Του Γεωργίου Α. Παλιούρα ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ» «ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ»   ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Του Γεωργίου Α. Παλιούρα ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΒΙΤΣΙΛΑΚΗ ΧΡΥΣΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ Επιβλέπουσα ΓΚΑΣΟΥΚΑ ΜΑΡΙΑ Μέλος συμβουλευτικής Επιτροπής ΜΑΡΑΤΟΥ-ΑΛΙΠΡΑΝΤΗ ΛΑΟΥΡΑ ΜΑΪΟΣ 2008

ΜΑΪΟΣ 2008 «ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ»   «ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Του Γεωργίου Α. Παλιούρα ΜΑΪΟΣ 2008

Η παρούσα διπλωματική εργασία “ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ” έχει στόχο να διερευνήσει το φαινόμενο της οικονομικής μετανάστευσης μέσα από το πρίσμα του γυναικείου φύλου, καταγράφοντας το θεσμικό πλαίσιο, τις στρατηγικές μετανάστευσης στον μεγαλύτερο γεωγραφικά νομό της Ελλάδας. Πιο συγκεκριμένα, η διερεύνηση του ρόλου των μεταναστριών στην τοπική αγορά εργασίας και των συνεπειών της ένταξης σε θεσμικό και κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο αποτέλεσε το αντικείμενο της ερευνητικής διαδικασίας Τελικός σκοπός είναι να μπορέσουμε να διερευνήσουμε και να καταγράψουμε τις ουσιαστικές δυσκολίες που παρατηρούνται στην κοινωνική και εργασιακή ένταξη των μεταναστών και ειδικότερα των γυναικών, προτείνοντας την υιοθέτηση αναγκαίων θεσμικών μέτρων που θα διευκολύνουν τις εργασιακές συνθήκες και τις συνθήκες διαβίωσής τους και θα τους επιτρέψουν τη συμβίωση με διαφορετικές, εθνικά και πολιτισμικά, ομάδες στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας.

Ο λόγος για τον οποίο επιλέξαμε να ερευνήσουμε το συγκεκριμένο θέμα είναι η έλλειψη ανάλογων ερευνών στην Ελλάδα σε εθνική και τοπική κλίμακα. Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε αποτελεί από όσο γνωρίζουμε την πρώτη ολοκληρωμένη έρευνα για το νομό Αιτωλοακαρνανίας, καθώς και την πρώτη στην Ελλάδα σε επίπεδο νομών.

Μετανάστευση και Φύλο Η γυναικεία μετανάστευση δεν αποτελεί πρόσφατο φαινόμενο της ιστορίας. Οι γυναίκες ανέκαθεν μετανάστευαν, ωστόσο μόνο πρόσφατα η βιβλιογραφία συμπεριέλαβε το φύλο ως ξεχωριστό παράγοντα του μεταναστευτικού φαινομένου. Οι αναλύσεις του μεταναστευτικού φαινομένου ως τη δεκαετία του '70 υπήρξαν αρκετά μονοσήμαντες και εστίαζαν το ενδιαφέρον τους στην ανεύρεση των αιτιών της μετανάστευσης Στη δεκαετία του '80 δόθηκε έμφαση στη διερεύνηση της οικογένειας και του νοικοκυριού ως βασικών στοιχείων κατανόησης της μετανάστευσης. Η παλιότερη βιβλιογραφία χαρακτήριζε το νοικοκυριό ως χώρο μέσα στον οποίο τα μέλη του λειτουργούν ομαδικά και αλτρουιστικά. Ωστόσο, αργότερα έγινε κατανοητό ότι οι αποφάσεις που σχετίζονται με τη μετανάστευση επηρεάζονται άμεσα από τις σχέσεις εξουσίας που αναπτύσσονται στην οικογένεια και επηρεάζονται τόσο από το ατομικά όσο και από τα συλλογικά συμφέροντα Τα δεδομένα για την γυναικεία μετανάστευση αν και συλλέγονται εδώ και πολλά χρόνια από ειδικούς ερευνητές/τριες παραμένουν αδημοσίευτα. Πολλές φορές, μέσα από τις προφορικές μαρτυρίες των ίδιων των μεταναστριών και τις συνεντεύξεις τους διαστρεβλώνεται η ιστορία της γυναικείας μετανάστευσης. Έγκυρες πηγές για να ξεχωρίσει η σημασία του φύλου στην μεταναστευτική εμπειρία είναι ο κινηματογράφος, οι φωτογραφίες, οι αυτοβιογραφίες γυναικών που μας δίνουν την εικόνα της αλλαγής στις κοινωνικές τάξεις και στα φύλα, τα εθνογραφικά στοιχεία καθώς και τα συγγραφικά έργα μεταναστών/στριών, που περιγράφουν τις διαφορές στην ζωή, στην πατρίδα και στη χώρα υποδοχής

«Θηλυκοποίηση» της μετανάστευσης Την τελευταία δεκαετία, στη διεθνή βιβλιογραφία για τη μετανάστευση υπάρχουν αρκετές αναφορές στη λεγόμενη «θηλυκοποίηση» της μετανάστευσης. Με τον όρο αυτό νοείται η τάση να αποτελούνται τα μεταναστευτικά ρεύματα όλο και περισσότερο από γυναίκες. Η τάση αυτή αναφέρεται κυρίως σε ποιοτική παρά σε ποσοτική διαφορά της σημερινής μετανάστευσης των γυναικών από εκείνη του παρελθόντος. Πρόκειται συγκεκριμένα για την τάση της συμμετοχής των γυναικών στα μεταναστευτικά ρεύματα ως αυτόνομων μεταναστών παρά ως εξαρτημένων ατόμων που συνοδεύουν άντρες μετανάστες.

