ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ & ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Της Ιφιγένειας Ξουπά Θέμα: «Φύλο και Εξάρτηση από Ψυχοτρόπες Ουσίες» Επιβλέπων: Μάριος Βρυωνίδης Ρόδος, 2011

Θεωρητικό Πλαίσιο Η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών αποτελεί ένα συνεχώς αυξανόμενο φαινόμενο. Στα πλαίσια μίας προσπάθειας να περιγραφούν οι αιτιολογικοί παράγοντές του, το φύλο έχει αναδειχθεί από σχετικές έρευνες ως ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας. Για αρκετά χρόνια, το φαινόμενο της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες μελετιόταν με βάση τον ανδρικό πληθυσμό. Από τη δεκαετία του ’70, και ακόμη περισσότερο από τη δεκαετία του ’90, αρχίζει να εκδηλώνεται ενδιαφέρον για τη μελέτη του φαινομένου της γυναικείας εξάρτησης.

Θεωρητικό Πλαίσιο Τα πρόσφατα επιδημιολογικά δεδομένα κατέδειξαν τη μείωση του παραδοσιακού «χάσματος των δύο φύλων» στην εξάρτηση και έθεσαν σε αμφισβήτηση την αντίληψη ότι αυτή αποτελεί ένα φαινόμενο που αφορά κατά κύριο λόγο τον πληθυσμό των ανδρών. Καθώς η έρευνα στράφηκε στη μελέτη του φύλου, ενός κρίσιμου παράγοντα σε σχέση με την εξαρτητική συμπεριφορά και τη θεραπευτική της αντιμετώπιση, σκιαγραφήθηκαν οι ιδιαιτερότητες των γυναικών όσον αφορά τους παράγοντες κινδύνου που οδηγούν στη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών. Τα θεραπευτικά προγράμματα απεξάρτησης διεθνώς λειτουργούν κυρίως ανταποκρινόμενα στο αίτημα των ανδρών εξαρτημένων. Επίσης, οι περισσότερες έρευνες στο χώρο των εξαρτήσεων επικεντρώνονται σε άνδρες χρήστες, με αποτέλεσμα οι γυναίκες είτε να υποβαθμίζονται, είτε να αγνοούνται, είτε να αντιμετωπίζονται ως οριακές.

Σκοπός της Έρευνας – Ερευνητικοί Στόχοι  Ποιο είναι το προφίλ των εξαρτημένων γυναικών;  Ποιες είναι οι συνθήκες και οι παράγοντες που οδηγούν τις γυναίκες στη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών;  Ποιες είναι οι αντιλήψεις των εξαρτημένων γυναικών για τον εαυτό τους;  Ποιες είναι οι αντιλήψεις των εξαρτημένων γυναικών για την εξάρτηση, την απεξάρτηση και τα θεραπευτικά προγράμματα;  Γιατί οι εξαρτημένες γυναίκες υποαντιπροσωπεύονται στα θεραπευτικά προγράμματα;

Ερευνητικός Σχεδιασμός Η παρούσα ερευνητική προσέγγιση αποτελεί μια ποιοτική έρευνα. Η ποιοτική έρευνά μας στοχεύει στην περιγραφή, ανάλυση, ερμηνεία και κατανόηση της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες, καθώς επίσης και των καταστάσεων και χαρακτηριστικών των εξαρτημένων γυναικών απαντώντας κυρίως στα ερωτήματα «πώς» και «γιατί». Για την επίτευξη των στόχων, αλλά και τη διερεύνηση των υποθέσεων της συγκεκριμένης έρευνας, χρησιμοποιήθηκε ο τύπος της ημιδομημένης συνέντευξης (semi-structured interview).

Πληθυσμός – Δειγματοληψία Η στρατηγική δειγματοληψίας που χρησιμοποιήθηκε στη συγκεκριμένη έρευνα είναι η θεωρητική δειγματοληψία (theoretical sampling). Το δείγμα συνιστούν 12 γυναίκες εξαρτημένες από ψυχοτρόπες ουσίες, ηλικίας 19 έως 36 ετών, ενταγμένες σε Θεραπευτικά Προγράμματα. Πιο συγκεκριμένα, έξι είναι από το Τμήμα Αποκατάστασης Εξαρτημένων Ατόμων «ΙΑΝΟΣ» του Ψ.Ν.Θ. και έξι από το Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ», επίσης του Ψ.Ν.Θ. Σε αυτή τη φάση του προγράμματος δεν κάνουν χρήση ψυχοτρόπων ουσιών, δηλαδή απέχουν από τις ψυχοτρόπες ουσίες.

Ζητήματα Δεοντολογίας – Εγκυρότητα & Αξιοπιστία Τα πιο σημαντικά ζητήματα δεοντολογίας που ανακύπτουν στην κοινωνική ποιοτική έρευνα και πρέπει να διασφαλιστούν είναι τα ακόλουθα: σεβασμός στην ιδιωτική ζωή, εμπιστευτικότητα και ανωνυμία, εντιμότητα και εμπιστοσύνη, προστασία από ενδεχόμενους κινδύνους, πληροφορημένη συναίνεση, κόστος, όφελος και αμοιβαιότητα, πρόσβαση στα αποτελέσματα της έρευνας και χρήση των αποτελεσμάτων της έρευνας. Μια έρευνα είναι έγκυρη όταν πράγματι παρατηρεί, εντοπίζει ή «μετράει» αυτό που θέλει. Η αξιοπιστία αφορά την ακρίβεια των ερευνητικών μεθόδων και τεχνικών.

Πραγματοποίηση Έρευνας Οι συνεντεύξεις της παρούσας έρευνας συλλέχθηκαν από τις αρχές Μαρτίου μέχρι τις αρχές Απριλίου του Οι συμμετέχουσες ενημερώθηκαν για την ιδιότητα της ερευνήτριας, για τη φύση της έρευνας και τους στόχους στους οποίους αυτή αποσκοπούσε. Τονίστηκε στις συμμετέχουσες ότι η συμμετοχή στην έρευνα είναι εθελοντική και ανεξάρτητη από την συμμετοχή τους στο θεραπευτικό πρόγραμμα. Επίσης, επισημάνθηκε ότι η συνέντευξη είναι ανώνυμη και θα υπάρξει απόλυτη εχεμύθεια για τις προσωπικού χαρακτήρα πληροφορίες και το περιεχόμενο. Ισχύει το απόρρητο. Επιπλέον, διευκρινίστηκε ότι η συνέντευξη θα αξιοποιηθεί αποκλειστικά και μόνο για ερευνητικούς σκοπούς και θα μαγνητοφωνηθεί με τη συγκατάθεσή τους. Η διάρκεια της συνέντευξης ήταν γύρω στα είκοσι λεπτά.

Πραγματοποίηση Έρευνας Μέλημα της ερευνήτριας ήταν οι ερωτήσεις προς τις συμμετέχουσες να είναι κατανοητές, να είναι σχετικές με τις εμπειρίες τους, να διακρίνονται από ευαισθησία απέναντί τους, στις ανάγκες και στα δικαιώματά τους, να βοηθήσουν τη ροή της επικοινωνίας και όχι να την παρεμποδίζουν και, τέλος, να διασφαλιστεί η απαραίτητη εστίαση σε ζητήματα και θέματα που σχετίζονται με τα ερευνητικά ερωτήματα, κάτι που στην πράξη αποδείχθηκε ιδιαίτερα δύσκολο.

Πραγματοποίηση Έρευνας Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης δεν παρευρίσκονταν άλλα πρόσωπα, επειδή ήταν πιθανό να επηρεάσουν τις απαντήσεις των ερωτώμενων. Για τη θετική διεξαγωγή της συνέντευξης δημιουργήθηκε φιλικό και άνετο κλίμα, για να μπορέσουν οι ερωτώμενες να ανταποκριθούν άμεσα και ειλικρινά, ακόμα και σε ερωτήσεις πολύ προσωπικού χαρακτήρα. Η ερευνήτρια προσπάθησε να είναι προσεκτική όσον αφορά τη διατύπωση των ερωτήσεων και τον τρόπο αντίδρασής της στις απαντήσεις των ερωτώμενων, έτσι ώστε να μη γνωστοποιήσει τις δικές τις απόψεις και να μην επηρεαστεί από τις προσωπικές της αντιλήψεις ακόμη, κατέβαλε προσπάθεια να αξιοποιήσει τα επικοινωνιακά της προσόντα, έτσι ώστε να μη μεταβληθούν τα χαρακτηριστικά του υπό μελέτη κοινωνικού φαινομένου, δηλαδή της εξάρτησης των γυναικών από ψυχοτρόπες ουσίες. Η ευαισθησία, το γνήσιο ενδιαφέρον και η ευελιξία της ερευνήτριας διευκόλυνε την επικοινωνία με τις ερωτώμενες και περιόρισε τις επιφυλάξεις τους.

Συμπεράσματα Είναι γεγονός ότι τόσο κατά τη διεξαγωγή μιας επιστημονικής ποιοτικής έρευνας, όσο και κατά την ανάλυση των ερευνητικών δεδομένων, ανακύπτουν πολλοί προβληματισμοί και εξάγονται, αντίστοιχα, ποικίλα συμπεράσματα. Ωστόσο, ο επιστημονικός διάλογος γύρω από το ζήτημα των εξαρτημένων γυναικών παραμένει ανοιχτός και, όπως κατέδειξε και η έρευνά μας, πολλά ζητήματα απαιτούν περαιτέρω έρευνα.

Συμπεράσματα Αξιοσημείωτο είναι το δεδομένο ότι παρατηρείται μια έντονη διαφοροποίηση στο προφίλ των εξαρτημένων γυναικών από ψυχοτρόπες ουσίες όπως παρουσιάζεται στη μέχρι τώρα επιστημονική αρθρογραφία. Έτσι, η έρευνά μας έδειξε ότι οι εξαρτημένες γυναίκες ολοκληρώνουν τις σπουδές τους και στοχεύουν σε υψηλότερες βαθμίδες εκπαίδευσης, το ποσοστό οικογενειακής διάλυσης δεν είναι υψηλό, στηρίζονται οικονομικά περισσότερο από την οικογένειά τους και όχι από το σύντροφό τους. Ακόμη, οι περισσότερες εξαρτημένες γυναίκες έχουν μεγάλη εμπλοκή με το νόμο και την παραβατικότητα, και μάλιστα το είδος των αδικημάτων που έχουν διαπράξει δεν περιορίζεται μόνο στην πορνεία, αλλά εκτείνεται σε μια πληθώρα άλλων αδικημάτων. Εξίσου σημαντικό εύρημα αποτελεί το δεδομένο ότι η έναρξη χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών εγγίζει όλο και μικρότερες ηλικίες.

Συμπεράσματα Από μια άλλη οπτική, η αυτοαντίληψη που έχουν οι εξαρτημένες γυναίκες για την περίοδο που έκαναν χρήση ταυτίζεται με την εικόνα που θεωρούν ότι έχει ο μη εξαρτημένος πληθυσμός για τους χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών, χωρίς ωστόσο να τη δικαιολογούν. Εντούτοις, οι ίδιες, έχοντας περάσει από το στάδιο της εξάρτησης και απέχοντας, στη φάση αυτή, από τις ψυχοτρόπες ουσίες, φαίνεται να αντιμετωπίζουν με κατανόηση και συναισθηματική φόρτιση τους υπόλοιπους χρήστες, ανεξαρτήτως φύλου. Οι συμμετέχουσες παρουσιάζουν μια σύγχυση μεταξύ του ρόλου τους ως εξαρτημένων πριν και μετά την ένταξή τους στο θεραπευτικό πρόγραμμα.

Συμπεράσματα Ενδιαφέρουσα παράμετρο αποτελεί και η σχετική αποστασιοποίηση των συμμετεχουσών από τις παροχές των θεραπευτικών προγραμμάτων (προνοιακή στήριξη, σωματική αποτοξίνωση, κοινωνική επανένταξη, στήριξη στην απασχόληση, νομική στήριξη και εισαγωγή-ολοκλήρωση Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης), ενώ ιδιαίτερη βαρύτητα έχει για αυτές η στήριξή τους από ψυχολογική άποψη.

Συμπεράσματα Καθίσταται, συνεπώς, αναγκαία η δημιουργία νέων ειδικών θεραπευτικών προγραμμάτων για τις γυναίκες, πέρα από τα ήδη υπάρχοντα που είναι περιορισμένα σε αριθμό, στα οποία να αντιμετωπίζονται άμεσα προβλήματα, όπως ψυχιατρικά, νομικά, στέγασης, φροντίδας παιδιών κ.λπ.

Συμπεράσματα Επιτακτική ανάγκη αποτελεί, ακόμη, η εξειδίκευση της παρεχόμενης θεραπείας, ώστε να εστιάζει στη γυναικεία ταυτότητα και ρόλο, να εκπαιδεύει τις γυναίκες να αυξήσουν τη διεκδικητικότητα, την αυτοεκτίμησή τους και να ενδυναμώσουν τους μηχανισμούς προσαρμοστικότητας και αντιμετώπισης καταστάσεων στην καθημερινότητα. Οι θεραπευτικές προσεγγίσεις πρέπει να επιδεικνύουν ευαισθησία στη διαφορετικότητα, στη σεξουαλική κατεύθυνση και στο ιδιαίτερο πολιτισμικό υπόβαθρο των εξαρτημένων γυναικών.

Συμπεράσματα Καταλήγοντας, οι φορείς που εμπλέκονται στην πορεία απεξάρτησης των εξαρτημένων γυναικών οφείλουν να μη λειτουργούν επικριτικά, αλλά αντίθετα να είναι υποστηρικτικοί και με κατανόηση, εξασφαλίζοντάς τους το απόρρητο και παρέχοντάς τους ένα ασφαλές θεραπευτικό περιβάλλον. Η ανάπτυξη δεξιοτήτων και μηχανισμών πρέπει να είναι συμβατή με τις γυναικείες ανάγκες, ενώ η θεραπεία επιβάλλεται να συμπεριλαμβάνει και άλλα σημαντικά άτομα στη ζωή των γυναικών, παρέχοντας οικογενειακή θεραπεία και θεραπεία ζευγαριών.