Κώδικες φύλου και κώδικες γλώσσας κατά Bernstein σε Εκπαιδευτικό Λογισμικό. Μία διερευνητική προσπάθεια. Μεταπτυχιακή Διατριβή του Σπυρίδωνα Καλούδη Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου – ΤΕΠΑΕΣ ΜΠΣ «Φύλο και Νέα Εκπαιδευτικά και Εργασιακά Περιβάλλοντα στην ΚτΠ».

1. Εισαγωγή Η εφαρμογή των Τ.Π.Ε. στην εκπαίδευση έχει πάρει τη μορφή (και) της υιοθέτησης στη διδακτική πράξη εφαρμογών Εκπαιδευτικών Λογισμικών (Ε.Λ.). Οι κυρίαρχοι φορείς (agents) αυτής της εισαγωγής των Τ.Π.Ε. στην εκπαίδευση, συνοδεύουν αυτή την καινοτομία με μία ρητορική «παροχής ίσων ευκαιριών», θεώρηση η οποία ενδιαφέρει άμεσα την Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης. Στη κοινωνιολογική θεώρηση της πολιτισμικής αναπαραγωγής, κρίσιμοι δείκτες διερεύνησης είναι η φυλή, το φύλο και η κοινωνική τάξη. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

1.1. Πώς ορίζεται το Εκπαιδευτικό Λογισμικό; Ως Εκπαιδευτικό Λογισμικό ορίζεται η εκπαιδευτική εκείνη εφαρμογή που «εμπεριέχει διδακτικούς στόχους, ολοκληρωμένα σενάρια, αλληγορίες με παιδαγωγική σημασία, και κυρίως επιφέρει συγκεκριμένα διδακτικά και μαθησιακά αποτελέσματα» (Μικρόπουλος, 2004). Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

1.2. Εκπαιδευτικό Λογισμικό και Υπερκείμενο Πολλοί ερευνητές διαπιστώνουν ότι η γνωστική ισχύς ενός Ε.Λ. εστιάζεται στο Υπερκείμενό του, δηλ. στη μη – γραμμική παρουσίαση του γνωστικού περιεχομένου. Η μη – γραμμική μορφή παρουσίασης ενός γνωστικού περιεχομένου συναντά σήμερα καθολική σχεδόν επιδοκιμασία, ως το βασικό εργαλείο της εποικοδομητικής παιδαγωγικής μεθόδου. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

1.3. Τι είναι όμως το Υπερκείμενο; Κείμενο με μη γραμμική μορφή, που επιτρέπει στον αναγνώστη να ακολουθεί δρόμους ανάγνωσης, που βασίζονται στους δικούς του συσχετιζόμενους συνδέσμους και όχι ακολουθώντας τη συμβατική σειριακή ανάγνωση ( Spiro & Jehng, 1990). Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

2. Βιβλιογραφική ανασκόπηση. Οι «γλωσσικοί κώδικες» του B. Bernstein H κοινωνιογλωσσική θεωρία του Β. Bernstein ( ) εδράζεται στην αποκάλυψη «γλωσσικών κωδίκων», δηλ. «πολιτισμικά προσδιορισμένων μηχανισμών τοποθέτησης» (Σολομών, 2004). Οι κώδικες αυτοί επηρεάζουν την επικοινωνία κοινωνικών ομάδων, καθώς οι δύο κυρίαρχες μορφές γλωσσικού κώδικα, ο «περιορισμένος» και ο «επεξεργασμένος» χαρακτηρίζουν αντίστοιχα την εργατική και τη μεσαία τάξη. Η κατοχή γλωσσικών κωδίκων καθορίζει την απόδοση ενός μαθητή στο σχολείο, καθώς η χρήση επεξεργασμένου κώδικα αποτελεί δομικό χαρακτηριστικό του. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

2.1. Ο «κώδικας φύλου» της M. Arnot H M. Arnot επεχείρησε τη διατύπωση ενός «κώδικα φύλου», σύμφωνα με τους παιδαγωγικούς κώδικες του B. Bernstein, που «θα διερευνά του τρόπους με τους οποίους η εκπαίδευση μεταβιβάζει ένα συγκεκριμένο κώδικα φύλου, πώς δηλ. η ταυτότητα φύλου των ατόμων και οι ρόλοι των φύλων κατασκευάζονται από την επίδραση του συστήματος ταξινόμησης του σχολείου.» (M. Arnot, 2004). Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