Η μετανάστευση στην Ευρώπη Στη μεταπολεμική Δυτική Ευρώπη μπορούμε να διακρίνουμε τρία καθεστώτα μετανάστευσης: το καθεστώς που θέλει τον μετανάστη εργαζόμενο- φιλοξενούμενο, Το καθεστώς των μεταναστών/στριών εργαζομένων φιλοξενουμένων εφαρμόστηκε πρώτιστα στην Γερμανία αλλά και στην Ελβετία μόνο που στην Γερμανία συγκέντρωσε μεγαλύτερα ποσοστά μεταναστών/στριών. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 η Ομοσπονδιακή Γερμανία συγκέντρωσε μεγάλο ποσοστό μεταναστών/στριών από την Ανατολική Ευρώπη καθώς και από τη Σοβιετική Ένωση συμπεριλαμβάνοντας και όσους είχαν εξοριστεί. Οι γυναίκες μπήκαν στην αγορά εργασίας στην Γερμανία την δεκαετία του 1960 το αποικιακό καθεστώς Το μοντέλο αυτό έγινε περισσότερο ορατό στην μεταναστευτική πολιτική του Ηνωμένου Βασιλείου. Τα μεγαλύτερα ποσοστά μετανάστευσης προέρχονται από την Ιρλανδία και οι Ιρλανδές μετανάστριες αποτελούσαν πάνω από το μισό του συγκεκριμένου πληθυσμού. Η πρόωρη πολιτικοποίηση της μετανάστευσης οδήγησε σε μια σειρά νόμων που αρχίζουν το 1962 που περιόρισαν το δικαίωμα εισόδου και εισήγαγαν τις άδειες εργασίας για εκείνους που δεν γεννήθηκαν στην Βρετανία και για όσους δεν είχαν βρετανικά ή Ιρλανδικά διαβατήρια το υβριδικό καθεστώς Το υβριδικό μεταναστευτικό καθεστώς καθιερώθηκε στη Γαλλία Ιδιαιτερότητα της γαλλικής πολιτικής αποτέλεσε η ενθάρρυνση οικογενειακής μετανάστευσης, η οποία έγινε με στόχο να έρθουν οι μετανάστες/στριες να εγκατασταθούν και να συμβάλουν στη δημογραφική αύξηση

Η μετανάστευση στην Ελλάδα Η Ελλάδα, από χώρα παραδοσιακά αποστολής των μεταναστών/στριών μετατράπηκε σε χώρα υποδοχής μεταναστών/στριών Η οικονομική κρίση στις χώρες της δυτικής Ευρώπης, οι επενδύσεις στην ελληνική οικονομία και κατ’ επέκταση η ανάγκη για εργατικά χέρια είχαν ως αποτέλεσμα να δημιουργήσουν στην Ελλάδα δύο μεταναστευτικά ρεύματα Πρώτο μεταναστευτικό ρεύμα περίοδος 1979-1985, oι ξένοι που μετανάστευσαν στην Ελλάδα υπολογίζονται σε 410.000. Δεύτερο μεταναστευτικό ρεύμα στις αρχές τις δεκαετίας του 1990. Τότε δημιουργήθηκε ένα τεράστιο μεταναστευτικό κύμα που υπολογίζεται πως φτάνει τα 1.000.000 άτομα Βασικό στοιχείο που χαρακτηρίζει αυτό το δεύτερο μεταναστευτικό ρεύμα είναι το γεγονός ότι η μετανάστευση δεν έχει τον οργανωμένο χαρακτήρα που είχε σε παλαιότερες εποχές και η αύξηση του οφείλεται κατά κύριο λόγο στην είσοδο στη χώρα μας με παράνομο τρόπο. Παράλληλα ο αριθμός μεταναστών/στριών αυξάνεται, ενώ αυξάνεται και ο αριθμός των προσφύγων που αναζητούν πολιτικό άσυλο

Ελληνική νομοθεσία Μέχρι το 1991 το θεσμικό πλαίσιο που καθόριζε την πολιτική σχετικά με την μεταναστευτική εισροή καθοριζόταν απ το Νόμο 4310 του 1929 Από το 1991 η Ελληνική Πολιτεία, οδηγήθηκε στην υιοθέτηση ενός νέου νομικού πλαισίου το οποίο τυποποιήθηκε διαδοχικά στο Νόμο 1975/1991 και στα Προεδρικά Διατάγματα 358/97 , 359/97 Με τη πάροδο του χρόνου έγινε φανερή η ανάγκη για μια νέα μεταναστευτική πολιτική, η οποία ξεφεύγοντας από μια «λογική αστυνόμευσης», θα αντιμετώπιζε το φαινόμενο της μετανάστευσης με μια πιο σφαιρική και σύγχρονη αντίληψη για το ρόλο των μεταναστών/στριών στην Ελληνική οικονομία και κοινωνία. Η αντίληψη αυτή αποτυπώνεται στο Νόμο 2910, του 2001 ο οποίος ρυθμίζει τα θέματα μετανάστευσης, όπου το 2002, δέχτηκε κάποιες τροποποιήσεις Η ανετοιμότητα της Δημόσιας Διοίκησης, η ανεπάρκεια της υπάρχουσας υποδομής, οι ελλείψεις σε διοικητικό προσωπικό δημιούργησαν σύγχυση, ταλαιπωρία και πολλές φορές εκμετάλλευση των μεταναστών/στριών, οι οποίοι αναγκάστηκαν να καταφύγουν στις υπηρεσίες διαφόρων μεσαζόντων. Το γεγονός αυτό οδήγησε σε εκ των υστέρων έκδοση σωρείας εγκυκλίων και αποφάσεων με αποκορύφωμα το Νόμο 3286 του 2005 του Υπουργείου Εσωτερικών όπου για πρώτη φορά θεσμοθετούνται στην Ελλάδα ρυθμίσεις για την κοινωνική ένταξη των μεταναστών/στριών. O νέος Νόμος εισάγει μια σειρά από σημαντικές καινοτομίες, όπως διαφαίνεται και από τι κεφάλαιο ΙΒ΄, όπου η προσπάθεια προώθησης νέων μέτρων είναι ξεκάθαρη και ελπιδοφόρα.

ΑΝΔΡΕΣ - ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΤΑ ΥΠΗΚΟΟΤΗΤΑ Οι μετανάστριες στην Ελλάδα Στην Ελλάδα μεταξύ των φύλων των μεταναστών/στριών δεν υπάρχει αναλογία σταθερή. Σημαντική είναι η υπεροχή στο σύνολο των ανδρών, έναντι των γυναικών σύμφωνα με τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας οι οποίες φτάνουν μόλις στο 26% ΑΝΔΡΕΣ - ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΤΑ ΥΠΗΚΟΟΤΗΤΑ Υπηκοότητα Αλβανία Βουλγαρία Ρουμανία Ουκρανία Γεωργία Πολωνία Πακιστάν Άνδρες 82,60% 42,70% 69% 19,60% 37,10% 56,20% 99,50% Γυναίκες 17,40% 57,30% 31% 80,40% 62,90% 43,80% 0,50% Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος,

Πολιτισμικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των μεταναστριών στην Ελλάδα Αποκλεισμένες συνήθως από κάθε κοινωνική και εργασιακή δραστηριότητα, ζουν μέσα στο σπίτι μεγαλώνοντας τα παιδιά κάτω από τον απόλυτο έλεγχο του συζύγου, με τον οποίο συμμερίζονται εκτός από την φτώχεια, τη δυσπιστία και την επιφυλακτικότητα του κοινωνικού περίγυρου. Αλλά για τις μετανάστριες που έρχονται μόνες τους τα πράγματα είναι σχετικά καλύτερα. Συνήθως οι γυναίκες αυτές νοικιάζουν υποβαθμισμένα διαμερίσματα, ανά πέντε ή δέκα, όπου περνούν τις ώρες που δεν εργάζονται και οργανώνουν την προσωπική τους ζωή. Όσο ο χρόνος διαμονής στην Ελλάδα περνά βελτιώνονται και οι συνθήκες ζωής αφού οργανώνουν καλύτερα το χώρο κατοικίας τους, δημιουργούν κοινωνικό κύκλο και αποκτούν γενικά κοινωνικό περιβάλλον. Ο κοινωνικός περίγυρος τις αντιμετωπίζει συνήθως με συμπάθεια χωρίς ρατσιστικές εντάσεις, αλλά σπάνια κατορθώνουν να μπουν σε παρέες Ελλήνων και Ελληνίδων και να συμμετάσχουν στις δραστηριότητες τους, αφού είναι απομονωμένοι εξαιτίας της γλώσσας και των διαφορετικών παραδόσεων. Δεν έχουν σχολεία και πολιτιστικές δραστηριότητες. Η εκκλησία παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή τους και είναι χώρος συνάντησης και γνωριμίας

Έρευνες για τη γυναικεία μετανάστευση στην Ελλάδα Σύμφωνα με έρευνα του Εθνικού Παρατηρητήριου Απασχόλησης, η μεγάλη πλειοψηφία κάθε υπηκοότητας γυναικών απασχολείται στα επαγγέλματα παροχής προσωπικών υπηρεσιών και καθαρισμού. Τα στοιχεία της έρευνας επιβεβαιώνουν ότι οι μετανάστριες εργάζονται ιδιαίτερα πολλές ώρες, πέραν του συνηθισμένου ωραρίου εργασίας. Συγκεκριμένα, η μεγάλη πλειοψηφία των μεταναστριών νόμιμων ή παράνομων εργάζεται περισσότερες από 40 ώρες την εβδομάδα, με στοιχεία που αφορούν στην κύρια απασχόληση και όχι τις συνολικές ώρες εργασίας. Όσον αφορά στα μισθολογικά δεδομένα διαπιστώνεται ότι κυρίως οι γυναίκες ανήκουν σε χαμηλές εισοδηματικές κατηγορίες, ενώ οι άνδρες σε σχετικά υψηλότερες. Οι μεγάλες κατά φύλο διαφοροποιήσεις στις αμοιβές εργασίας συμπίπτουν μεμεγάλες μισθολογικές διαφορές ανάμεσα στα επαγγέλματα, εφόσον υφίσταται έντονος διαχωρισμός των επαγγελμάτων κατά φύλο. Έτσι, η επαγγελματική ομάδα με το χαμηλότερο εισόδημα είναι εκείνη των προσωπικών υπηρεσιών και του καθαρισμού Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η έρευνα του Κέντρου Ερευνών για Θέματα Ισότητας για τη γυναικεία μετανάστευση στην Ελλάδα όπου διενεργήθηκε σε δείγμα 612 μεταναστριών. Τα αποτελέσματα και αυτής της έρευνας παρουσιάζουν τη γυναίκα μετανάστρια να εργάζεται ως οικιακό βοηθητικό προσωπικό καλύπτοντας θέσεις όπου συνήθως οι Ελληνίδες απορρίπτουν. Επίσης οι περισσότερες γυναίκες εργαζόμενες είναι ανασφάλιστες, έχουν χαμηλές αποδοχές, ενώ συχνά εργάζονται πέραν του κανονικού ωραρίου. Οι περισσότερες εργαζόμενες δεν έστελναν χρήματα στις πατρίδες τους γεγονός που οφείλεται κατά την έρευνα στο υψηλό ποσοστό γυναικών που έχει έρθει και ζει στην Ελλάδα με κάποιο μέλος της οικογένειας τους. Ακόμη στην ίδια έρευνα σε σχέση με την υπηκοότητα οι Αλβανίδες δηλώνουν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό 63,6% δουλεύει ως καθαρίστριες, οικιακοί βοηθοί και baby sitter ενώ εμφανίζουν υψηλά ποσοστά και στην επαγγελματική κατηγορία παροχής υπηρεσιών. Επίσης το υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης που παρουσιάζουν οι μετανάστριες δεν επιδρά στην εργασιακή κατάσταση τους, καθώς οι περισσότερες ασκούν επαγγέλματα που λίγη ή ελάχιστη σχέση έχουν με τις ικανότητες τους

ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΠΟΣΟΣΤΟ ΝΟΜΙΜΩΝ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΑΝΑ ΕΘΝΙΚΟΤΗΤΑ Η μετανάστευση στο νομό Αιτωλοακαρνανίας Τα στοιχεία που θα παρουσιάσουμε αναφέρονται μόνο στους νόμιμους μετανάστες μιας και δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για τους παράνομους μετανάστες που ζουν στο νομό και αποτελούν και την πλειοψηφία. Σύμφωνα λοιπόν με την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία και τα τμήματα αλλοδαπών του νομού το σύνολο των οικονομικών μεταναστών/στριών που έχουν λάβει πράσινη κάρτα ανέρχονται σε 13.861. Η πλειοψηφία αποτελείται από αλβανούς υπηκόους όπως και στην υπόλοιπη επικράτεια που ανέρχονται σε 9.100 (65,65%), ενώ οι οικονομικοί μετανάστες/στριες των υπόλοιπων εθνικοτήτων ανέρχονται σε 4.761 (34,35%) ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΠΟΣΟΣΤΟ ΝΟΜΙΜΩΝ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΑΝΑ ΕΘΝΙΚΟΤΗΤΑ Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος, Τμήματα αλλοδαπών νομού Αιτωλοακαρνανίας

Συνολικός αριθμός αλλοδαπών ανά ηλικία Η πλειοψηφία των αλλοδαπών του νομού Αιτωλοακαρνανίας είναι μέρος της ηλικιακής κατηγορίας 16-35 ετών, ανέρχονται σε 10.396 και αποτελούν το 75%. Οι αλλοδαποί άνω των 35 ετών ανέρχονται σε 3.465 και αποτελούν το 25%. Συνολικός αριθμός αλλοδαπών ανά ηλικία Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος, Τμήματα αλλοδαπών νομού Αιτωλοακαρνανίας

