν ότι έτσι παραβιάζονται οι βασικές αρχές της ιστορικής σχέσης, προκαλούνται συγχύσεις εννοιολογικού χαρακτήρα και ότι τελικά πρόκειται για ένα παιχνίδι, ένα μέσο διασκέδασης, χωρίς επιστημονικές αξιώσεις. Οι υποστηρικτές, από την άλλη, θεωρούν ότι έτσι ενεργοποιούνται κίνητρα μάθησης, προωθείται η ερευνητική-ανακαλυπτική μάθηση, αναπτύσσεται η ιστορική φαντασία και αποκαλύπτεται η ανθρώπινη διάσταση της ιστορίας (εξέταση ψυχογραφικών χαρακτηριστικών, κινήτρων δράσης, ηθικών διλημμάτων κτλ.)