3. Υποθέσεις εργασίας Στην αλληλεπίδραση μαθητών – μαθητριών με ένα Ε.Λ., και στο κείμενο που παράγεται από αυτή την αλληλεπίδραση, ανιχνεύεται «κώδικας φύλου», έμφυλες δηλ. τοποθετήσεις, που συμβάλουν σε στερεοτυπικά αναπαραγόμενη γνώση. Οι γλωσσικοί κώδικες κατά Bernstein, και συγκεκριμένα η κατοχή «επεξεργασμένου λόγου», επηρεάζουν τη γνωστική απόδοση των χρηστών (μαθητών – μαθητριών) σε μία αλληλεπίδρασή τους με ένα Ε.Λ. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

3.1. Μεθοδολογία έρευνας Η μεθοδολογία της έρευνας είναι ποιοτική. Τα κείμενα που παρήχθησαν από τους μαθητές και τις μαθήτριες στα πλαίσια μιας γνωστικής δοκιμασίας, μετά την αλληλεπίδρασή τους με το Εκπαιδευτικό Λογισμικό «Ο Δημόσιος και Ιδιωτικός βίος στην Αρχαία Ελλάδα», αναλύθηκαν με στόχο να καταγραφούν και να εντοπιστούν στοιχεία «επεξεργασμένου» ή «περιορισμένου λόγου» καθώς και «κώδικα φύλου», που συνετέλεσαν σε μία επιτυχημένη ή αποτυχημένη επεξεργασία του γνωστικού υλικού του Υπερκειμένου. Ως ένδειξη κατοχής «επεξεργασμένου λόγου» θεωρήθηκε η κατοχή «κανόνων αναγνώρισης και πραγμάτωσης» (recognition and realization rules) (Bernstein, 1977). Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

3.2. Διεξαγωγή έρευνας πεδίου Μαθητές και μαθήτριες της Α΄ Λυκείου ΓΕΛ τεσσάρων σχολείων του νομού Αττικής ( 1o ΓΕΛ Γλυφάδας, 4 ο ΓΕΛ Αλίμου, ΓΕΛ Ερυθρών, ΓΕΛ Αγ. Ι. Ρέντη) ήρθαν σε αλληλεπίδραση με το Ε.Λ. «Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Αρχαία Ελλάδα». Κατόπιν συμπλήρωσαν μία γνωστική δοκιμασία, που περιελάμβανε ερωτήσεις με επιλογή εναλλακτικών απαντήσεων, και στη συνέχεια προχώρησαν στην παραγωγή πρωτότυπου κειμένου για δικαιολόγηση των επιλογών τους. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

3.3. Ποιοτική ανάλυση Η ποιοτική ανάλυση των απαντήσεων των μαθητών στη γνωστική δοκιμασία αποσκοπούσε : 1.Στην καταγραφή ενός κώδικα φύλου, δηλ. στην διερεύνηση ύπαρξης στερεοτύπων για το ρόλο των δύο φύλων στην συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. 2.Στην ανάλυση των απαντήσεων με κριτήριο την κατοχή «αρχών αναγνώρισης και πραγμάτωσης», ως άμεσες ενδείξεις κατοχής περιορισμένου ή επεξεργασμένου λόγου. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

3.4. Ποσοτική ανάλυση Οι απαντήσεις των μαθητών –τριών βαθμολογήθηκαν για να δοθεί μία σχηματική απεικόνιση των επιδόσεών τους σε διάφορες ταξινομίες. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στη βαθμολόγηση της ενότητας «Δικαιολογώ την απάντησή μου». Ο πίνακας βαθμολόγησης ακολούθησε παρόμοιες ερευνητικές πρωτοβουλίες ( Morais, Fortinhas, Neves, 1992). Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

3.5. Το δείγμα Η επιλογή των συγκεκριμένων σχολείων αποσκοπούσε στην εκπροσώπηση μαθητών από την εργατική και τη μεσαία τάξη, σύμφωνα με το συναφή διαχωρισμό, που επιχειρεί η ανάλυση του B. Bernstein για τη «μεσαία τάξη» ( Bernstein, 1980). Για το σκοπό αυτό επιχειρήθηκε αναλυτική καταγραφή του μορφωτικού επιπέδου των γονέων του δείγματος και της επαγγελματικής του ενασχόλησης. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

3.6. Μία απεικόνιση του δείγματος Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

4. Αποτελέσματα στον κώδικα φύλου Αναφάνηκε, από τις απαντήσεις των μαθητών - μαθητριών στη γνωστική δοκιμασία, «κώδικας φύλου», ο οποίος οριοθετείται στις υπάρχουσες ταξινομίες για τα στερεότυπα της γυναίκας στα σχολικά εγχειρίδια (Arnot, 2004). Οι ταξινομίες αυτές είναι : 1.Η συμβολική εκμηδένιση του ιστορικού ρόλου της γυναίκας (η αθέατη γυναίκα). 2.Η αντίληψη της γυναίκας ως παιδιού ενός κατώτερου θεού. 3.To στερεότυπο της φυλακισμένης γυναίκας. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

4.1. Αποτελέσματα στους γλωσσικούς κώδικες. Μία ποσοτική απεικόνιση. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

Από την ποιοτική ανάλυση αναδεικνύεται μία σχετική ικανότητα των μαθητών –τριών να επιλέγουν απαντήσεις, που αναδεικνύουν κατοχή κανόνων αναγνώρισης, αλλά δυσκολίες ως προς την πραγμάτωση κειμένου (κανόνες πραγμάτωσης). Μία σχετικά μικρή ομάδα μαθητών – μαθητριών εμφάνισε κατοχή επεξεργασμένου λόγου στο κείμενο που δημιούργησε. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ 4.2. Αποτελέσματα στους γλωσσικούς κώδικες. Μία ποιοτική ανάλυση.

5. Συζήτηση. Μεθοδολογικές παραδοχές. Η επιλογή της ποιοτικής ανάλυσης των δεδομένων για την ανίχνευση γλωσσικών κωδίκων και κωδίκων φύλου αποτελεί μία ad hoc προσέγγιση του θέματος και δεν μπορεί να ικανοποιήσει αιτήματα γενίκευσης. Απουσιάζουν από την ελληνική πραγματικότητα παρόμοιες μελέτες, ώστε να καταστεί ασφαλέστερη η συγκεκριμένη μεθοδολογική αντιμετώπιση. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

5.1. Συζήτηση : Αξιολογήσεις. Παρατηρήθηκε σ’ ένα από τα σχολεία του δείγματος (4 ο Λύκειο Αλίμου) μία σχετική διαφορά προς τα πάνω στα αποτελέσματα της γνωστικής δοκιμασίας. Μαθητές και μαθήτριες, που εντάχθηκαν στην κατηγορία «μεσαία τάξη», παρουσίασαν κατοχή «κανόνων αναγνώρισης και πραγμάτωσης». Οι μαθητές και οι μαθήτριες αυτής της κατηγορίας επεξεργάσθηκαν καλύτερα το Υπερκείμενο του Ε.Λ. χρησιμοποιώντας κυρίως στρατηγικές του τύπου : συγκρίνω – επιλέγω – αιτιολογώ. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

5.2. Συζήτηση :όσοι δεν τα κατάφεραν… Οι μαθητές –τριες που απέτυχαν να πραγματώσουν κείμενο επέλεγαν συνήθως να αναπαραγάγουν τις υπάρχουσες εναλλακτικές απαντήσεις της γνωστικής δοκιμασίας. Οι ίδιοι μαθητές – μαθήτριες φαίνεται να μην εκμεταλλεύτηκαν τις δυνατότητες του μη – γραμμικού κειμένου και ακολούθησαν μία παραδοσιακή στρατηγική ανάγνωσης του υλικού. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

5.3. Συζήτηση :η έμφυλη διάσταση. Η αναπαραγωγή στερεοτύπων για το ρόλο του άνδρα και της γυναίκας στις απαντήσεις των μαθητών ήταν ευδιάκριτη. Τα στερεότυπα αυτά ανιχνεύονται και στο Ε.Λ. Συχνά όμως καταγράφηκαν απαντήσεις, που ξεπερνούσαν κατά πολύ τις στερεοτυπικές αναφορές του Ε.Λ. Παρατηρήθηκε μία άμβλυνση στερεοτυπικών αναφορών σε εκείνους τους μαθητές – μαθήτριες, που σημείωσαν και τις καλύτερες επιδόσεις. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

6. Συμπεράσματα Η κατοχή «επεξεργασμένου λόγου» επιδρά στην επιτυχή επεξεργασία μη –γραμμικού κειμένου. Αντίθετα ο «περιορισμένος λόγος» αποτελεί τροχοπέδη για την πραγμάτωση ικανοποιητικού κειμένου μετά την αλληλεπίδραση με Ε.Λ. Η αλληλεπίδραση μαθητών –μαθητριών με το συγκεκριμένο Ε.Λ. ανέδειξε την ύπαρξη ενός «κώδικα φύλου», στον οποίο εγκιβωτίζονται στερεοτυπικές αντιλήψεις για τα δύο φύλα. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

6.1. Συμπεράσματα Η χρήση Ε.Λ. στη συγκριμένη έρευνα δεν απέτρεψε την εμφάνιση των γνωστών ταξινομιών του φύλου και της κοινωνικής τάξης στα μαθησιακά αποτελέσματά της. Οι Τ.Π.Ε. από μόνες τους δεν είναι ικανές να ανατρέψουν αυτές τις ταξινομίες (φύλο, κοινωνική τάξη). Η εφαρμογή των θεωριών του B. Bernstein στην ανάλυση γνωστικών αποτελεσμάτων μετά από αλληλεπίδραση με Ε.Λ., αποτελεί ένα γόνιμο τρόπο ανάλυσης της σχολικής επιτυχίας και αποτυχίας. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

7. Προτάσεις Το Υπερκείμενο, δηλ. η μη – γραμμική μορφή απεικόνισης της γνώσης, αποτελεί μία επανάσταση στην τεχνολογία γραφής, η οποία αλλάζει εκ βάθρων την μαθησιακή διαδικασία. Αν δεν προσαρμοστούν τα Ε.Λ. σε παιδαγωγικές πρακτικές, που ικανοποιούν το αίτημα της «ισότητας ευκαιριών», οι νέοι κοινωνικοί διαχωρισμοί θα είναι πολύ πιο έντονοι από τους ήδη υπάρχοντες. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

7. 1. Προτάσεις Κρίνεται απαραίτητο να πολλαπλασιαστούν οι έρευνες (ιδιαίτερα στη χώρα μας), που εξετάζουν τα μαθησιακά αποτελέσματα μετά από την αλληλεπίδραση με Ε.Λ. Οι θεωρίες της πολιτισμικής αναπαραγωγής μπορούν να δώσουν εννοιολογικά εργαλεία στη διερεύνηση αυτή. Ο σχεδιασμός του Υπερκειμένου των Ε.Λ. θα πρέπει να εντάξει στις προτεραιότητές του τα αποτελέσματα των ερευνών αυτών. Σε κάθε περίπτωση, ακόμα και μετά την επιβολή των Τ.Π.Ε. στην εκπαίδευση, το αίτημα για «ισότητα ευκαιριών», παραμένει επίκαιρο από ποτέ. Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ

Βιβλιογραφία (ενδεικτική) Arnot M. ( 2004). Διαδικασίες Αναπαραγωγής του Φύλου. Αθήνα : Μεταίχμιο. Bolter D. J. (2004). Οι μεταμορφώσεις της γραφής. Υπολογιστές, υπερκείμενο, και αναμορφώσεις της τυπογραφίας. Αθήνα : Μεταίχμιο. Σολομών Ι., (1991). Basil Bernstein : Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος. Αθήνα : Αλεξάνδρεια. Σολομωνίδου Χ. (2006). Νέες τάσεις στην εκπαιδευτική τεχνολογία. Εποικοδομητισμός και σύγχρονα περιβάλλοντα μάθησης. Αθήνα : Μεταίχμιο. Φραγκουδάκη Α., (1985). Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης. Θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα στο σχολείο. Αθήνα : Παπαζήσης Bernstein Basil, (1977). Class, Codes and Control. Volume 1. Theoretical Studies towards Sociology of Language. London : 2 nd Ed. Routledge & Kegan Paul. Bernstein Basil, (1979).Class, Codes and Control. Volume 2. Appied Studies Towards a Sociology of Language. London : 2 nd Ed. Routledge & Kegan Paul. Bernstein Basil, (1980).Class, Codes and Control. Volume 3.Towards a Theory of Educational Transmission. London : 2 nd Ed. Routledge & Kegan Paul. Bernstein B. (1995). Code Theory and its Positing : a case study in misrecognition.. British Journal of Sociology of Education, 16. Bernstein B. (1999). Vertical and Ηorizontal Discourse : an essay. British Journal of Sociology of Education, 20, 2, pp Καλούδης Σπύρος - Πανεπιστήμιο Αιγαίου - ΤΕΠΑΕΣ