Η λειτουργία των Υπηρεσιών Επιμελητών Ανηλίκων και Κοινωνικής Αρωγής Μαρία Αναγνωστάκη, εγκληματολόγος, ΥΔΝ Επιστημονική συνεργάτης, Γραφείο του Γενικού Γραμματέα Αντεγκληματικής Πολιτικής, Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων

Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής Οι Υπηρεσίες Επιμελητών Ανηλίκων και οι Υπηρεσίες Επιμελητών Κοινωνικής Αρωγής μέχρι πρόσφατα λειτουργούσαν ως 2 ανεξάρτητες και αυτόνομες υπηρεσίες με διαφορετικούς στόχους, φιλοσοφία παρέμβασης και οργανωτικό πλαίσιο λειτουργίας. Θα παρουσιάσω σύντομα αυτή την ξεχωριστή λειτουργία κάθε υπηρεσίας και θα κάνω κάποιες βασικές επισημάνσεις. Θα τελειώσω με κάποιες σκέψεις για το μέλλον ώστε να δώσω τροφή στη σημερινή συζήτηση. Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Υπηρεσίες Επιμελητών Ανηλίκων Συγκροτήθηκαν το 1979 ως περιφερειακές υπηρεσίες του Υπ Δικαιοσύνης στις έδρες των Πρωτοδικείων υπό την εποπτεία των Δικαστών Ανηλίκων (ν. 378/1976, π.δ. 49/1979) - ως άμισθη υπηρεσία ιδρύθηκε το 1954 (ν. 2793/1954). Αναγνωρισμένες υπηρεσίες με επιστημονική ταυτότητα και εξειδικευμένους επαγγελματίες. Βασικός πυλώνας για την διασφάλιση της εφαρμογής των βασικών αρχών του Δικαίου Ανηλίκων: εξατομικευμένη παιδαγωγική προσέγγιση – εξωιδρυματική μεταχείριση με σεβασμό των δικαιωμάτων του ανηλίκου. Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Το έργο των Επιμελητών Ανηλίκων Απευθύνεται σε: Ανήλικους παραβάτες 8 -18 ετών. Νέους 18 – 21 ετών (εφόσον έχουν διαπράξει το αδίκημα ως ανήλικοι). Ανήλικους 8 – 18 ετών που βρίσκονται σε κίνδυνο εμπλοκής σε παραβατικές πράξεις (πρόληψη). Σύμφωνα με τη νομοθεσία μας όπως τροποποιήθηκε πρόσφατα (ν. 4322/15 & 4356/16) στους ανηλίκους έως 15 ετών επιβάλλονται μόνο εξωιδρυματικά μέτρα. Περιορισμός σε σωφρονιστικό κατάστημα επιβάλλεται πλέον μόνο σε ανηλίκους άνω των 15 ετών που έχουν διαπράξει πολύ σοβαρά αδικήματα (για αδίκημα που αν τελούνταν από ενήλικο θα ήταν κακούργημα απειλούμενο με ποινή ισόβιας κάθειρξης, άρ. 127 ΠΚ). Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Τα εξωιδρυματικά μέτρα - αρ. 122 ΠΚ Επιβάλλονται από το δικαστήριο ανηλίκων μετά από διενέργεια κοινωνικής έρευνας, σύνταξη κοινωνικής έκθεσης και πρόταση του ΕΑ (αρ. 8, π.δ. 49/1979). Αναμορφωτικά μέτρα είναι (ν. 3189/2003): α) η επίπληξη του ανηλίκου, β) η ανάθεση της υπεύθυνης επιμέλειας του ανηλίκου στους γονείς ή στους επιτρόπους του, γ) η ανάθεση της υπεύθυνης επιμέλειας του ανηλίκου σε ανάδοχη οικογένεια, δ) η ανάθεση της επιμέλειας του ανηλίκου σε προστατευτικές εταιρείες ή σε ιδρύματα ανηλίκων ή σε επιμελητές ανηλίκων, ε) η συνδιαλλαγή μεταξύ ανήλικου δράστη και θύματος για έκφραση συγγνώμης και εν γένει για εξώδικη διευθέτηση των συνεπειών της πράξης, στ) η αποζημίωση του θύματος ή η κατ’ άλλον τρόπο άρση ή μείωση των συνεπειών της πράξης από τον ανήλικο, ζ) η παροχή κοινωφελούς εργασίας από τον ανήλικο, η) η παρακολούθηση από τον ανήλικο κοινωνικών και ψυχολογικών προγραμμάτων σε κρατικούς, δημοτικούς, κοινοτικούς ή ιδιωτικούς φορείς, θ) η φοίτηση του ανηλίκου σε σχολές επαγγελματικής ή άλλης εκπαίδευσηςή κατάρτισης, ι) η παρακολούθηση από τον ανήλικο ειδικών προγραμμάτων κυκλοφοριακής αγωγής, ια) η ανάθεση της εντατικής επιμέλειας και επιτήρησης του ανηλίκου σε προστατευτικές εταιρείες ή σε επιμελητές ανηλίκων και ιβ) η τοποθέτηση του ανηλίκου σε κατάλληλο κρατικό, δημοτικό, κοινοτικό ή ιδιωτικό ίδρυμα αγωγής. Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Τα εξωιδρυματικά μέτρα - αρ. 123 ΠΚ Αν η κατάσταση του ανηλίκου απαιτεί ιδιαίτερη μεταχείριση, ιδίως αν πάσχει από ψυχική ασθένεια ή τελεί σε νοσηρή διατάραξη των πνευματικών του λειτουργιών, το δικαστήριο διατάσσει τα παρακάτω θεραπευτικά μέτρα - ύστερα από προηγούμενη διάγνωση και γνωμοδότηση από εξειδικευμένη ομάδα ιατρών, ψυχολόγων και κοινωνικών λειτουργών: α) την ανάθεση της υπεύθυνης επιμέλειας του ανηλίκου στους γονείς, στους επιτρόπους του ή στην ανάδοχη οικογένεια, β) την ανάθεση της επιμέλειας του ανηλίκου σε προστατευτικές εταιρίες ή σε επιμελητές ανηλίκων, γ) την παρακολούθηση συμβουλευτικού θεραπευτικού προγράμματος από τον ανήλικο και δ) την παραπομπή του ανηλίκου σε θεραπευτικό ή άλλο κατάλληλο κατάστημα. Σοβαρά προβλήματα λόγω μη ενεργοποίησης αυτής της διάταξης (Βλ. Ειδική Έκθεση Συνηγόρου του Πολίτη, 2015). Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Άλλες νομοθετικές προβλέψεις Κατά το στάδιο της προδικασίας: Δυνατότητα του εισαγγελέα να απόσχει από την άσκηση ποινικής δίωξης επιβάλλοντας κάποιο από τα αναμορφωτικά μέτρα – παράκαμψη ποινικής διαδικασίας (αρ. 45Α ΚΠΔ, ν. 3189/2003 & 3860/2010) – μικρή εφαρμογή μέχρι σήμερα/ δεν είναι σαφής ο ρόλος του επιμελητή. 2. Κατά το στάδιο έκτισης του ποινικού σωφρονισμού: Α) Κοινωνική έρευνα, προετοιμασία επανένταξης και προστατευτική επίβλεψη κατά την απόλυση υπό όρο (αρ. 10 π.δ. 49/1979)- δεν έχει συμπεριληφθεί στον ΠΚ. Β) Έκθεση του ΕΑ κατά την υποβολή αίτησης για την χορήγηση πρόωρης απόλυσης με τον όρο του κατ’ οίκον περιορισμού με ηλεκτρονική επιτήρηση (αρ. 129Α ΠΚ, ν. 4205/2013) – νέα ρύθμιση/ δεν έχει εφαρμοστεί μέχρι σήμερα. Γ) Επιτηρούν τους κρατούμενους σε τακτική άδεια και παρακολουθούν την τήρηση ενδεχόμενων ειδικών περιοριστικών όρων στις περιπτώσεις αλλοδαπών, αστέγων ή στερούμενων οικογένεια προσώπων (αρ. 3 παρ. 1 ν. 4205/2013) – δεν έχει εφαρμοστεί μέχρι σήμερα. Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής Πρώτες παρατηρήσεις Αν και υπάρχει μεγάλο εύρος σύγχρονων νομοθετικών προβλέψεων στην πράξη λίγα από τα μέτρα εφαρμόζονται (επίπληξη, επιμέλεια γονέων, επιμέλεια επιμελητή). Δεν υπάρχει το αναγκαίο κανονιστικό πλαίσιο που θα καθοδηγεί τους επαγγελματίες και θα διασφαλίζει τους ανηλίκους (πχ Υπ Αποφάσεις, πρωτόκολλα συνεργασίας), με αποτέλεσμα κάποια μέτρα να μην εφαρμόζονται καθόλου (πχ θεραπευτικά) και για άλλα να υπάρχουν διαφορετικές πρακτικές ανά υπηρεσία (πχ διαμεσολάβηση). Η κεντρική πολιτική και η εποπτεία των υπηρεσιών για πολλά χρόνια ήταν αποσπασματική και χωρίς συνεκτικούς στόχους, με αποτέλεσμα την αποδυνάμωση των ΥΕΑ. Το 2015 υπηρετούσαν περίπου 80 ΕΑ και πάνω από το 1/3 των ΥΕΑ παρέμεναν κλειστές (δεν υπηρετούσε κανένας επιμελητής ανηλίκων σε 24 από τα 63 πρωτοδικεία της χώρας – 38%). Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Υπηρεσίες Επιμελητών Κοινωνικής Αρωγής Προβλέφθηκαν στο ν. 1941/1991 προκειμένου να υλοποιούνται και στη χώρα μας οι εναλλακτικές ποινές (αναστολή υπό επιτήρηση, κοινωφελής εργασία). Οι ΥΕΚΑ τελικά ιδρύθηκαν το 2007 (π.δ. 195/2006) ως περιφερειακές υπηρεσίες του Υπ Δικαιοσύνης. Μεταβατικά ιδρύθηκαν στις έδρες των Εφετείων (αρ. 16 π.δ. 195/2006 -14 εφετεία το 2006/ 50 περίπου ΕΚΑ) υπό την εποπτεία του εισαγγελέα έκτισης των ποινών. Η βασική αποστολή των ΕΚΑ είναι η «συνδρομή και επίβλεψη ατόμων τα οποία έχουν καταδικασθεί» σε α) αναστολή υπό όρους και υπό επιτήρηση (αρ. 100 ΠΚ – ν. 3904/2010) και β) κοινωφελή εργασία (αρ. 82 παρ. 5-7 ΠΚ – ν. 3904/2010, 4093/2012). Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Εναλλακτικά μέτρα και ποινές Η χώρα μας έχει μακρά παράδοση στην εφαρμογή των εναλλακτικών μέτρων: η μετατροπή της ποινής και η αναστολή (χωρίς επιτήρηση) εφαρμόζονται από τις αρχές του 20ου αι. με το βασικό σκεπτικό της εξατομικευμένης μεταχείρισης (ειδική πρόληψη) και της αποφυγής της έκτισης βραχυχρόνιων στερητικών της ελευθερίας ποινών. Σταδιακά (από τη δεκαετία του ‘90) το πρόβλημα της υπερφόρτωσης των φυλακών αλλά και οι εξελίξεις στην Ευρώπη έφεραν και στην Ελλάδα τη συζήτηση για την επέκταση της χρήσης των εναλλακτικών μέτρων και οδήγησαν στην ίδρυση των ΥΕΚΑ. Ωστόσο ο ρόλος των ΕΚΑ παραμένει μικρός. Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής Πηγή: Πίνακας 4: Καταδικασθέντες κατά κατηγορίες αδικημάτων και επιβληθείσες ποινές. Έτος 2009, Στατιστική της Ποινικής Δικαιοσύνης, Ελληνική Στατιστική Αρχή Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής Πηγή: Πίνακας 4 (ό.π. για μετατροπή σε χρήμα), Υπουργείο Δικαιοσύνης (για μετατροπή σε κοινωφελή εργασία) Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής Πηγή: Υπουργείο Δικαιοσύνης (για τα έτη 2009 και 2014, 2015) και ΥΕΚΑ (για τα έτη 2010 – 2013) Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Αναστολή υπό όρους και επιτήρηση Άρθρο 100 ΠΚ παρ. 2 (τρόπος έκτισης του μέτρου) μετά το ν. 3904/2010: [ποινές φυλάκισης από 3 – 5 έτη αναστέλλονται για 3-5 χρόνια εφόσον ο δράστης δεν έχει καταδικαστεί σε ποινή άνω του 1 χρόνου] «Η επιμέλεια και επιτήρηση από τον επιμελητή κοινωνικής αρωγής περιλαμβάνει εβδομαδιαίες συνεδρίες με τον καταδικασμένο, ατομικά ή μαζί με άλλους καταδικασμένους για ανάλογα εγκλήματα, στο πλαίσιο των οποίων επιχειρείται η συνειδητοποίηση της βαρύτητας των πράξεων που τέλεσε, η ανάδειξη των συνεπειών τους, η αναζήτηση των αιτίων που οδήγησαν στο έγκλημα αλλά και των προτάσεων για τη μη επανάληψη του. Στα καθήκοντα του επιμελητή ανήκει επίσης η επίβλεψη για την εκπλήρωση των όρων που επιβάλλει το δικαστήριο και η υποβολή ανά εξάμηνο σχετικής έκθεσης στον αρμόδιο εισαγγελέα. Με τον ίδιο τρόπο αναφέρει αμέσως κάθε σοβαρή παραβίαση των όρων που έχουν τεθεί στον καταδικασμένο». Μπορεί να επιβληθούν επιπλέον υποχρεώσεις στον επιτηρούμενο (παρ. 3 άρθρου 100 ΠΚ). Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Άλλες νομοθετικές προβλέψεις Κατά το στάδιο της προδικασίας: Διενεργούν κοινωνική έρευνα σε προσωρινά κρατουμένους ή σε άτομα στα οποία έχουν επιβληθεί περιοριστικοί όροι κατά το αρ. 282 ΚΠΔ (άρθρο 15 παρ. 5 ν.1941/1991, π.δ. 195/2006) – σπάνια εφαρμόζεται. Κατά το στάδιο έκτισης της στερητικής της ελευθερίας ποινής: Α) «Επικουρούν και εποπτεύουν αυτούς που απολύονται υπό όρους» (αρ. 15 παρ. 4 ν. 1941/1991, π.δ. 195/2006) – 12 περιπτώσεις το 2014, 11 το 2015 (Υπ Δικαιοσύνης) - δεν έχει συμπεριληφθεί στον ΠΚ. Β) Επιτηρούν τους κρατούμενους σε τακτική άδεια και παρακολουθούν την τήρηση ενδεχόμενων ειδικών περιοριστικών όρων στις περιπτώσεις αλλοδαπών, αστέγων ή στερούμενων οικογένεια προσώπων (αρ. 3 παρ. 1 ν. 4205/2013). Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής Πρώτες παρατηρήσεις Έχουμε μια σταθερή αύξηση στην ύλη των ΕΚΑ, ο ρόλος τους όμως παραμένει μικρός/ μέτρα δεν εφαρμόζονται. Η θέσπιση συγκεκριμένου τρόπου έκτισης της αναστολής υπό όρους (αρ. 100 ΠΚ), παρά τα προβλήματα, φαίνεται πως οδήγησε σε αύξηση της χρήσης του μέτρου από τους δικαστές (220 υποθέσεις το 2014, 234 το 2015, Πηγή: Υπ Δικαιοσύνης). Είναι αναγκαία η πρόβλεψη κανονιστικού πλαισίου – θα ήταν σημαντική η ειδική αναφορά στον Ποινικό Κώδικα και τον ΚΠΔ (πχ η Υπ Απόφαση 108842/1997 για την κοινωφελή εργασία δεν έχει επικαιροποιηθεί από το 1997 παρά την ίδρυση των ΥΕΚΑ). Αναγκαία η αύξηση του προσωπικού / 43 ΕΚΑ. Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής Με το βλέμμα στο μέλλον Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής

Δυνατά σημεία/ ευκαιρίες/ κίνδυνοι Εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό με εμπειρία που έχει κατακτηθεί Κουλτούρα συνεργασίας με εξωτερικούς φορείς Διάθεση για επιμόρφωση και εξέλιξη Η ισχύς εν τη ενώσει Διαφορετικοί στόχοι/ φιλοσοφία. Μικρός αριθμός στελεχών, ελάχιστα μέσα, έλλειψη πόρων. Μικρή αναγνωρισιμότητα στο ΣΠΔ. Διαφορετικές πρακτικές ανά την Ελλάδα/ ελλιπής νομοθέτηση Διεθνές περιβάλλον υπέρ των εξωιδρυματικών μέτρων. Νέα μέτρα που προωθούνται σε επίπεδο ΕΕ: προστασία θυμάτων, διαμεσολάβηση κλπ Ζήτηση στην Ελλάδα για την αξιόπιστη επέκταση της χρήσης εναλλακτικών μέτρων για την αντιμετώπιση του υπερπληθυσμού/ βελτίωση έκτισης των ποινών Οικονομική κρίση/ αδυναμία προσλήψεων Καθυστέρηση των αναγκαίων αλλαγών στο κανονιστικό πλαίσιο και στο οργανωτικό / αδράνεια της διοίκησης. Έλλειψη πίεσης από τους επαγγελματίες λόγω μη συμφωνίας με τις αλλαγές/ μπλοκάρισμα στη μεταβατική περίοδο. Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής