Τα τείχη του Χάνδακα

Μετά την πτώση της Κύπρου στους Τούρκους το 1571 η Κρήτη ήταν η μόνη αξιόλογη στρατιωτική βάση που διέθετε η Δύση σε μια περιοχή που είχε μετατραπεί ήδη σε Οθωμανική θάλασσα. Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας είχε φροντίσει, αμέσως μετά την απώλεια της Κύπρου να ενισχύσει την άμυνα της Κρήτης.

Οχύρωσε τα Χανιά και το Ρέθυμνο και άρχισε να κατασκευάζει σημαντικά οχυρωματικά έργα σε νησίδες που έλεγχαν την είσοδο σε φυσικά λιμάνια και κόλπους. Γραμβούσα Σούδα Σπιναλόνγκα

Όμως όλες οι προσπάθειες της Βενετίας να ενισχύσει τον 16ο και το πρώτο μισό του 17ου αιώνα το «Βασίλειο της Κρήτης» αποδείχτηκαν μάταιες. Το 1646 μ.Χ μία μόνο πόλη είχε μείνει ακόμη στα χέρια των Βενετών και των Ελλήνων υπερασπιστών της: η πρωτεύουσα του νησιού, ο Χάνδακας. Οι Βενετοί είχαν φροντίσει ώστε ο Χάνδακας να έχει την ισχυρότερη οχύρωση, το καλύτερα οργανωμένο εμπορικό λιμάνι και στον σημαντικότερο ναύσταθμο όλης της Ανατολικής Μεσογείου. Για πρώτη φορά οι τεχνικοί των µελετών και των κατασκευών βγήκαν από την αφάνεια και έπαιξαν, συνήθως επώνυµα, σηµαντικότατο ρόλο στον προγραµµατισµό και την υλοποίηση µεγάλων στρατιωτικών και τεχνικών έργων.

Το προμαχωνικό σύστημα που χρησιμοποιήθηκε άλλαξε ριζικά την εμφάνιση των τειχών. Τα ψηλά κατακόρυφα τείχη των παλιών οχυρώσεων χαμήλωσαν αισθητά ενώ στην εξωτερική τους παρειά διαμορφώθηκε έντονη κλίση και η εσωτερική τους πλευρά ενισχύθηκε με επιχωματώσεις.

Ο γιγαντιαίος οχυρωματικός περίβολος του Χάνδακα ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 1492 και ολοκληρώθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα. Ο καλύτερος μηχανικός της Βενετίας, ο Michele Sanmicheli, έκανε τα σχέδια και με πάνω από 100 χρόνια δουλειάς από τους Κρητικούς, χτίστηκε το επιβλητικό αυτό τείχος, μήκους 3 χλμ. με τις 4 πύλες και τους 7 προμαχώνες: της Σαµπιονάρα, του Bιτούρι, του Iησού, του Mαρτινένγκο, της Bηθλεέµ, του Παντοκράτορα και του Aγίου Aνδρέα. Υπήρχαν επίσης οχυρά, στοές, πυριτιδαποθήκες και η απαραίτητη τάφρος. Στην πραγματικότητα δεν σταμάτησαν ποτέ οι εργασιες για την συμπλήρωση και την επέκταση των οχυρωματικών έργων σε όλη τη διάρκεια της πολιορκίας. Για τον λόγο αυτόν, μεγάλος αριθμός μηχανικών από όλη την Ευρώπη έρχονταν στον Χάνδακα για να εργαστούν είτε στην οχύρωση είτε ως υπάλληλοι της Βενετίας είτε ως μέλη αποστολής βοήθειας των χριστιανικών κρατών. Οι Βενετοί έδωσαν στην περιμετρική οχύρωση το σχήμα ενός ισοσκελούς περίπου τριγώνου που η βάση του ήταν η βορινή πλευρά που έβλεπε στη θάλασσα. Από τους προμαχώνες οι πέντε χερσαίοι ήταν καρδιόσχημοι ενώ οι δύο παράκτιοι ήταν ατελείς καθώς είχαν περιορισμένες διαστάσεις και μικρότερο ύψος. Τα ημικυκλικά τους σημεία αποκαλούνταν «μεγάλα αυτιά».

Tα βαριά πυροβόλα όπλα του φρουρίου είχαν τοποθετηθεί σε ειδικά διαµορφωµένους χώρους, σταβσηµεία όπου οι προµαχώνες ενώνονται µε τα ευθύγραµµα τµήµατα. Oι χώροι αυτοί ονοµάστηκαν «χαµηλές πλατείες». Κανόνια και άλλα όπλα υπήρχαν και σε άλλα σημεία αλλά τα περισσότερα από αυτά βρίσκονταν στις χαμηλές πλατείες.

Οι θαλασσοκράτορες Βενετοί πίστευαν πως τα καραβια τους θα μπορούσαν να προστατέψουν αποτελεσματικά την παράκτια ζώνη. Τα τείχη περιβάλλονταν από μια μεγάλη, ξηρή τάφρο ενώ την είσοδο του λιμανιού έλεγχε ένα ισχυρό φρούριο, το φρούριο της θάλασσας, που επικράτησε να λέγεται «Κούλες». Ομως είχε και άλλα ονόματα ανάλογα με την ιστορική περίοδο: Κάστρο της Θάλασσας, Castello del Molo ή Rocca a Mare.

Όταν ο τουρκικός στρατός έφτασε κάτω από τα τείχη του Χάνδακα, σήμανε η στιγμή να αναμετρηθούν ένα από τα ισχυρότερα φρούρια της Ευρώπης, το ισχυρότερο της Ανατολικής Μεσογείου με έναν από τους ισχυρότερους στρατούς του κόσμου. Οι Τούρκοι τον περισσότερο καιρό επιτίθενταν από τον Νότο και αφού έβλεπαν πως δεν κατάφερναν να πατήσουν τα τείχη άρχισαν να σκάβουν υπόγειες στοές (mina) ώστε να καταφέρουν να μπουν στην πόλη. Οι αμυνόμενοι από την άλλη μεριά έσκαβαν άλλη στοά (contramina) και την ανατίναζαν με μπαρούτι. Δεν ήταν λίγες οι φορές που οι δυο στρατοί συνανιόνταν κι έδιναν σκληρές μάχες κάτω από τη γη. Ποια τροπή θα είχε πάρει άραγε η πολιορκία, αν ο μηχανισκός Αντρέα Μπαρότση δεν είχε αυτομολήσει στο στρατόπεδο των Τούρκων και δεν είχε αποκαλύψει τον ακριβή σχεδιασμό του φρουρίου και τα ευάλωτα σημεία του; Το σίγουρο είναι πως το τέλος του 1667 άρχισε ο κανονιοβολισμός του Προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα ενώ εκτελούνταν διάφορα έργα για την υπονόμευση του εδάφους. Τον Ιανουάριο του 1668 ήρθε η σειρά του προμαχώνα Σαμπιονάρα.

Μέχρι τότε δεν είχαν καταφέρει να αποκόψουν τον ανεφοδιασμό της πολιορκημένης πόλης αφού οι Βενετοί έλεγχαν τη θάλασσα. Τώρα όμως άλλαξαν τακτική κι άρχισαν να βομβαρδίζουν ανηλεώς το Φρούριο της Θάλασσας και τον όρμο του Δερματά.

Η ελεύθερη διακίνηση άρχισε να γίνεται όλο και πιο δύσκολη για τους πολιορκούμενους ακόμη και τη νύχτα. Οι αμυνόμενοι αναγκάστηκαν να δημιοργήσουν ένα ρήγμα στον δυτικό μόλο αλλά ήταν τόσο μικρό που μπορούσαν να το περνούν μόνο βάρκες και μικρά καράβια. Στις 24 Ιουλίου του 1669 ο χριστιανικός στόλος πιτέθηκε εναντίον των Τούρκων με σκοπό να τους αναγκάσει να λύσουν την πολιορκία. Η επίθεση απέτυχε. Η υποναυαρχίδα των Γαλλων «La Therese» ανατινάχτηκε και βυθίστηκε αύτανδρη. Λίγες μέρες αργότερα οι Γάλλοι αποχώρησαν και οι Γερμανοί τους ακολούθησαν. Το τέλος ήταν κοντά. Στις 26 Σεπτεµβρίου 1669, έπειτα από 465 χρ’ονια ενετικής κατοχής και είκοσι ένα χρόνια πολιορκίας, το λάβαρο του Aγίου Mάρκου κατέβηκε οριστικά από το φρούριο του Xάνδακα. Tο ισχυρότερο φρούριο της ανατολικής Mεσογείου άντεξε στην πιο παρατεταµένη πολιορκία που αναφέρει η παγκόσµια ιστορία, για να παραδοθεί έπειτα από 21 χρόνια, ά-δειο και µε µεγάλες φθορές, στη νέα πραγµατικότητα. H Βενετοκρατία στην Kρήτη είχε τελειώσει. Η Τουρκοκρατία μόλις άρχιζε…

«Αυτό το μακρινό, φθινοπωρινό πρωινό, κατά την περιγραφή του ίδιου του Μοροζίνι σε μια αναφορά που έγραψε από τη Ντία, όπου έμεινε για λίγο προκειμένου να ανασυγκροτήσει την αναχώρηση των δυνάμεων αλλά και να παρακολουθήσει την είσοδο των Τούρκων στην πολιτεία, ο Χάνδακας δεν είχε παρά 13 μόνο από τους παλιούς κατοίκους της που δεν θέλησαν ή δεν μπόρεσαν να τον εγκαταλείψουν. Τόσους βρήκαν, την ίδια μέρα, οι άνθρωποι του Κιοπρουλή, οι πρώτοι Τούρκοι που πάτησαν την άλλοτε λαμπρή πολιτεία της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας. Οι Τούρκοι, στις 27 Σεπτεμβρίου 1669, βρήκαν στον Χάνδακα, δυο Έλληνες, τρεις Εβραίους κι άλλους 8 φτωχούς ξένους, απομεινάρια της παλιάς κατάστασης, όπως μας πληροφορεί στη μοναδικής ιστορικής αξίας αναφορά του ο Μοροζίνι. Για να παραμείνουν, θα έπρεπε να αλλαξοπιστήσουν... Δευτέρα 27 Σεπτεμβρίου 1669. Λίγο πριν την αναχώρηση, ο Μοροζίνι στέλνει τα κλειδιά της πόλης, στον Μέγα Βεζίρη. Και στη συνέχεια επιβιβάζεται κι ο ίδιος, τελευταίος απ΄όλους, στο πλοίο, αρχικά για τη Ντία και στη συνέχεια για τη Βενετία, όπου μάλιστα θα περάσει από δίκη κατηγορούμενος ως υπεύθυνος για την απώλεια του Χάνδακα και της Κρήτης, συνολικά, καθώς η πτώση της πρωτεύουσας σήμαινε και την κατάκτηση ολόκληρου του νησιού. Πάντα εκείνη τη θλιβερή για την ιστορία της Κρήτης ημέρα, ο Κιοπρουλή, που βρισκόταν έξω από την πόλη, πήρε τα κλειδιά των πυλών και αντάμειψε πλούσια τον άνθρωπο που του τα έδωσε. Κι αμέσως έστειλε ομάδες από το στρατό του να μπουν στην πόλη και να προετοιμάσουν τη δική του, επίσημη είσοδο, μια εβδομάδα αργότερα, στις 4 Οκτωβρίου. Η πρώτη δουλειά των απεσταλμένων του αρχιστράτηγου των Οθωμανών ήταν να βγάλουν τα πτώματα από τις εκκλησιές, όπου είχαν τοποθετηθεί, και να τα κάψουν. Οι ναοί άδειασαν για να γίνουν τζαμιά. Παράλληλα απολύμαναν την πολιτεία, ώστε να τη βρει καθαρή ο αρχηγός των πολιορκητών».

Ω Κάστρο μου περίδοξο, τάχατες όσοι ζούνε, τάχατες να σε κλαίσινε και σ' αναζητούνε; Έπρεπε όλ' οι Καστρινοί μαύρα για να βαστούσι, να κλαίγουνε καθημερνό κι όχι να τραγουδούσι• άντρες, γυναίκες και παιδιά και πάσα κορασίδα να δείχνουν πώς εχάσανε τέτοιας λογής πατρίδα.  (Από τον «Κρητικό Πόλεμο» του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή, επιμέλεια  Στυλιανός Αλεξίου - Μάρθα Αποσκίτη, εκδ. Στιγμή, 1995)

Πηγές: 7 ημέρες Καθημερινή. Ο Μεγάλος Κρητικός Πόλεμος http://history-pages.blogspot.gr Candianews.gr