Αριθμός αλλοδαπών ανά επίπεδο εκπαίδευσης από την πατρίδα τους Το 71,46% των αλλοδαπών αλβανικής υπηκοότητας του νομού Αιτωλοακαρνανίας είναι απόφοιτοι πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ακολουθούν οι απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με 19,03%, οι απόφοιτοι ΤΕΙ με 7,62% και οι απόφοιτοι ΑΕΙ με 1,89%. Αριθμός αλλοδαπών ανά επίπεδο εκπαίδευσης από την πατρίδα τους Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος, Τμήματα αλλοδαπών νομού Αιτωλοακαρνανίας

Αριθμός αλλοδαπών ανά επίπεδο γνώσης ελληνικής γλώσσας Το 45% των αλλοδαπών του νομού Αιτωλοακαρνανίας έχει καλή γνώση της ελληνικής γλώσσας, το 35% έχει μέτρια γνώση ενώ το 20% φαίνεται να έχει ελάχιστη γνώση ελληνικών. Αριθμός αλλοδαπών ανά επίπεδο γνώσης ελληνικής γλώσσας Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος, Τμήματα αλλοδαπών νομού Αιτωλοακαρνανίας

Αριθμός αλλοδαπών ανά οικογενειακή κατάσταση Όσον αφορά το φύλο τους οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν σίγουρα 2.079 παντρεμένες γυναίκες αφού οι παντρεμένοι αλλοδαποί ανέρχονται σε 4.158 και αντιπροσωπεύουν το 30% του συνόλου. Η πλειοψηφία των αλλοδαπών στο νομό Αιτωλοακαρνανίας είναι ανύπαντροι. Συγκεκριμένα, ανέρχονται σε 9.703 και αντιπροσωπεύουν το 70% του συνόλου των αλλοδαπών. Από αυτό το ποσοστό δεν έχουμε ακριβείς πληροφορίες για τον αριθμό των γυναικών. Αριθμός αλλοδαπών ανά οικογενειακή κατάσταση Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος, Τμήματα αλλοδαπών νομού Αιτωλοακαρνανίας

Μετανάστριες στο νομό Αιτωλοακαρνανίας Στο νομό Αιτωλοακαρνανίας κυρίως οικονομικοί είναι οι λόγοι που ώθησαν τις γυναίκες στην εγκατάλειψη του μέχρι τώρα μόνιμου τόπου διαμονής τους και στην εγκατάστασή τους σ’ ένα καλύτερο βιοτικό περιβάλλον για την αναζήτηση εργασίας. Για τις γυναίκες τόσο ο καταμερισμός της εργασίας όσο και το είδος τους, γίνονται κατά φύλο. Έτσι, οι συνηθέστεροι τομείς απασχόλησης των μεταναστριών στο νομό, σύμφωνα με στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας του 2001 είναι οι εξής: ο κλάδος των οικιακών εργασιών ο κλάδος της καθαριότητας και ο κλάδος παροχής υπηρεσιών

Ερευνητικά ερωτήματα Ο αρχικός και, κάπως, γενικός προβληµατισµός από τον οποίο ξεκίνησε η έρευνα ήταν: «Ποιος ο ρόλος των μεταναστριών στην τοπική αγορά εργασίας;» Σαφώς, είναι δύσκολο να απαντηθεί ένα τόσο γενικόλογο ερώτηµα και γι αυτό χρειάστηκε να οριοθετηθεί σε πιο σαφή πλαίσια. Σκοπός, λοιπόν, αυτής της µελέτης είναι να διερευνήσει το ρόλο των μεταναστριών του νομού Αιτωλοακαρνανίας στην τοπική αγορά εργασίας και των συνεπειών της ένταξης τους σε θεσμικό και κοινωνικοοικονομικό επίπεδο. Για τη διευκόλυνση στην απάντηση του παραπάνω γενικού προβληµατισµού χρειάστηκε η ανάλυση σε περισσότερα του ενός ερωτήµατα. Συγκεκριµένα προσπαθήσαµε να απαντήσουµε στα ακόλουθα: Ερευνητικά ερωτήµατα Ποια τα προβλήματα εργασιακής ένταξης των μεταναστριών στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας; Ποιος ο ρόλος των γυναικών και ποιες οι συνέπειες της ένταξης τους σε θεσμικό και κοινωνικοοικονομικό επίπεδο;

Επιλογή μεθόδου Η προσεκτική μελέτη της υπάρχουσας βιβλιογραφίας οδήγησε στην επιλογή ερευνητικών ερωτηµάτων και η μέθοδος που εφαρµόστηκε ήταν η χρήση ερωτηµατολογίου µε 19 προκαθορισµένες ερωτήσεις ανοικτού τύπου τις οποίες κλήθηκαν να απαντήσουν γραπτά, ενώ ακολούθησαν και οι µαγνητοφωνηµένες προσωπικές συνεντεύξεις. Είναι απαραίτητο εδώ να διευκρινισθούν μερικά ζητήματα, τα οποία αν και μπορεί να θεωρηθούν αυτονόητα όμως η υπογράμμιση τους είναι αναγκαία για να αποφευχθούν τυχόν παρανοήσεις ή παρεξηγήσεις. Το πρώτο ζήτημα αναφέρεται στη στάση του ερευνητή απέναντι στο ερωτώμενο πρόσωπο. Αρχή πρώτη: εμπιστοσύνη. Θεωρείται βασική προϋπόθεση να προβληθεί θεωρητικά και έμπρακτα η έννοια της εμπιστοσύνης για να είναι και το επίτευγμα θετικό. Αρχή δεύτερη: κατανόηση. Οι ερωτήσεις δηλαδή να είναι τόσο απλές και περιεκτικές και να προετοιμάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε η ερωτώμενη να καταλαβαίνει τελείως και να μην αμφιταλαντεύεται επειδή δεν είναι, κάποια στιγμή, σίγουρη πως κατάλαβε καλά-καλά αυτό που τη ρωτάμε. Βέβαια πρέπει να σημειωθεί πως το εμπόδιο της γλώσσας δημιουργεί συχνά μικροπροβλήματα γύρω απ’ αυτό το θέμα της κατανόησης, αλλά η αναλυτικότερη παρουσίαση και ο επεξηγηματικός δικός μας λόγος γύρω από της ερώτηση ξεκαθαρίζει το τοπίο και δεν κινδυνεύουμε να οδηγηθούμε σε ένα λαβύρινθο παρεξηγήσεων και παρερμηνειών. Αρχή τρίτη: ευστοχία. Οι ερωτήσεις πρέπει να είναι το απόσταγμα των ζητημάτων που απασχολούν τον όλο προβληματισμό, να μην αναλισκόμαστε δηλαδή σε ανούσιες λεπτομέρειες και ασήμαντες επαναλήψεις εξ αιτίας των οποίων κινδυνεύουμε να χάσουμε το δάσος και να μην αποδώσει τα ζητούμενα όλη η ερευνητική προσπάθεια.

Ερωτηματολόγιο έρευνας Η επιλογή των ερωτήσεων, που αποτέλεσαν το πρωτόκολλο των συνεντεύξεων, στηρίχθηκε κυρίως στις έρευνες των Morokvasic, Phizacklea και Eleonore Kofman. Στη διαδικασία κατασκευής των ερωτηµάτων έγινε προσπάθεια να µην χρησιµοποιηθούν εξειδικευµένοι επιστηµονικοί όροι όπου οι συµµετέχουσες δεν θα είχαν ιδιαίτερη εξοικείωση. Έτσι εξασφαλίστηκε η απλότητα και η σαφήνειά των εννοιών που περιέχονταν στις ερωτήσεις. Έχοντας εντοπίσει τα ζητήµατα στα οποία θα προχωρήσει η ουσιαστική διερεύνηση, συντάχθηκαν 19 ερωτήσεις, η σειρά υποβολής των οποίων παρέµενε η ίδια για όλες τις συµµετέχουσες. Το ερωτηµατολόγιο αποτελούνταν από τρία σκέλη: Το πρώτο σκέλος είχε 5 ερωτήσεις οι οποίες αφορούσαν προσωπικά δεδοµένα της συνεντευξιαζόµενης π.χ. ηλικία, μορφωτικό επίπεδο, οικογενειακή κατάσταση. Το δεύτερο σκέλος περιελάµβανε 8 προκαθορισµένες ερωτήσεις οι οποίες επικεντρώνονταν στις εργασιακές συνθήκες. Το τρίτο και τελευταίο σκέλος, περιείχε έξι ερωτήµατα σχετικά µε την ένταξη τους σε θεσμικό και κοινωνικό επίπεδο

Διεξαγωγή της έρευνας Για να διεξάγουμε την έρευνα επιλέξαμε τυχαία 16 μετανάστριες από διάφορες περιοχές του Νομού. Το δείγμα αποτέλεσαν 12 γυναίκες από την Αλβανία, 3 από τη Βουλγαρία και 1 από την Ρωσία. Η έρευνα διενεργήθηκε κατά το πρώτο δεκαήμερο του Νοεμβρίου 2007. Στην προσπάθεια επιλογής συµµετεχουσών πάνω στις οποίες βασίστηκε η παρούσα έρευνα, ήταν εντελώς απαραίτητη η επίσκεψη σε διάφορες περιοχές του Νοµού Αιτωλοακαρνανίας. Οι συµµετέχουσες που επιλέχθηκαν για την έρευνα πληρούσαν τα παρακάτω γενικά κριτήρια: α) Οικονομικές μετανάστριες, β) Ηλικίας από 20 έως 65 ετών, γ) Για την εγκυρότητα των αποτελεσµάτων επελέγησαν, όσο αυτό ήταν δυνατό, γυναίκες από διαφορετικές χώρες, αν και ήταν πολύ δύσκολο να βρεθούν, δ) Νόμιμες και παράνομες μετανάστριες.

Συμμετέχουσες στην έρευνα

Περιοχές έρευνας Δήμος Αγρινίου Δήμος Μεσολογγίου Δήμος Ναυπάκτου Δήμος Αμφιλοχίας Δήμος Αστακού Δήμος Μενιδίου

Ο μέσος όρος ηλικίας των γυναικών που συµµετείχαν στην έρευνα είναι τα 30 χρόνια

Ο μέσος όρος ετών παραμονής των γυναικών που συµµετείχαν στην έρευνα είναι τα 6,6 χρόνια

1ο Ερευνητικό ερώτημα Ποια τα προβλήματα εργασιακής ένταξης των μεταναστριών στο νομό Αιτωλοακαρνανίας; Είναι φανερό από την έρευνα ότι οι μετανάστριες έρχονται στην Αιτωλοακαρνανία μέσα από δίκτυα ομοεθνών και ελάχιστες φορές Ελλήνων. Είναι επίσης ξεκάθαρο ότι τα δίκτυα αυτά είναι υπεύθυνα για την εύρεση εργασίας των μεταναστριών. Από τα δεδομένα της έρευνας, προκύπτει ότι η μετανάστευση αποτελεί οικογενειακή υπόθεση για την πλειοψηφία των γυναικών του δείγματος, καθώς έρχονται στο νομό συνήθως μαζί με το σύζυγο ή με κάποιο άλλο μέρος της οικογένειας. Οι μετανάστριες, ανεξαρτήτως προσόντων, απασχολούνται από ιδιώτες σε ευέλικτους τομείς και κατευθύνονται τις περισσότερες φορές στην υπόγεια οικονομία. Από τις απαντήσεις που έδωσαν οι μετανάστριες που ζουν στην Αιτωλοακαρνανία τα σημαντικότερα εργασιακά προβλήματα που αντιμετωπίζουν είναι: η χαμηλή αμοιβή οι πολυάριθμες ώρες εργασίας το κακό περιβάλλον εργασίας οι εργοδότες και η αδιαφορία του κράτους.

Έντεκα από τις συμμετέχουσες στην έρευνα δήλωσαν ότι είτε εργάζονται ως οικιακοί βοηθοί , είτε είχαν εργασθεί ένα μεγάλο διάστημα σε υπηρεσίες καθαρισμού. Χαρακτηριστικό είναι επίσης το γεγονός ότι τα εισοδήματά τους είναι χαμηλά αφού η πλειοψηφία πληρώνεται γύρω στα 300 ευρώ το μήνα και δουλεύουν αρκετές ώρες εργασίας, ειδικά οι μετανάστριες που ασχολούνται με τις προσωπικές υπηρεσίες και τον καθαρισμό. Αυτό εξηγεί τα προβλήματα και τις δυσκολίες που βιώνουν οι μετανάστριες καθημερινά στο νομό Αιτωλοακαρνανίας. Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας, η συντριπτική πλειοψηφία των μεταναστριών χαρακτηρίζει τη δουλειά τους κακοπληρωμένη και κουραστική. Οι χαρακτηρισμοί της εργασίας από τις συμμετέχουσες μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι σε γενικές γραμμές δεν είναι ευχαριστημένες με αυτήν. Μπορεί να παρουσιάζεται μία βελτίωση των συνθηκών εργασίας με τη πάροδο του χρόνου με βάση τις απαντήσεις, όμως αυτή επηρεάζεται κυρίως από την κοινωνική συμπεριφορά του γηγενούς πληθυσμού του νομού Αιτωλοακαρνανίας που έχει αντίκτυπο στην καθημερινότητα. Εδώ παρατηρούμε μια αντίφαση σε σχέση με την εργασία η οποία όμως δεν μπορεί να αναλυθεί περαιτέρω διότι μπορεί να υπάρχουν και άλλες πτυχές και παράγοντες που διαμορφώνουν τις απαντήσεις

2ο Ερευνητικό ερώτημα Ο ρόλος των γυναικών και οι συνέπειες της ένταξης τους σε θεσμικό και κοινωνικοοικονομικό επίπεδο Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας υπάρχουν δύο ειδών οικονομικές μετανάστριες. Οι παράνομες και οι νόμιμες. Οι παράνομες μετανάστριες δεν έχουν συγκεκριμένο νομικό καθεστώς, κοινωνικά και εργασιακά δικαιώματα. Μπαίνουν παράνομα, εργάζονται παράνομα, κατοικούν παράνομα. Το κράτος, απροετοίμαστο όχι μόνο αδυνατεί να ελέγξει την εισερχόμενη μετανάστευση, αλλά και αδυνατεί να γνωρίζει τις πραγματικές της διαστάσεις. Κάτω από το βάρος των αριθμών προσπαθεί να ανταλλάξει την αμνήστευση για την παράνομη είσοδο στη χώρα και τη νομιμοποίηση με τη συναίνεση του μετανάστη στην καταγραφή του. Οι περισσότερες μετανάστριες όμως που θέλησαν να καταγραφούν ήρθαν αντιμέτωπες με συνεχή ταλαιπωρία με τη διοίκηση και το ελληνικό κράτος. Φαίνεται πως το μεταναστατευτικό τους σχέδιο δεν χώρεσε στα χαρτιά του ελληνικού κράτους. Είναι εμφανές και από τα στοιχεία της έρευνας, όπου η ενσωμάτωση των γυναικών σε θεσμικό και κοινωνικό επίπεδο βάλλεται συνεχώς από το κράτος και τους μηχανισμούς του

Φαίνεται επίσης ότι το φύλο έχει ενεργήσει θετικά προς την κοινωνική τους ένταξη αφού όπως απαντάνε οι γυναίκες αντιμετωπίζονται διαφορετικά από τον γηγενή πληθυσμό σε σχέση με τους άνδρες. Για τις γυναίκες υπάρχει μια θετικότερη αντιμετώπιση η οποία διακρίνεται και από απαντήσεις που έδωσαν αφού οι περισσότερες ευχαριστούν τους ντόπιους κατοίκους που σε πολλές περιπτώσεις έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εύρεση καλύτερης εργασίας τους. Δεν παύουν όμως να είναι ξένες για το γηγενή πληθυσμό αφού υπήρξαν και ρατσιστικές απόψεις με βάση την εθνικότητα. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο ρόλος της μετανάστριας στο νομό είναι πολύπλευρος αφού έχει να αντιμετωπίσει τη θέση του ξένου στην κοινωνία υποδοχής, τη διάκριση του φύλου, αλλά και της εθνικής της υπηκοότητας λόγο ότι οι περισσότερες γυναίκες προέρχονται από ένα κατώτερο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο αφού δώδεκα από τις δεκαέξι συμμετέχουσες στην έρευνα κατάγονται από την Αλβανία. Αυτό έρχεται να επιβεβαιώσει τη διεθνή βιβλιογραφία η οποία τονίζει ότι οι μετανάστριες κινούνται γύρω από αυτές τις τρεις διακρίσεις. Παρ’ όλ΄ αυτά τονίζεται από τις απαντήσεις ότι η μεταναστευτική εμπειρία τις έχει αλλάξει προς το καλύτερο και δίνουν έμφαση στο μέλλον των παιδιών τους. Αυτό αποδεικνύει ότι η μετανάστευση αυτών των γυναικών είναι συνδεδεμένη με την εργασία και σε προέκταση τη μόρφωση και την εργασία των παιδιών τους.

Ευρήματα της έρευνας Από τις απαντήσεις που έδωσαν οι μετανάστριες που ζουν στην Αιτωλοακαρνανία στις αντίστοιχες ερωτήσεις φαίνεται να επιβεβαιώνονται σε ένα μεγάλο βαθμό τα συμπεράσματα των ερευνών του Εθνικού Παρατηρητηρίου Απασχόλησης και του Κέντρου Ερευνών για Θέματα Ισότητας Από τα ευρήματα της έρευνας η γυναικεία μετανάστευση παρουσιάζεται ως ένα νέο φαινόμενο, μπροστά στο οποίο οι κυβερνήσεις και οι πολίτες βρίσκονται απροετοίμαστοι, ενώ τους επιτρέπονται πράγματα που δεν θα μπορούσαν να εφαρμόσουν στο εσωτερικό τους (παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εργασιακές συνθήκες και δικαιώματα δεύτερης κατηγορίας κτλ.). Στην πραγματικότητα αποτελεί τη συνισταμένη σχεδιασμών ή τουλάχιστον προβλέψιμων αντιδράσεων σε σχεδιασμούς, αποφάσεις και μέτρα.

Μέτρα που πρέπει να ενισχύουν τις μετανάστριες προτείνονται παρακάτω: σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων των γυναικών και ευαισθητοποίηση στους κινδύνους εμπορίας και εκμετάλλευσης αναγνώριση τυπικών και άτυπων προσόντων, ώστε οι μετανάστριες να μην πέφτουν θύματα εργασιακής εκμετάλλευσης πλήρης συμμετοχή νεαρών μεταναστριών στην εκπαίδευση, ενίσχυση επαγγελματικών προσόντων και γλωσσικών ικανοτήτων κυρίως για μητέρες αξιοποίηση των κοινοτικών δημοσιονομικών εργαλείων (Ευρωπαϊκό κοινοτικό ταμείο, προγράμματα DAPHNE, PROGRESS και νέα προγράμματα αλληλεγγύης και διαχείρισης των μεταναστευτικών ροών)  για τις μεταναστευτικές οικογένειες και τις μετανάστριες ενίσχυση των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων στο ρόλο ανάπτυξης διαλόγου και παροχής συμβουλών ενίσχυση της ενημέρωσης για επαγγελματικές δυνατότητες για μετανάστριες μέσω του δικτύου EURES

ενεργητική πολιτική για την από κοινού ανάπτυξη με τις τρίτες χώρες και τη σύναψη συμφωνιών συνεργασίας και ελέγχου των μεταναστευτικών ροών να διαμορφωθεί κοινή πολιτική για την καταπολέμηση της λαθρομετανάστευσης, και της "μαύρης" εργασίας να γίνουν εκστρατείες ενημέρωσης που θα πληροφορούν τις μετανάστριες για τα δικαιώματά τους και να δημιουργηθούν τηλέφωνα άμεσης επικοινωνίας με ειδικευμένο προσωπικό για την παροχή βοήθειας να δημιουργηθεί εκείνο το νομικό πλαίσιο που θα είναι στενά συνδεδεμένο με την πρακτική διευκόλυνση των μεταναστριών δημιουργία τοπικών φορέων οικονομικής στήριξης αλλοδαπών, γραφεία στήριξης αλλοδαπών σε κάθε πόλη με σκοπό τη παροχή βοήθειας με κατάργηση γραφειοκρατικών διαδικασιών

Επίλογος Η μετανάστευση έρχεται να δείξει τις ελλείψεις και τις καθυστερήσεις, καθώς και τι δεν είχε ληφθεί υπόψη στη διαδικασία του εξευρωπαϊσμού. Πρώην μετανάστριες, νέοι πολίτες, αυτή είναι η δυναμική της εγγραφής της μετανάστευσης μέσα στην υπηκοότητα, είτε αυτή είναι τοπική, εθνική ή ευρωπαϊκή, ακόμη και αν η ανεργία, ο αποκλεισμός, οι δυσκολίες στη συγκατοίκηση θέτουν ένα πρόσκομμα σε αυτή τη διαδικασία.. Η ερευνητική αυτή εργασία παρέχει αρκετά ερεθίσµατα για ένα γόνιµο προβληµατισµό σε όλους όσους µε οποιοδήποτε τρόπο εµπλέκονται στα θέµατα της μετανάστευσης και ότι τα ερεθίσµατα αυτά θα µπορούσαν να αξιοποιηθούν και σε θεωρητικό και σε πρακτικό επίπεδο αν υπάρξει βούληση και ενδιαφέρον - προς έναν ανθρωπιστικό προσανατολισµό της μετανάστευσης.

Βιβλιογραφία ΕΛΛΗΝΙΚΗ Αλιπράντη- Μαράτου Λάουρα, Φακιολάς Ροσσέτος   (2003). Το Μοναχικό Μονοπάτι των Γυναικών Μεταναστών στην Ελλάδα, περιλαμβάνεται στο Ειδικό Τεύχος της περιοδικής έκδοσης της Επιθεώρησης Κοινωνικών Ερευνών-The Greek Review of Social Research (Τεύχος 110A, 2003),με τίτλο Φύλο και Διεθνή Μετανάστευση με έμφαση στην Ελλάδα. Επιμέλεια Eυαγγελία Τατσόγλου και Λώρα Μαράτου-Αλιπράντη. Άρθρο 19 του Νόμου 2910/2001 Άρθρο 21 του Νόμου 2910/2001 Βεντούρα Λ. (1993). Μετανάστευση γυναικών: γέννηση και εξέλιξη του επιστημονικού ενδιαφέροντος, Δίνη 6,. Γκουλούσης Δημήτρης (2005). «IV Συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας», (άρθρα 189-314), Εκδόσεις Νομικάριον, Αθήνα. Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος: Απογραφές πληθυσμού 2001 Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος, 2004, Στοιχεία για τους μετανάστες στην Ελλάδα. Εθνικό Παρατηρητήριο Απασχόλησης-Ερευνητική Πληροφορική ΑΕ (2005). «Οικονομική και Κοινωνική ένταξη των μεταναστών στην Ελλάδα», , Αθήνα. Εθνικό Παρατηρητήριο Απασχόλησης (2005). Στοιχεία αιτήσεων προσωρινής άδειας παραμονής, ΟΑΕΔ, Αθήνα. Ευρωπαϊκή Διημερίδα, « Η Ευρωπαϊκή πολιτική των ίσων ευκαιριών», 14-15 Δεκεμβρίου, Αθήνα, 1994. Κ.Ε.Θ.Ι. , 2007, Η Γυναικεία Μετανάστευση στην Ελλάδα, Τα ευρήματα της πανελλήνιας έρευνας του ΚΕΘΙ, Επιστημονική υπεύθυνη Δρ. Λ. Μαράτου Αλιπράντη, Αθήνα 2007.

Κούρτοβικ Γιάννα, Σύνδεσμος για τα δικαιώματα της γυναίκας, Εργασία Μεταναστριών και Προσφύγων. Λαμπριανίδης Λ. και Λυμπεράκη Α. (2001). Αλβανοί μετανάστες στη Θεσσαλονίκη, Διαδρομές ευημερίας και παραδρομές δημόσιας εικόνας, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη. Μαρβάκης Α., Περσανόγλου Δ. και Παύλου Μ. (2001). Μετανάστες στην Ελλάδα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, . Ματακιάς Αργύρης (1993). Λεξικό Εννοιών», Εκδόσεις Πελεκάνος, Αθήνα. Μαυρωδή Γεωργία, «"Θέμα εμπειρίας; Πηγές, φορείς και διαδικασίες διαμόρφωσης μεταναστευτικής πολιτικής στην Ελλάδα (1990-2005)» εισήγηση που παρουσιάστηκε στο επιστημονικό συνέδριο του Ινστιτούτου Μεταναστευτικής Πολιτικής στην Αθήνα, 23-24 Νοεμβρίου 2006. Ναξάκης Χάρης, Χλέτσος Μιχάλης (2001). Μετανάστες και Μετανάστευση, Οικονομικές, Πολιτικές και Κοινωνικές Πτυχές, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα. Νόμος 3013/2002 ΟΗΕ (2005). Ετήσια έκθεση της Αρμόδιας Επιτροπής του ΟΗΕ για τη μετανάστευση», Βρυξέλες. Συνήγορος του Πολίτη (2001β). Ειδική Έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη σχετικά με τα προβλήματα εφαρμογής του Νόμου 2910/2001, Αθήνα. Τσαούση Γ. Δ.. (1999). Κοινωνική Δημογραφία», Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα.

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ Council of Europe, “Recent Demographic Developments in Europe”, Strasburg. European Commission (2001) 303, 31/10/2000. European Commission (2001) 55, 20/07/2001. European Commission (2001) 387, 11/07/2001. European Commission (2001) 127, 13/3/2001. European Commission (2002) 0071, 11/02/2002. European Commission (2000) “Communication from the Commission to the Council and European Parliament on a Community Immigration Policy”, 2000, COM 757/2000, Brussels. European Commission (2002). The Social Situation in the European Union, DG Employment and Social Affairs and Eurostat, Luxemburg. European Address Book Against Racism, Edition 2005. European Network Against, Racism, Fascism and in Support of Migrants and Refugees, (2004), European Network against Racism, (2004), European Network Against Racism, March 2004. Eurostat (2004). Demographic Statistics, Luxemburg. Eurostat (2004). Migration Statistics, Luxembourg. Eurostat (1999). Statistics in focus, Ετήσια έκθεση για την ανεργία, European Communities. Emke-Poulopoulos Ira (2003). Trafficking in Women and Girls for the Sex Trade. The Case of Greece. In: The Greek Review of Social Research, Athens, Martin Baldwin Edwards, «Albanian emigration and the Greek labour market: Economic symbiosis and social ambiguity», "South East Europe review", 2004.  

E. Kofman et al. (2000). Gender and International Migration in Europe, London: Routledge. Κεφ. 2, Gender and Migration Theory. Eleonore Kofman, Annie Phizacklea, Parvati Raghuram and Rosemary Sales (2000). Gender and international Migration in Europe employment welfare and politics, Routledge. F. Anthias (2000). Metaphors of Home: Gendering New Migration to Southern Europe. Στο : Gender and Migration in Southern Europe, edited by Anthias and Lazaridis, σ.18. Hatziprokopiou Panos (2006). Globalisation, Migration and Socio-Economic Change in Contemporary Greece, Amsterdam, University Press pub. August.  Helma Lutz (1998). The New Migration in Europe. Social Constructions and Social Realities, Basingstoke und London: Macmillan, (Ko-Herausgeberin). Kathy Acker (1972). Politics, New York. King Russel (2000). Southern Europe in the Changing Global Map of Migration.Στο: King, Russel et. al. Eldorado or Fortress? Migration in Southern Europe. London: Macmillan Press. Leonetti Taboada (1986). Migrations Et Changements,  Moyen Roman, BD, guide de voyage.  Mirjana Morokvasic – Müller (1972) Les travailleurs yougoslaves en France (Iz Jugoslavije na rad u Francusku) », Centre de recherches sur les migrations, Zagreb, 1972. Mirjana Morokvasic – Müller (1984). Women in Migration”, International Migration Review, n°. 68, vol. 18, 1984. Martin Baldwin Edwards (2004). Albanian emigration and the Greek labour market: Economic symbiosis and social ambiguity, South East Europe review.  Netherlands Interdisciplinary Demographic Institute (1997). Population, labour and social protection in the European Union, The Hagues, The Netherlands. OECD (1991). Migration: the demographic aspects, Paris. Offices des Migration Internationales (1998). Elements du Droit de l Immigration”, Omiclasseur, Paris. Saskia Sassen (1998). Globalization and Its Discontents, New Press. Simon Brettel (1991). L’Immigration, ou paradoxes de l’ aterite”, Bruxelles.

SOPEMI, στοιχεία 1995. SN 128/99 (Συνθήκη του Άμστερνταμ, Μάιος 1999). SN 200/99 (Συμπεράσματα της Προεδρίας του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Τάμπερε της 15ης και 16ης Οκτωβρίου 1999). Stephen Castles (2000). Immigration, Minority Formation and Racialization in Stephen Castles & Alastair Davidson, Citizenship and Migration. Globalization and the politics of belonging, New York: Routledge. Wrench John and Solomos (1995). Racism and Migration in Western Europe, Berg publisher.

ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΕΡΕΥΝΑΣ Ηλικία Εθνικότητα -Υπηκοότητα Ποίο είναι το μορφωτικό σας επίπεδο και ποιο το επίπεδο γνώσης της ελληνικής γλώσσας, προφορικά και γραπτά. Τόπος διαμονής Ποια είναι η οικογενειακή σας κατάσταση; Αριθμός ,ηλικία και φύλο παιδιών αν υπάρχουν. Που βρίσκονται τα μέλη της οικογένειας σας; Πότε ήρθατε για πρώτη φορά στην Ελλάδα και ποιοι είναι οι λόγοι που επιλέξατε την Ελλάδα ως χώρα προορισμού και την συγκεκριμένη περιοχή για εγκατάσταση/ εργασία; Θυμάστε τις θέσεις εργασίας που είχατε από την πρώτη είσοδο στην Ελλάδα μέχρι και σήμερα; Ποιο είναι το σημερινό σας επάγγελμα; Με ποιο τρόπο βρήκατε την σημερινή σας θέση εργασίας στην περιοχή; Ποιο είναι περίπου το μηνιαίο εισόδημα σας και από αυτά στέλνετε χρήματα στη χώρα καταγωγής; Έχετε μείνει άνεργη για κάποιο διάστημα και αν ναι πως εξασφαλίζατε εισόδημα κατά τη διάρκεια της ανεργίας; Πώς θα χαρακτηρίζατε την παρούσα εργασία σας; Επιλέξτε αυτά που θεωρείτε πιο σημαντικά: Ενδιαφέρουσα, κουραστική, συνηθισμένη, ευχάριστη, δυσάρεστη, καλοπληρωμένη, κακοπληρωμένη, βρώμικη, μονότονη. Είστε γενικά ευχαριστημένη από τις συνθήκες εργασίας στην περιοχή. Αναφέρετε τους ποιο σημαντικούς λόγους ικανοποίησης ή μη ικανοποίησης. Θεωρείτε ότι οι συνθήκες εργασίας από δουλεία σε δουλεία βελτιώθηκαν από τότε που ήρθατε στην Ελλάδα και στην περιοχή; Θα άλλαζε κάτι στην ζωή σας στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας εάν ήσασταν άνδρας; Μπορείτε να μας πείτε τα πιο σημαντικά προβλήματα που αντιμετωπίσατε ή αντιμετωπίζετε από τότε που ήρθατε στην Ελλάδα και στην συγκεκριμένη περιοχή; Με τις αρχές και την αστυνομία, με τους Έλληνες γενικά και στην περιοχή που διαμένετε τώρα, με τους εργοδότες σας, με τους ομοεθνείς σας ή με άλλους μετανάστες, άλλα προβλήματα εργασίας και διαβίωσης. Διαθέτετε άδεια παραμονής και εργασίας; Πόσες φορές έχετε κάνει τα χαρτιά σας για νομιμοποίηση, λευκή και πράσινη κάρτα, και τι προβλήματα αντιμετωπίσατε; Νοιώθετε ότι η εμπειρία της μετανάστευσης σας έχει αλλάξει; Νοιώθετε ότι τα αρχικά σας σχέδια πραγματοποιήθηκαν; Θα συμβουλεύατε σε άλλες γυναίκες να μεταναστεύσουν; 19. Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια;