Έλενα Βλαχογιάννη, 2ο ΓΕΛ Χολαργού Νότα Σεφερλή, 2ο ΓΕΛ Χολαργού Το Μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας: Από την κατανόηση κειμένου στην πύκνωση και την περίληψη Έλενα Βλαχογιάννη, 2ο ΓΕΛ Χολαργού Νότα Σεφερλή, 2ο ΓΕΛ Χολαργού Γραφείο Σχολικών Συμβούλων Δ. Ε. Β' Αθήνας Σχολική Σύμβουλος: Βενετία Μπαλτά (ΠΕ02)

Πώς ορίζεται γενικά η περίληψη ως κείμενο; Πρόκειται για μια υποκατηγορία [subgenre] του γένους "έκθεση", που έχει αντικειμενικό προσανατολισμό, δηλαδή αποφεύγει τον σχολιασμό του κειμένου που πυκνώνει, επιστρατεύει συγκεκριμένες γνωσιακές λειτουργίες (ανάγνωσης / αποδόμησης και αναδόμησης του πρωτότυπου κειμένου / λόγου), χρησιμοποιεί γλωσσικά μέσα ή, καλύτερα, γλωσσικές στρατηγικές παράφρασης / πύκνωσης του περιεχομένου του αρχικού κειμένου και δείξης της οργάνωσής του, και ικανοποιεί επικοινωνιακές ανάγκες επαγγελματικές (με εμφανή χρηστικό χαρακτήρα) αλλά και σχολικές, αφού η περίληψη αποτελεί καθιερωμένη άσκηση κατανόησης και (ανα)σύνταξης κειμένου. (Πύλη για την ελληνική γλώσσα, Πολίτης, χ. χ.)

Πώς ορίζεται η λεγόμενη σχολική περίληψη; Πρόκειται για θεσμοθετημένη γλωσσική άσκηση στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας με αποδέκτη συνήθως τον εκπαιδευτικό. (Πύλη για την ελληνική γλώσσα, Πολίτης, χ. χ.)

Τα κύρια χαρακτηριστικά της σχολικής περίληψης Τα κύρια χαρακτηριστικά της σχολικής περίληψης Υπαγορευμένο μήκος (λ.χ., το 1/3 της έκτασης του αρχικού κειμένου). Γραμμικότητα (αποτυπώνει το σχέδιο οργάνωσης του αρχικού κειμένου). Πιστότητα στην απόδοση του περιεχομένου του αρχικού κειμένου (αποτελεί μια μικρογραφία του, που απαλλάσσει τον αναγνώστη της από τον κόπο να επισκεφθεί το πρωτότυπο). (Πύλη για την ελληνική γλώσσα, Πολίτης, χ. χ.)

Υπάρχουν όμως και άλλες μορφές περίληψης με εμφανή χρηστικό χαρακτήρα Περίληψη επιστημονικής ανακοίνωσης ή άρθρου [abstract] Περίληψη ενός θεατρικού έργου, μιας κινηματογραφικής ταινίας ή μιας λογοτεχνικής αφήγησης [synopsis] Ανακεφαλαίωση: κριτική / συνθετική σύνοψη των συμπερασμάτων ενός βιβλίου, μιας διατριβής, μιας έρευνας [précis] Δημοσιογραφική περίληψη… Αλλά και μια ευρύτατη ποικιλία κειμένων με έντονα πολυμεσικό και πολυτροπικό χαρακτήρα (κινηματογραφικά τρέιλερ, ψηφιακές παρουσιάσεις (ppt, prezi), infographics κ.ά.

Γενικά (1): Τύποι περίληψης α) με κριτήριο τον συντάκτη της περίληψης και τον αποδέκτη της Ο συντάκτης της περίληψης είναι άλλος από το συγγραφέα του αρχικού κειμένου και η περίληψη προορίζεται για τρίτους (βιβλιοπαρουσιάσεις και βιβλιοκριτικές, περιλήψεις επιστημονικών άρθρων, δημοσιογραφικών ερευνών που προορίζονται για ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό, αλλά και η λεγόμενη σχολική περίληψη). Ο συντάκτης της περίληψης είναι άλλος από το συγγραφέα του αρχικού κειμένου και η περίληψη προορίζεται για τον συντάκτη της (σημειώσεις από βιβλία, άρθρα κτλ. που διευκολύνουν στη μελέτη, ανάκληση πληροφοριών). Ο συντάκτης της περίληψης ταυτίζεται με το συγγραφέα του αρχικού κειμένου και η περίληψη προορίζεται για τρίτους (το abstract μιας εισήγησης, ανακοίνωσης σε συνέδριο ή ενός άρθρου σε επιστημονικό περιοδικό). Ο συντάκτης της περίληψης ταυτίζεται με το συγγραφέα του αρχικού κειμένου και η περίληψη προορίζεται για τον ίδιο (μορφή περίληψης που χρησιμοποιούν οι συγγραφείς, καθώς επεξεργάζονται τμήματα ενός βιβλίου ή μιας μεγάλης έρευνας). (Πολίτης, χ.χ.)

Γενικά (2): Τύποι περίληψης β) με κριτήριο την «απόσταση» από το αρχικό κείμενο Απλή πύκνωση (διατηρείται η οπτική γωνία και ο τρόπος οργάνωσης του αρχικού κειμένου). Πληροφοριακή περίληψη (αποδίδεται κι εδώ το περιεχόμενο – χωρίς σχολιασμό – και η οργάνωση του αρχικού κειμένου, αλλά χρησιμοποιούνται φράσεις όπως: «ο συγγραφέας υποστηρίζει…», «ο συγγραφέας προσθέτει…» κτλ.). Αξιολογική περίληψη (περιέχει και σχόλια – αξιολογικές κρίσεις). Επιλεκτική περίληψη (συνοψίζει και αξιολογεί ορισμένα είδη πληροφοριών / αποσπάσματα του αρχικού κειμένου). Σύνθεση (συνοψίζει ή και αξιολογεί ολόκληρα ή αποσπάσματα από διαφορετικά κείμενα, τέτοιες είναι λ.χ., οι συνθετικές εργασίες). (Δαμιανού Δ., Παπαϊωάννου Π., Πατούνα Α., 2001) Στη σχολική περίληψη που συνδέεται με το μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας ανήκουν οι δύο πρώτοι τύποι περίληψης

Γενικά (3): Σχέση περίληψης-κατανόησης Πολλά μοντέλα κατανόησης θεωρούν την περίληψη ως την πιο κοντινή εκδήλωση στη νοητική αναπαράσταση ενός κειμένου (αυτόματη σχεδόν διαδικασία κατά τη διάρκεια της κατανόησης). Η γραπτή περίληψη απαιτεί, ωστόσο, και άλλες δεξιότητες (γλωσσικές και συγγραφικές) καθώς και δεξιότητες μεταγνωστικού ελέγχου, που κατακτώνται πολύ αργότερα από τις βασικές λειτουργίες της κατανόησης. Οι έρευνες αποδεικνύουν την αναπτυξιακή φύση αυτής της μαθησιακής στρατηγικής: Οι μικρής ηλικίας μαθητές είναι σε θέση να αντιληφθούν τη βασική ιδέα που υπάρχει πίσω από κάθε περίληψη (απαλοιφή των δευτερευουσών πληροφοριών και εντοπισμό των βασικών). Μεταβαίνοντας όμως σε απαιτητικότερες λειτουργίες (πύκνωση και παράφραση, μεταγνωστικό έλεγχο) οι αναπτυξιακές διαφορές γίνονται περισσότερες ορατές. (Kintsch W., Van Dijk T.,1978 και 1983. Brown A., Day J., Jones R., 1983. Σφυρόερα Μ., 1998)

Η σημασία της περίληψης από διδακτικής σκοπιάς Η εξοικείωση των μαθητών με τη διαδικασία της περίληψης (summarization) καθώς και το τελικό προϊόν αυτής της διαδικασίας (summary) αποτελούν βασικό διδακτικό στόχο, καταρχάς στο πλαίσιο του γλωσσικού μαθήματος, αλλά ο στόχος αυτός διατρέχει τελικά και τα υπόλοιπα μαθήματα. Η εξοικείωση με τον περιληπτικό λόγο έχει την αφετηρία της στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και γίνεται συστηματικότερη στις δύο βαθμίδες της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Οι λόγοι που επιβάλλουν τη συστηματική διδασκαλία και εξοικείωση των μαθητών με τον περιληπτικό λόγο είναι αφενός η χρησιμότητά του στη σχολική ζωή, αφετέρου η ευρεία εφαρμογή του σε ποικίλους τομείς της καθημερινής ζωής.

Γνωσιακές λειτουργίες της περίληψης ως διαδικασίας (summarization) Στρατηγικές πύκνωσης: Κειμενικές πράξεις αφαίρεσης των πληροφοριών του κειμένου που οδηγούν σε προτάσεις υψηλότερης τάξης, οι οποίες στη συνέχεια θα συγκροτήσουν το κείμενο της περίληψης. Στρατηγικές παράφρασης: Κειμενικές πράξεις εξίσωσης, απόδοσης, δηλαδή, με ισοδύναμους σημασιολογικά όρους (επιλεγμένων) προτάσεων του αρχικού κειμένου. Αυτές δεν οδηγούν σε προτάσεις υψηλότερου επιπέδου, είναι όμως εντελώς απαραίτητες στην πορεία κατανόησης και προετοιμασίας του για σύνοψη. Μετασχόλια: Κειμενικές πράξεις πρόσθεσης που αναφέρονται στις γλωσσικές πράξεις του συγγραφέα, παρέχοντας ταυτόχρονα μια εικόνα της συνολικής διάρθρωσης του κειμένου. (Πολίτης, χ. χ.)

Γνωσιακές λειτουργίες της περίληψης ως προϊόντος (summary) Ανάγνωση / διαίρεση: συστηματική ανάλυση των πληροφοριακών μονάδων του αρχικού κειμένου. Υπογράμμιση: καθορισμός της θεματικής δομής και των θεματικών προτάσεών του. Σχεδιασμός: σύνθεση του σχεδιαγράμματος που θα οδηγήσει στη σύνταξη της περίληψης. (Werlich, 1982. Πολίτης, χ. χ.)

Ανοικτά ζητήματα (Ι) Προσεγγίζουμε - και πώς- τις λεγόμενες χρηστικές περιλήψεις; Προσεγγίζουμε – και πώς – περιλήψεις αφηγηματικών, συνομιλιακών και περιγραφικών κειμένων; Θα πρέπει οι μαθητές να ασκούνται και σε περιλήψεις επικοινωνιακά πλαισιωμένες; Τι αποκαλύπτει συνήθως η διδακτική εμπειρία για την ικανότητα των μαθητών να εντάξουν οργανικά στο κείμενο της περίληψης μεταγλωσσικά σχόλια; Μήπως η αυστηρή προσκόλληση σε ποσοτικά κριτήρια (ανταπόκριση στο ζητούμενο όριο λέξεων) υποβαθμίζει τα ποιοτικά;

Ανοικτά ζητήματα (ΙΙ) Αντιλαμβάνονται - και σε ποιο βαθμό - οι μαθητές τη διττή φύση της περίληψης ως διαδικασίας και ως τελικού προϊόντος; Αρκεί η κατά παράγραφο ανάγνωση και διατύπωση πλαγιότιτλων (επαγωγική διαδικασία) για την κατανόηση του όλου και των νοηματικών και δομικών σχέσεων που αναπτύσσονται εντός του κειμένου; Τι γίνεται όταν το αρχικό κείμενο υπαγορεύει αναδιάταξη και όχι απλώς γραμμική αποτύπωση του περιεχομένου του; Είναι όλα τα (αρχικά) κείμενα «ανοιχτά» σε παραφράσεις και μετασχηματισμούς;

Βιβλιογραφικές πηγές Πολίτης Π. (χ. χ.): http://www.greek-language.gr/greekLang/studies/summary/contents.html Δαμιανού Δ., Παπαϊωάννου Π., Πατούνα Α., 2001, «Ζητήματα διδασκαλίας και αξιολόγησης της περίληψης» στο Βάμβουκας Μ., Χατζηδάκη Α. (επιμ.), Μάθηση και διδασκαλία της Ελληνικής ως μητρικής και ως δεύτερης γλώσσας, Πρακτικά Συνεδρίου, Ρέθυμνο, 6 - 8 / 10 / 2000, Ατραπός, Αθήνα σ. 436. Kintsch W., Van Dijk T., 1978, Toward a model of text comprehension and production, Psychological Review, 85, 363-394. Van Dijk T., Kintsch W., 1983, Strategies of discourse comprehension, Academic Press, N. Y., 16. Brown A., Day J., Jones R., 1983, The development of plans for summarizing texts, Child Development, 54, 968. Σφυρόερα Μ., 1998, Η μελέτη των γνωστικών σχημάτων κατάτμησης και αναπλαισίωσης πληροφοριών κατά την κατανόηση μακροσκελών αφηγηματικών κειμένων. Συστημική προσέγγιση και διδακτικές προεκτάσεις, στο Μπεζέ Λ. (επιμ.), Γνωστική Ψυχολογία και εκπαίδευση, Ελληνικά Γράμματα, 135. Werlich Ε.,1982. A Text Grammar of English. Heidelberg: Quelle & Meyer.