Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) Γιώργος Κυριακόπουλος Λέκτορας Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) Υπάρχει στο θετό δίκαιο, η επάρκεια εκείνη, που θα επέτρεπε μια αποτελεσματική και πλήρη ρύθμιση των νέων δραστηριοτήτων της ψηφιακής εποχής ; Το ερώτημα αυτό ~> στο επίπεδο του διεθνούς δικαίου, για: “Κ - επίθεση” (cyber-attack) “Κ - επίθεση” (cyber-attack) “Κ - τρομοκρατία” (cyber-terrorism) “Κ - τρομοκρατία” (cyber-terrorism) “Κ - πόλεμος” (cyber-warfare)

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο Κ-ΠΟΛΕΜΟΣ; ΕΙΔΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ - ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗ Κ - επίθεση ~> κάθε πράξη η οποία επιχειρείται με σκοπό να υπονομεύσει τη λειτουργία ενός δικτύου υπολογιστών για πολιτικούς σκοπούς ή για λόγους εθνικής ασφαλείας (objective-based approach) H εμφάνιση του Κ - πολέμου ανέδειξε έναν πέμπτο χώρο (πέραν της γης, της θάλασσας, του αέρα και του διαστήματος), το Κ - διάστημα (cyberspace)

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) Τα μέσα του Κ - πολέμου, μπορεί να είναι ποικίλα : DDoS (Distributed Denial- of-Service) ψηφιακά “σκουλήκια” (worms), viruses, Trojan horses Τα μέσα του Κ - πολέμου, μπορεί να είναι ποικίλα : DDoS (Distributed Denial- of-Service) ψηφιακά “σκουλήκια” (worms), viruses, Trojan horses E άν τα αποτελέσματα της Κ - επίθεσης ισοδυναμούν με “ένοπλη επίθεση” ή η εν λόγω δραστηριότητα λαμβάνει χώρα στα πλαίσια ένοπλης σύρραξης ~> Κ- ΠΟΛΕΜΟΣ E άν τα αποτελέσματα της Κ - επίθεσης ισοδυναμούν με “ένοπλη επίθεση” ή η εν λόγω δραστηριότητα λαμβάνει χώρα στα πλαίσια ένοπλης σύρραξης ~> Κ- ΠΟΛΕΜΟΣ

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) Διεθνής πρακτική: , ΤITAN RAIN , ΤITAN RAIN 2008, Οι Κ-επιθέσεις κατά της Εσθονίας 2008, Οι Κ-επιθέσεις κατά της Εσθονίας 2010, Ιράν 2010, Ιράν 2010, Βιρμανία 2010, Βιρμανία

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) Ι. Ο Κ-ΠΟΛΕΜΟΣ ΩΣ ΜΟΡΦΗ ΧΡΗΣΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΧΑΡΤΗ ΤΩΝ ΗΕ Αρθρο 2 παρ. 4 Χάρτη ΟΗΕ : Πάντα τα Μέλη θα απέχωσι εις τας διεθνείς αυτών σχέσεις της απειλής ή χρήσεως βίας κατά της εδαφικής ακεραιότητος ή της πολιτικής ανεξαρτησίας οιουδήποτε Κράτους ή καθ ́ οιονδήποτε άλλον τρόπον ασυμβίβαστον προς τους σκοπούς των Ηνωμένων Εθνών. Συμπληρώνεται από την αρχή περί μη επέμβασης στα εσωτερικά άλλων Κρατών (ΔΔΧ, Nicaragua, Corfu). Συμπληρώνεται από την αρχή περί μη επέμβασης στα εσωτερικά άλλων Κρατών (ΔΔΧ, Nicaragua, Corfu).

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) Το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα: άρθρο 51 Χάρτη ΟΗΕ Ουδέν εκ των διαλαμβανομένων εν τω παρόντι Χάρτη θα παρεμποδίζη το φυσικόν δικαίωμα ατομικής νομίμου αμύνης εις περίπτωσιν καθ ́ ήν Μέλος τι των Ηνωμένων Εθνών υποστή επίθεσιν ένοπλον, μέχρις ού το Συμβούλιον Ασφαλείας λάβη τα αναγκαία μέτρα προς διατήρησιν της διεθνούς ειρήνης και ασφαλείας.

