ΟΜΑΔΕΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ (FOCUS GROUPS) Από τη δεκαετία του 1980 η εφαρμογή της μεθόδου συναντάται όλο και πιο συχνά στις κοινωνικές επιστήμες: κοινωνιολογία, κοινωνική ανθρωπολογία, δημογραφία, επικοινωνιακή έρευνα, κ.α.

ΟΜΑΔΕΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ (FOCUS GROUPS) Μέθοδος ομαδικής συνέντευξης Μεθοδολογικό εργαλείο άντλησης ποιοτικών δεδομένων. Λειτουργεί πάνω σε ΕΝΑ συγκεκριμένο θέμα, επιλεγμένο από τον ερευνητή. Συγκροτεί ομάδα συμμετεχόντων. Προϋποθέτει και επιδιώκει την αλληλεπίδραση. Μέθοδος ομαδικής συνέντευξης Η θεωρητική της αφετηρία είναι η αξιοποίηση της ‘δυναμικής των ομάδων’. Η κατανόηση των παραγόντων που επηρεάζουν την ομαδική συμπεριφορά (ατομισμοί, διομαδικοί παράγοντες κ.α.) αποτελεί προϋπόθεση για την εξαγωγή συμπερασμάτων.

ΟΜΑΔΕΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ (FOCUS GROUPS) Διερεύνηση της: Οργάνωσης και της λειτουργίας οργανισμών και οργανωμένων κοινωνικών ομάδων. Λειτουργίας θεσμών και πλαισίων παραγωγής και εφαρμογής πολιτικής. Κοινωνικών καταστάσεων με έντονο το στοιχείο της ατομικής και της συλλογικής αλληλεπίδρασης, των αντιθέσεων και της ανάγκης συντονισμού.

ΟΜΑΔΕΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ (FOCUS GROUPS) Παράγοντες που επηρεάζουν τη διαδικασία: Τα φυσικά και ατομικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων. Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά. Οι συνδυασμοί ομοιογένειας-ετερογένειας της ομάδας. Οι σχέσεις δύναμης και εξουσίας που προϋπάρχουν ή που αναπτύσσονται εντός της ομάδας. Ο βαθμός συμμετοχής των μελών της ομάδας στις διαδικασίες αλληλεπίδρασης και οργανωμένης συζήτησης. Δεν μας ενδιαφέρει τόσο ή αντιπροσωπευτικότητα των συμμετεχόντων, αλλά η δυνατότητα διερεύνησης των τάσεων μέσα από την αλληλεπίδραση των ατόμων

ΟΜΑΔΕΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ (FOCUS GROUPS) Αριθμός συμμετεχόντων : 6-12 Λιγότεροι από 6  οριακή δυναμική αλληλεπίδρασης. Περισσότεροι από 12  δυσκολία ελέγχου. Διάρκεια διαδικασίας: ≤ 2:00 ώρες Τύποι Ερωτήσεων: Έναρξης της συζήτησης, με στόχο την αύξηση της συνεκτικότητας της ομάδας. Εισαγωγικές, των επιμέρους σχετικών θεμάτων. Μεταβατικές, που οδηγούν τη συζήτηση σε νέες θεματικές. Ερωτήσεις κλειδιά, που κατευθύνουν τη συζήτηση και τονώνουν την αλληλεπίδραση. Συμπερασματικές ερωτήσεις, που κλείνουν τη συζήτηση και βοηθούν στη διεξαγωγή συμπερασμάτων. Οι τελευταίες θα πρέπει να ετοιμάζονται από πριν με ιδιαίτερη προσοχή.

ΟΜΑΔΕΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ (FOCUS GROUPS) Η συγκεκριμένη μέθοδος χρησιμοποιείται συχνά σε συνδυασμό με άλλες μεθόδους, με σκοπό: Το συγκερασμό των θετικών στοιχείων κάθε μεθόδου. Την αλληλοενίσχυση. Τη διασταύρωση των ερευνητικών ευρημάτων (triangulation) Χρησιμοποιείται, για παράδειγμα, συχνά στη φάση του σχεδιασμού των ερωτηματολογίων ή των σχεδίων ερωτήσεων που θα χρησιμοποιηθούν κατά τη διάρκεια της κύριας έρευνας.

ΟΜΑΔΕΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ (Παράδειγμα)

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Οργανωμένη και συστηματική παρατήρηση κοινωνικών συμπεριφορών και αλληλεπίδρασης. Η «απλούστερη» μέθοδος συλλογής δεδομένων ποιοτικού χαρακτήρα. Πλεονεκτήματα: Άμεση άντληση πληροφορίας. Κατανόηση του πλαισίου που λαμβάνει χώρα ένα φαινόμενο. Δυνατότητα διεξαγωγής έρευνας στα περιβάλλοντα που λαμβάνει χώρα το υπό εξέταση φαινόμενο. Μειονεκτήματα: Επίπονη και χρονοβόρα διαδικασία Απαιτεί εμπειρία και συγκέντρωση Η παρουσία του ερευνητή ενέχει κινδύνους αλλαγής της κοινωνικής συμπεριφοράς των παρατηρούμενων. Αν η παρατήρηση δεν είναι συστηματική, ενέχει κίνδυνους αφερεγγυότητας των στοιχείων

ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Η μέθοδος εφαρμόζεται συνήθως για την έρευνα μικρών και σχετικά συνεκτικών κοινωνικών ομάδων, φαινομένων ή διαδικασιών και αποσκοπεί στην σε βάθος ανάλυσή τους  πυκνή / πλούσια σε στοιχεία περιγραφή (thick description). Τα δεδομένα που συλλέγονται έχουν τη μορφή σημειώσεων χωρισμένων και οργανωμένων ανά θεματικές κατηγορίες, αλλά και οπτικό-ακουστικού υλικού. Η μέθοδος αυτή μπορεί να συνδυαστεί και με συνεντεύξεις / συλλογή γραπτών τεκμηρίων κλπ. Βαθμός συμμετοχής:

ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Ο βαθμός της συμμετοχής εξαρτάται από τη φύση του ερωτήματος και από το εύρος των πληροφοριών που πρέπει να αντληθούν. Στις περιπτώσεις της μη πλήρους συμμετοχής ο ερευνητής αποκαλύπτει την ιδιότητά του στο πεδίο και συνεργάζεται με τους ερευνώμενους. Παράδειγμα: Παρατήρηση μεταξύ διδασκόντων και διδασκομένων σε μια τάξη με σκοπό τη διερεύνηση της παιδαγωγικής προσέγγισης των πιο αδύναμων μαθητών.  συμμετέχων ως παρατηρητής Η πλήρης συμμετοχική παρατήρηση - στο βαθμό που ο ερευνητής αποκρύπτει την ιδιότητα του για να αποκτήσει πρόσβαση στην ομάδα στόχο - δύναται να εγείρει ζητήματα ερευνητικής ηθικής και δεοντολογίας. Επίσης, εμπεριέχει το κίνδυνο ταύτισης του ερευνητή με την υπό έρευνα ομάδα χάνοντας τον ερευνητικό του προσανατολισμό  going native  απώλεια της αναγκαίας απόστασης από τη στάση και τις αξίες της υπό έρευνα ομάδας  προβλήματα στην ερμηνεία.

Παραδείγματα ερευνών συμμετοχικής παρατήρησης

Παράδειγμα ποιοτικής έρευνας: Συμμετέχων ως παρατηρητής (participant as observer) (Ρουμπέση, 2009)

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ Η έρευνα της Έφης Καραθανάση για το κατοικείν των Τσιγγάνων (Καραθανάση 2000) Η Έφη Καραθανάση εφάρμοσε την μέθοδο της συμμετοχικής παρατήρησης με στόχο να ερευνήσει τον κοινωνιο-χώρο και τον βιο-χώρο των Τσιγγάνων στην περιοχή της Θήβας και αλλού. Η ερευνητική προσπάθεια απέβλεπε στην «δια του χώρου ερμηνεία της τσιγγάνικης κοινωνίας, στην ερμηνεία της αντίληψης τους για το χώρο, της δομής του χώρου, στον τρόπο χρήση του, στη συμβολή του στην μακραίωνη επιβίωση της ίδιας της κοινωνίας δια του ελέγχου του» (Καραθανάση 2000: οπισθόφυλλο). Η έρευνα αποτελεί ένα χαρακτηριστικό και ολοκληρωμένο παράδειγμα ποιοτικής κοινωνικής έρευνας, με κυρίαρχη την χρήση της μεθόδου της επιτόπιας έρευνας ή συμμετοχικής παρατήρησης. Οι στόχοι της έρευνας ήταν η διερεύνηση «κοινωνικών ποιοτήτων» και συγκεκριμένα του ρόλου του χώρου και του κατοικείν των Τσιγγάνων σε κρίσιμες διαστάσεις της κοινωνικής τους ζωής. Επιλέχθηκε η επίπονη μέθοδος της συμμετοχικής παρατήρησης – δηλαδή της συμβίωσης για μεγάλα χρονικά διαστήματα με την υπό μελέτη κοινωνική ομάδα – η οποία οδήγησε στην συλλογή ενός πλούσιου ποιοτικού υλικού που αφορούσε κυρίως τέσσερις διαστάσεις της σχέση χώρου και κοινωνίας των Τσιγγάνων: το ζήτημα της κινητικότητας, τον τόπο της ομάδας, το κατοικείν και την εδαφικότητα ως κοινωνική επιβίωση δια του κατοικείν.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ H έρευνα του Θ. Ιωσηφίδη για το μεταναστευτικό εργατικό δυναμικό στην Αθήνα (Iosifides 1997)  Η έρευνα αυτή έλαβε χώρα το 1996 στην Αθήνα και αφορούσε την διερεύνηση κρίσιμων διαστάσεων της κοινωνικής ζωής του ξένου μεταναστευτικού εργατικού δυναμικού στην περιοχή. Αφορούσε τρεις μεταναστευτικές ομάδες – μετανάστες από την Αλβανία, την Αίγυπτο και τις Φιλιππίνες – και τα βασικότερα ζητήματα που απασχόλησαν το ερευνητικό εγχείρημα ήταν η θέση, ο ρόλος και οι λειτουργίες των μεταναστών στην αγορά εργασίας, η διαπλοκή επίσημου και ανεπίσημου οικονομικού τομέα, και οι συνθήκες στέγασης, ζωής και εργασίας των μεταναστευτικών αυτών ομάδων στην Αθήνα. Η έρευνα ήταν συγκριτική και πολυμεθοδολογική με κυρίαρχη την ποιοτική προσέγγιση. Μια σειρά από ποιοτικές μεθοδολογίες εφαρμόστηκαν κατά την διάρκεια αυτής της έρευνας με στόχο, μέσα από την συμπληρωματικότητα τους, να προκύψουν δεδομένα που να ικανοποιούν τον αρχικό ερευνητικό σχεδιασμό και να απαντούν επαρκώς στα ερευνητικά ερωτήματα. Οι βασικότερες από τις μεθοδολογίες αυτές ήταν η συμμετοχική παρατήρηση σε χώρους εργασίας και αναψυχής των μεταναστών, οι συνεντεύξεις σε βάθος με ηγέτες ή πρόσωπα κύρους των μεταναστευτικών ομάδων, οι συνεντεύξεις με μετανάστες και οι συνεντεύξεις σε βάθος με εργοδότες μεταναστών.