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) ΙΙ. Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΝΑΝΤΙ ΤΟΥ Κ-ΠΟΛΕΜΟΥ Ε ρωτήματα : α ) πότε μια Κ - επίθεση αποτελεί ένοπλη επίθεση σύμφωνα με το jus ad bellum - έτσι ώστε να μπορεί με ακρίβεια να θεωρηθεί ως “Κ - πόλεμος”; β ) πότε οι κανόνες του ΔΔ που εφαρμόζονται κατά τη διάρκεια μιάς ένοπλης σύρραξης (jus in bello, ανθρωπιστικό δίκαιο ) μπορούν να εφαρμοστούν σε περίπτωση Κ - επιθέσεων ;

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) Προκλήσεις : Οι εν λόγω κανόνες είναι ουσιαστικά από την εποχή του Β ΠΠ. Οι εν λόγω κανόνες είναι ουσιαστικά από την εποχή του Β ΠΠ. Οι Κ - επιθέσεις δεν έχουν άμεσες συνέπειες στο φυσικό κόσμο. Μ πορούν όμως να διευκολύνουν “κινητικές” επιθέσεις. Οι Κ - επιθέσεις δεν έχουν άμεσες συνέπειες στο φυσικό κόσμο. Μ πορούν όμως να διευκολύνουν “κινητικές” επιθέσεις. ~> Αρα, μια Κ - επίθεση θα δικαιολογεί αντίδραση νόμιμης άμυνας, στην περίπτωση που που προκαλεί “κινητικό” αποτέλεσμα, συγκρίσιμο με αυτό συμβατικής επίθεσης.

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) JUS AD BELLUM Κατάσταση ανάγκης (state of necessity) ~> η ανταπόδοση της βίας πρέπει να λαμβάνει χώρα μόνο ως τελευταία λύση Κατάσταση ανάγκης (state of necessity) ~> η ανταπόδοση της βίας πρέπει να λαμβάνει χώρα μόνο ως τελευταία λύση Αρχή αναλογικότητας (proportionality) ~> απαγορεύεται η χρήση βίας που συνιστά υπερβολή σε σχέση με τον παρόντα και επικείμενο κίνδυνο Αρχή αναλογικότητας (proportionality) ~> απαγορεύεται η χρήση βίας που συνιστά υπερβολή σε σχέση με τον παρόντα και επικείμενο κίνδυνο

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) JUS IN BELLO Η αρχή της διάκρισης (διάκριση μεταξύ μαχίμων και αμάχων, μεταξύ στρατιωτικού και αστικού). Η αρχή της διάκρισης (διάκριση μεταξύ μαχίμων και αμάχων, μεταξύ στρατιωτικού και αστικού). -Η αρχή της αναλογικότητας ~> επίθεση άνευ διακρίσεως είναι και εκείνη η οποία δύναται να προκαλέσει σε αμάχους και σε αστικούς στόχους ζημίες υπερβολικές σε σχέση με το συγκεκριμένο, άμεσο και αναμενόμενο στρατιωτικό αποτέλεσμα.

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) Η εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας είναι προφανώς προβληματική έναντι Κ-επιθέσεων, αφού αυτές, συνήθως, δεν έχουν θανατηφόρο αποτέλεσμα, οι δε επιπτώσεις τους είναι, συνήθως, προσωρινού χαρακτήρα. Ως προς την αρχή της διάκρισης, όταν η Κ-επίθεση στρέφεται κατά καθαρώς στρατιωτικών στόχων, η εφαρμογή της αρχής είναι προφανής (όπως κατά μεταγωγικού αεροσκάφους, το οποίο συντρίβεται). Από την άλλη μεριά, η κατά το Ανθρωπιστικό δίκαιο προστασία νοσοκομείων, πολιτιστικών χώρων και τόπων λατρείας προφανώς ισχύει και σε περίπτωση Κ-επίθεσης κατά τέτοιων στόχων - εξάλλου, σύμφωνα με το άρθρο 48 του Πρωτοκόλλου Ι του 1977, “…τα εμπόλεμα μέρη θα κάνουν πάντα διάκριση…μεταξύ αστικών στόχων και στρατιωτικών τοιούτων και ανάλογα θα κατευθύνουν τις στρατιωτικές τους επιχειρήσεις μόνο κατά στρατιωτικών στόχων”. Η αρχή της διάκρισης, περαιτέρω, θα πάσχει όταν ο στόχος της Κ-επίθεσης είναι μικτού χαρακτήρα - όπως πχ η προσβολή συστημάτων τηλεπικοινωνιών που εξυπηρετούν και μη στρατιωτικούς χρήστες.

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) ΙΙΙ. Η ΠΙΘΑΝΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΤΟΥ Κ-ΠΟΛΕΜΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΠΕΡΑΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΥΘΥΝΗ ΚΑΙ COUNTER-MEASURES ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΥΘΥΝΗ ΚΑΙ COUNTER-MEASURES Αντίμετρα ~> “μέτρα τα οποία θα ήταν κανονικά αντίθετα προς τις διεθνείς υποχρεώσεις του πληγέντος κράτος έναντι του ευθυνόμενου κράτους, εάν δεν λαμβάνονταν σε απάντηση διεθνούς παράνομης πράξης προκειμένου να επιφέρουν παύση (αυτής) και επανόρθωση” (άρθρα της ΕΔΔ για τη διεθνή ευθύνη των κρατών) Στην περίπτωση του Κ-πολέμου, τέτοια αντίμετρα μπορεί να είναι οι λεγόμενες “ενεργές άμυνες” (active defences), που στρέφονται κατά της πηγής της Κ-επίθεσης.

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) ΟΗΕ Ο Οργανισμός έχει εξετάσει το ευρύτερο θέμα της Κ-ασφάλειας (cyber-security) και η ΓΣ εχει υιοθετήσει ορισμένα ψηφίσματα, όπως το 63/37 (2009) και το 64/25 (2010), που ωθούν προς ένα διάλογο μεταξύ των κρατών και στην οικοδόμηση μέτρων εμπιστοσύνης. ΝΑΤΟ Cyber Defence Management Authority Cooperative Cyber Defence Center of Excellence ~> εκπόνηση δόγματος και στρατηγικής Κ-άμυνας και ο επί τούτου συντονισμός των Κρατών μελών.

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) Περαιτέρω, τ o 2008, το ΝΑΤΟ επεσήμανε ότι οι κ - επιθέσεις ενεργοποιούν τις υποχρεωσεις των κρατων υπό το άρθρο 4 του Συμφώνου : The Parties will consult together whenever, in the opinion of any of them, the territorial integrity, political independence or security of any of the Parties is threatened.

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) ΔΙΕΘΝΗ ΝΟΜΙΚΑ ΚΑΘΕΣΤΩΤΑ ITU: "Harmful interference", art. 48 ITU Constitution Δίκαιο εναερίου χώρου: Σύμβαση του Μόντρεαλ (1971), Προτόκολλο Μόντρεαλ (1988), άρθρο 3(d) Σύμβασης Σικάγου (1944)

Η επάρκεια του Διεθνούς Δικαίου έναντι του φαινομένου του Κυβερνο-πολέμου (cyber-warfare) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ: Αν και οι Κ - επιθέσεις αποτελούν αναμφισβήτητα μια σύγχρονη απειλή, είναι προφανές, από όσα προηγήθηκαν, ότι το Διεθνές Δίκαιο δεν μπορεί ακόμα να την κατανοήσει πλήρως. Ίσως γιατί, ακόμα, η διεθνής κοινότητα δεν έχει ωριμάσει επαρκώς για να εξοικιωθεί με αντίστοιχα φαινόμενα, που έρχονται κυριολεκτικά από το μέλλον. Το ανθρωπιστικό δίκαιο ανακαλύπτει ευχερέστερα αναλογίες με παραδοσιακές καταστάσεις, και μπορεί να παράσχει μια ικανοποιητική ρύθμιση καταστάσεων Κ - πολέμου, υπο τον όρο όμως ότι οι Κ - επιθέσεις θα οδηγήσουν σε ένοπλη, κλασική, σύρραξη ή εγγράφονται στα πλαίσια ένοπλης σύρραξης. Από την άλλη μεριά, το Δίκαιο του εναερίου χώρου και το Δίκαιο Τηλεπικοινωνιών παρέχουν αποσπασματικές και μη πληρεις λύσεις, ενώ οι διεθνείς θεσμοί προσπαθούν με αμηχανία να ανταποκριθούν. Ίσως μια λεπτομερής ρύθμιση να απαιτεί ολιστικές προσεγγίσεις - μια ad hoc, δηλαδή, διεθνή συνθήκη, στη βάση μιάς θεώρησης του Κ - διαστήματος, του πεδίου δηλ. του Κ - πολέμου, ως ενός νέου, αυτόνομου, “χώρου”, ανθρω που χρήζει ειδικής ρύθμισης.