Αγγελική Γιαντσελίδου 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο Κινητών Μονάδων Μέτσοβο, 7-9 Οκτωβρίου 2011 Σύγχρονα μοντέλα φροντίδας στην κοινότητα στο πλαίσιο λειτουργίας Κινητής Μονάδας Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας Νομού Έβρου Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας Αγγελική Γιαντσελίδου

Σύγχρονα μοντέλα φροντίδας στην κοινότητα στο πλαίσιο λειτουργίας Κινητής Μονάδας Πραγματοποιήθηκε ηλεκτρονική αναζήτηση της σχετικής με το θέμα βιβλιογραφίας της τελευταίας δεκαετίας σε διαδικτυακές βάσεις δεδομένων (Medline, HEAL-Link), με λέξεις κλειδιά: community care, mental health services, quality of care, case management, assertive community treatment. Επελέγησαν 33 ερευνητικά άρθρα και ανασκοπήσεις.

Σύγχρονα μοντέλα φροντίδας στην κοινότητα στο πλαίσιο λειτουργίας Κινητής Μονάδας Στο υλικό της παρουσίασης προστέθηκαν στοιχεία από: Εκδόσεις του Π.Ο.Υ. Εκδόσεις του Υπουργείου Υγείας (ΜΥΠ) Στοιχεία από τη Νομοθεσία/σχετικές υπουργικές αποφάσεις Στοιχεία από 2 βιβλία: την ελληνική έκδοση των Thornicroft, G., & Tansella, M. «Για μια καλύτερη φροντίδα της ψυχικής Υγείας: ηθική και δεοντολογία, τεκμήρια και εμπειρία» «Θεμέλιο της ψυχιατρικής ο συναισθηματικός δεσμός θεραπευτή - θεραπευόμενου».

Κινητή Μονάδα και φροντίδα στην κοινότητα Κινητή Μονάδα και φροντίδα στην κοινότητα Αποτελεί η Κινητή Μονάδα ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούν να αναπτυχθούν δράσεις, που υπαγορεύονται από τα σύγχρονα μοντέλα/τάσεις παροχής κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας; Υπάρχουν κοινά στοιχεία (κοινός τόπος) μεταξύ των σύγχρονων μοντέλων φροντίδας και των παρεχόμενων υπηρεσιών από τις κινητές μονάδες Ψυχικής υγείας;

Τι είναι η κινητή μονάδα ψυχικής υγείας Μορφή οργάνωσης της ψυχιατρικής περίθαλψης και φροντίδας με βασικό χαρακτηριστικό την παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε διασύνδεση με την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, και σε δευτεροβάθμιο και τριτοβάθμιο επίπεδο. Βασικό χαρακτηριστικό: η χρήση ελάχιστης ιδίας υποδομής και η μεγιστοποίηση της χρήσης υποδομής που ανήκει σε άλλες υπηρεσίες υγείας.

Παρεχόμενες υπηρεσίες κινητής μονάδας σε Τομείς Ψυχικής Υγείας όπου δυσχεραίνεται η πρόσβαση των κατοίκων των περιοχών αυτών σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας για τις εξής παραμέτρους: γεωγραφική έκταση και διαμόρφωση οικιστική διασπορά κοινωνικές, οικονομικές, πολιτισμικές συνθήκες φύση των ψυχικών διαταραχών σε Τομείς Ψυχικής Υγείας όπου δεν υπάρχουν επαρκείς υπηρεσίες ψυχικής υγείας

Αρχές λειτουργίας και στόχοι της κινητής μονάδας Αρχές λειτουργίας και στόχοι της κινητής μονάδας Διερεύνηση και καταγραφή αναγκών Παροχή υπηρεσιών δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας φροντίδας υγείας Διασύνδεση με πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας Προαγωγή ψυχικής υγείας Εκπαίδευση εθελοντικών τοπικών υποστηρικτικών πυρήνων Διασφάλιση της ποιότητας παρεχόμενης φροντίδας

Μέσα για την υλοποίηση των στόχων της κινητής μονάδας Μέσα για την υλοποίηση των στόχων της κινητής μονάδας Εργασία σύμφωνα με τις αρχές του case management (μοντέλο διαχείρισης περιστατικού) Εμπλοκή χρηστών και οικογενειών Προγράμματα ανάπτυξης ανθρώπινου δυναμικού Εποπτεία Αξιοποίηση πόρων για την επίτευξη των δράσεων Χρήση πληροφοριακών συστημάτων Διεξαγωγή ερευνών

Φροντίδα στην κοινότητα Κοινοτική φροντίδα: υπηρεσίες κοντά στο σπίτι Σύγχρονη υπηρεσία ψυχικής υγείας: ισορροπία φροντίδας στην κοινότητα και περίθαλψης από το νοσοκομείο Ψυχικές διαταραχές: 12% στην παγκόσμια επιβάρυνση της υγείας από διάφορες νόσους Μεγάλο ποσοστό των ατόμων που πάσχουν δε λαμβάνει καμία θεραπεία (ακόμη και σε χώρες με υψηλούς πόρους, τα ποσοστά κάλυψης είναι χαμηλά) Συχνά δεν εστιάζουν σωστά οι υπηρεσίες

Σχεδιασμός και οργάνωση λειτουργίας κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας Κατευθυντήριες γραμμές Μετάθεση της βασικής ψυχιατρικής φροντίδας από το νοσοκομείο στην κοινότητα σημαίνει: Μετάθεση του ενδιαφέροντος από την αρρώστια στο άτομο από τη διαχείριση του συμπτώματος στην προώθηση της ποιότητας ζωής Από την ατομική προσέγγιση της αρρώστιας σε μία συλλογική δράση

Κατευθυντήριες γραμμές Διεπιστημονικότητα/ πολυκλαδικότητα στην παροχή υπηρεσιών Αξιοποίηση των πόρων αυτοβοήθειας/αυτοστήριξης χρηστών και οικογενειών Αγωγή του πληθυσμού σε θέματα ψυχικής υγείας Αξιοποίηση και αναβάθμιση συνεργασίας με μη επαγγελματίες ψυχικής υγείας Κοινοτικοί πόροι και διατομεακή συνεργασία

Κατευθυντήριες γραμμές Επιδίωξη της αρχής της ισότητας στην Υγεία και Φροντίδα Υγείας ίση πρόσβαση στη διαθέσιμη φροντίδα για ίδιες ανάγκες ίση χρησιμοποίηση υπηρεσιών υγείας για ίδιες ανάγκες ίδια ποιότητα στη φροντίδα υγείας για όλους Τομεοποίηση Αναζήτηση ενός διοικητικού πλαισίου λειτουργίας (τυπικά δικαιώματα, διοικητικοί και δικαστικοί κανόνες) Συνέργεια τοπικών κοινωνικών πολιτικών Συνεργασία με τοπική Αυτοδιοίκηση/άλλες διοικητικές αρχές (για νέα οργάνωση των υπηρεσιών πρόνοιας, υγείας, ψυχικής υγείας)

Κοινοτικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας 5 βασικές λειτουργίες Εξωτερικά ιατρεία/υποδοχή σε κοινοτικές δομές ψυχικής υγείας Κοινοτικές ομάδες ψυχικής υγείας Ενδονοσοκομειακή φροντίδα για οξέα περιστατικά Στεγαστική φροντίδα/ αποκατάσταση/ απασχόληση/ εργασία Εμπλεκόμενοι φορείς/ τοπικοί παράγοντες Χρήστες υπηρεσιών και Οικογένειες Ομάδες συνηγορίας /Επαγγελματίες υγείας Δημόσιες υπηρεσίες/ οργανισμοί Μη κυβερνητικές και άλλες οργανώσεις Φορείς χάραξης πολιτικής/ σχεδιαστές υπηρεσιών

Επίπεδο φροντίδας/ επίπεδο πόρων Λειτουργίες και εμπλεκόμενοι φορείς αθροιστικά και κλιμακωτά ανάλογα με τους πόρους Χώρες με χαμηλά εισοδήματα/ μεσαίους πόρους/ υψηλούς πόρους Μεσαίοι πόροι: κοινοτική ομάδα ψυχικής υγείας Υψηλοί πόροι: εξειδικευμένες ομάδες π.χ. -ομάδες ολοκληρωμένης κοινοτικής θεραπείας -ομάδες πρώιμης παρέμβασης

Μοντέλα φροντίδας στην κοινότητα Το Μοντέλο Διαχείρισης του Περιστατικού αρχική εφαρμογή στις ΗΠΑ στη δεκαετία του ’80. ολοκληρωμένο μοντέλο παροχής φροντίδας στην κοινότητα συνέχεια της φροντίδας στην κοινότητα έμφαση στην εξασφάλιση ολοκληρωμένης/ εξατομικευμένης φροντίδας αποτελεσματικός και συνεχής συντονισμός στην παροχή υπηρεσιών (ανάληψη από Case Manager)

Βασικά χαρακτηριστικά Case Management Έμφαση στο ρόλο του προσώπου/θεραπευτή αναφοράς (Case Manager) Εξατομικευμένη Προσέγγιση (Individualized Approach) Έμφαση στη συνέχεια της φροντίδας στην κοινότητα Συντονισμός των παρεχόμενων υπηρεσιών (coordination) Παροχή ολοκληρωμένης (integrated) φροντίδας Εργασία σε πολυκλαδική ομάδα Ενεργός συμμετοχή-εμπλοκή χρηστών

Ρόλος του Case Manager Αξιολόγηση και εκτίμηση αναγκών Ανάπτυξη και διατήρηση θεραπευτικής σχέσης Σχεδιασμός και εφαρμογή εξατομικευμένου θεραπευτικού σχεδίου Συνεχής αξιολόγηση και επαναπροσδιορισμός του θεραπευτικού σχεδίου Παραπομπή και εξασφάλιση πρόσβασης και διασύνδεσης με υπηρεσίες Εξασφάλιση και παρακολούθηση της συνέχειας στη φροντίδα Συνεργασία με Πολυκλαδική Ομάδα Συνηγορία

Μοντέλα Case Management Το ‘Αποκεντρωμένο’ Μοντέλο Διαχείρισης του Περιστατικού (Brokered Case Management Model) Το Μοντέλο Κλινικής Διαχείρισης του Περιστατικού (Clinical Case Management) Tο Μοντέλο των Δυνατοτήτων (Strengths Model) Tο Μοντέλο της Αποκατάστασης (Rehabilitation Case Management Model) Το Εντατικό Μοντέλο Διαχείρισης Περιστατικού (Intensive Case Management Model) Tο Ενεργητικό Υποστηρικτικό Κοινοτικό Πρόγραμμα (Assertive Community Treatment)

Αποκεντρωμένο Μοντέλο Διαχείρισης του Περιστατικού (Brokered Case Management Model) Ο Case Manager δεν παρέχει ο ίδιος κλινικές υπηρεσίες θεραπείας, συμβουλευτικής, αποκατάστασης κλπ. Δουλεύει με τον ασθενή προκειμένου να εκτιμηθούν οι ανάγκες του σε επίπεδο κλινικό και κοινωνικό. Αναπτύσσει σε συνεργασία με τον ασθενή το θεραπευτικό πλάνο. Παραπέμπει τον ασθενή σε άλλες υπηρεσίες στην κοινότητα, συνηγορεί υπέρ του και επικοινωνεί με τις υπηρεσίες, ώστε να διασφαλίζεται αποτελεσματική διασύνδεση και συνέχεια στη φροντίδα.

Μοντέλο Κλινικής Διαχείρισης του Περιστατικού (Clinical Case Management Model) O Case Manager παρέχει κλινικές υπηρεσίες και ο ρόλος του περιλαμβάνει : Υποδοχή και ανάπτυξη θεραπευτικής σχέσης Εκτίμηση και σχεδιασμό θεραπευτικής παρέμβασης Κοινωνικές παρεμβάσεις που αφορούν στη χρήση κοινοτικών πόρων Ανάπτυξη και διατήρηση κοινωνικών υποστηρικτικών δικτύων, εργασία με την οικογένεια Συνηγορία Παρεμβάσεις σε ατομικό επίπεδο (συμβουλευτική, ανάπτυξη δεξιοτήτων αυτόνομης διαβίωσης, εκπαίδευση, follow-up)

Μοντέλο των Δυνατοτήτων (Strengths Model) Έμφαση στην ανάσυρση και αξιοποίηση δυνατοτήτων, ταλέντων, δεξιοτήτων του ατόμου στο μέγιστο βαθμό Έμφαση στα ενδιαφέροντα του ατόμου Σύνδεση με τους κοινοτικούς φορείς, προκειμένου να επιτευχθούν θεραπευτικοί και αποκαταστασιακοί στόχοι

Μοντέλο της Αποκατάστασης (Rehabilitation Case Management Model) Μοντέλο Διαχείρισης του Περιστατικού + έννοια και στόχοι της αποκατάστασης. Εκτίμηση της ετοιμότητας για αποκατάσταση (rehabilitation readiness) ορισμός στόχων, ανάπτυξη δεξιοτήτων, αξιοποίηση πόρων για τον ασθενή (case manager) 2 βασικοί στόχοι : Διευκόλυνση της πρόσβασης σε υπηρεσίες βάση των ιδιαίτερων αναγκών και επιθυμιών του ασθενή Βελτίωση της λειτουργικότητας και της ικανότητας ανάληψης και επιτέλεσης ρόλων

Κυρίως χρόνιοι ασθενείς με μεγάλη συχνότητα στη χρήση υπηρεσιών. Εντατικό Μοντέλο Διαχείρισης του Περιστατικού (Intensive Case Management Model) Κυρίως χρόνιοι ασθενείς με μεγάλη συχνότητα στη χρήση υπηρεσιών. Βασική αρχή: παροχή υπηρεσιών στο φυσικό περιβάλλον κάλυψη πρακτικών αναγκών Κοινά χαρακτηριστικά με το Ενεργητικό Υποστηρικτικό Κοινοτικό Πρόγραμμα (Assertive Community Treatment). Διαφορά : στο ACT η παρακολούθηση και η ευθύνη για ένα περιστατικό μοιράζεται συνήθως σε όλους τους επαγγελματίες της πολυκλαδικής ομάδας (shared caseloads) /δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην κοινοτική εργασία.

Tο Ενεργητικό Υποστηρικτικό Κοινοτικό Πρόγραμμα Assertive Community Treatment ACT Ολοκληρωμένη ψυχιατρική και κοινωνική φροντίδα στην κοινότητα ατόμων με σοβαρές ψυχιατρικές διαταραχές. Παροχή υπηρεσιών στο σπίτι/περιβάλλον εργασίας Βοήθεια σε πρακτικά θέματα 24ωρη υποστήριξη όλες τις ημέρες της εβδομάδας, όταν αυτή κρίνεται αναγκαία. Η πολυκλαδική ομάδα καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος των υπηρεσιών απευθείας

ACT Έμφαση σε: ολιστική προσέγγιση επιθυμιών και αναγκών ενεργητική παροχή βοήθειας /ενεργητική εμπλοκή των ατόμων στο πρόγραμμα φροντίδας τους ανάπτυξη σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ ασθενών και επαγγελματιών ψυχικής υγείας μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα/ σε σύντομο χρονικό διάστημα/ με μικρότερο δυνατό κόστος ελαστικότητα/ προσαρμογή Συνέχεια Εργασία ομάδας Εργασία σε δίκτυο

ACT αποτελεσματικότητα Μείωση αριθμού και ημερών νοσηλείας Βελτίωση της κοινωνικής λειτουργικότητας και της απασχόλησης Βελτίωσης της αναφερόμενης ποιότητας ζωής Καλύτερα αποτελέσματα, όταν συνδέεται με ανάγκες υγείας, στέγασης, κοινωνικής στήριξης, ασφάλειας Καλύτερα αποτελέσματα, όταν υπάρχει συνέργεια μεταξύ των συντελεστών παροχής υπηρεσιών Λιγότερο αποτελεσματικό, όταν προσφέρεται ήδη φροντίδα υψηλού επιπέδου

ACT αποτελεσματικότητα Αποτελεσματικό μοντέλο: σε ομοιογενείς πληθυσμούς σε μεικτούς εθνοπολιτισμικά πληθυσμούς Σύγκριση: αξιοπιστία, οργανωτική δομή, εξυπηρετούμενος πληθυσμός, θεραπευτικά αποτελέσματα Προσαρμογές: Προσωπικό πολιτισμικά/γλωσσικά αντιστοιχισμένο Θεραπευτικές παρεμβάσεις προσαρμοσμένες στα πολιτισμικά δεδομένα Ενισχυμένη στήριξη και παρέμβαση στην οικογένεια

ACT αποτελεσματικότητα Σύγκριση σε 4 Ευρωπαϊκές χώρες Επιρροή της εθνικής κουλτούρας στην αποδοχή στην ερευνητική προσέγγιση (μεθοδολογική αυστηρότητα, περιεχόμενο)

Κινητή Μονάδα και σύγχρονα μοντέλα Διεπιστημονικότητα /πολυκλαδικότητα Σύνδεση με πρωτοβάθμια φροντίδα Αγωγή κοινότητας Φροντίδα στο περιβάλλον του ατόμου Φροντίδα ολοκληρωμένη και εξατομικευμένη σύμφωνα με το μοντέλο διαχείρισης περιστατικού Επαφή / στήριξη οικογένειας Εκπαίδευση/ κατάρτιση προσωπικού Καταγραφή/ αξιολόγηση/ τεκμηρίωση

Κινητή Μονάδα και σύγχρονα μοντέλα Εμπλοκή χρηστών (ουσιαστική /θεσμική) Έρευνα σε σύνδεση με καθημερινή φροντίδα Αξιοποίηση τεκμηριωμένων καλών πρακτικών Συνηγορία και προστασία δικαιωμάτων Νομοθεσία Έλεγχος /παρακολούθηση/ εξωτερική αξιολόγηση Καθορισμός και παρακολούθηση των ελάχιστων προτύπων φροντίδας Αναθεώρηση εκπαιδευτικού προγράμματος επαγγελματιών ψυχικής υγείας

Κινητή Μονάδα και σύγχρονα μοντέλα έμφαση σε: Επιλογή κριτηρίων για κλινική /ερευνητική χρήση με πιστοποιημένες ψυχομετρικές ιδιότητες Ποσοτικοί δείκτες = σημαντικά εργαλεία μέτρησης προόδου (ό,τι δεν μπορεί να μετρηθεί, δεν μπορεί να βελτιωθεί) Ενσωμάτωση των αποτελεσμάτων των ερευνών σε κατευθυντήριες γραμμές που ορίζονται για τη θεραπεία/ τα πρωτόκολλα/ τη μεθοδολογία Ενδυνάμωση των χρηστών και οικογενειών / να γνωρίζουν τι ακριβώς μπορούν να διεκδικήσουν από μια υπηρεσία (ενεργοί εταίροι στην καλύτερη φροντίδα)

Βασικά στοιχεία φροντίδας υψηλής ποιότητας Συνεχής παρακολούθηση και έλεγχος των πρακτικών φροντίδας Εκπαίδευση προσωπικού Εξατομικευμένη φροντίδα Διαχείριση του στίγματος Ικανή ηγεσία Εξωστρέφεια Τεκμηριωμένα αποτελεσματικές παρεμβάσεις

Συμπεράσματα Για τη δημιουργία καλύτερης φροντίδας ψυχικής υγείας απαιτείται πληροφόρηση και γνώση βασισμένη στις αρχές δεοντολογίας /ηθικής τεκμηριωμένη βάσει ερευνών και εμπειρίας προσδιορίζεται ως βασικός στόχος η επιδίωξη καλύτερων αποτελεσμάτων/εκβάσεων για τα άτομα με ψυχικές διαταραχές

Πρωταρχικός στόχος: βελτίωση έκβασης Αξιολόγηση των εκβάσεων: απαραίτητο μέρος της φροντίδας Παραδείγματα εκβάσεων (σε επίπεδο χώρας/περιφέρειας) ποσοστό αυτοκτονιών, ποσοστό εργασιακής απασχόλησης, σοβαρότητα συμπτωμάτων, ικανοποιούμενες ανάγκες, ποιότητα ζωής κ.α.

Συμπεράσματα Υπάρχει αναγκαιότητα για: Ταξινόμηση των κοινοτικών υπηρεσιών με συγκεκριμένα κριτήρια: διαθέσιμα είδη κοινοτικής φροντίδας ψυχικής υγείας, ειδικά χαρακτηριστικά, ομάδα- στόχος, δραστηριότητες - προγράμματα, κόστος - αποτελεσματικότητα, χαρακτηριστικά περιβάλλοντος Προσδιορισμό του αποδεκτού εύρους των κοινοτικών υπηρεσιών σε όλες τις χώρες με ανεπτυγμένο σύστημα φροντίδας ψυχικής υγείας. (δυσκολία εγκατάστασης συγκεκριμένων προτύπων για την παροχή κοινοτικής φροντίδας ψυχικής υγείας, καθώς η εκτίμηση των αναγκών εξαρτάται από το εύρος, την ποιότητα, τα λειτουργικά και δυναμικά στοιχεία των υπόλοιπων κοινοτικών υπηρεσιών)

Συμπεράσματα Υπάρχει αναγκαιότητα για: Οι έρευνες κόστους - αποτελεσματικότητας -να ενταχθούν στο συνολικό σχεδιασμό ή -να εντατικοποιηθούν στις περιπτώσεις που ήδη υλοποιούνται προς την κατεύθυνση της αύξησης της αποτελεσματικότητας Το ερευνητικό ενδιαφέρον να εστιαστεί: -στην αποτελεσματικότητα κάθε τύπου παρεχόμενης κοινοτικής φροντίδας -στην εφαρμογή των πιο αποτελεσματικών παρεμβάσεων για τη μεγιστοποίηση των θετικών αποτελεσμάτων στην ποιότητα των κοινοτικών υπηρεσιών.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Burns, T., Knapp, M., Catty, J., Healey, A., Henderson, J., Watt, H., & Wright, C. (2003). Home treatment for mental health problems: A systematic review. Health Technology Assessment, 5 (15), 1-139. Burns, T., Fioritti, A., Holloway, F., Malm, U., & Rössler, W. (2001). Case management and assertive community treatment in Europe. Psychiatric Services, 52, 631-636. Chow, W., Shiida, M., Shiida, T., Hirosue, A., Law, S., Leszcz, M., & Sadavoy, J. (2011). Adapting ACT to serve culturally diverse communities: A comparison of a Japanese and a Canadian ACT Team. Psychiatric Services, 62, 971-974. De Girolamo, G., Bassi, M., Neri, G., Ruggeri, M., Santone, G., & Picardi, A. (2007). The current state of mental health care in Italy: problems, perspectives & lessons to learn. European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience, 257(2), 83-91. Druss, B,G. (2006). Mental health parity, access and quality of care. Medical Care, 44(6), 497-498. Fiander, M., Burns, T., McHugo, G. J., & Drake, R. E. (2003). Assertive community treatment across the Atlantic: comparison of model fidelity in the UK and USA. British journal of Psychiatry, 182, 248-454.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Furlan, P.M., Zuffranieri, M., Stanga, F., Ostacoli, L., Patta, J., & Picci, R.L. (2009). Four-year follow-up of l ong-stay patients settled in the community after closure of Italy's psychiatric hospitals. Psychiatric Services, 60(9), 1198-1202. Glover, G., Arts, G., & Babu, K.S. (2006). Crisis resolution / home treatment teams and psychiatric admission rates in England. British Journal of Psychiatry, 189(5), 441-445. Holloway, F., & Carson, J. (2001). Case management: an update. International Journal of Social Psychiatry, 47(3), 21-31. Katschnig, H. (2006). Quality of life in mental disorders: challenges for research and clinical practice. World Psychiatry, 5(3), 139-145. Killaspy, H. (2007). From the asylum to community care: learning from experience. British Medical Bulletin, doi:10.1093/bmb/ldl017. Killaspy, H., Bebbington, P., Blizard, R., Johnson, S., Nolan, F., Pilling, S., & King, M. (2006). The REACT study: randomised evaluation of assertive community treatment in north London. British Medical Journal, 332 (7545) 815-820.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Kuipers, E., Holloway, F., Rabe-Hesketh, S., & Tennakoon, L. (2004). An RCT of early intervention in psychosis: Croydon outreach and assertive support team (COAST). Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 39(5), 358-363. McInerney, S.J., Finnerty, S., Avalos, G., & Walsh, E. (2010). Better off in the community? A 5-year follow up study of long-term psychiatric patients discharged into the community. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 45(4), 469-473. Marshall, M., & Lockwood, A. (2003). Assertive community treatment for people with severe mental disorders (Cochrane Review). The Cochrane Library, Issue 1. Oxford: Update Software. Marshall, M., & Lockwood, A. (2004). Early intervention for psychosis. Cochrane Database Systematic reviews, 2, CD004718. Roeg, D., Van de Goor, I., & Garretsen, H. (2005). Towards quality indicators for assertive outreach programmes for severely impaired substance abusers: concept mapping with Dutch experts. International Journal for Quality in Health Care, 17(3), 203-208. Rothbard, A., Lee, S., Culnan, K., & Vasko, S. (2007). Service use and cost in 2002 among clients in community settings who were discharged from a state hospital in 1989. Psychiatric Services, 58, 1570-1576.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ruggeri, M., Bisoffi, G., Fontecedro, L., & Warner, R. (2001). Subjective and objective dimensions of quality of life in psychiatric patients : a factor analytical approach. The British Journal of Psychiatry, 178, 268-275. Ruggeri, M., Nosè, M., Bonetto, C., Cristofalo, D., Lasalvia, A., Salvi, G., . . . Tansella, M. (2005). Changes and predictors of change in objective and subjective quality of life. British Journal of Psychiatry, 187, 121-130. Saraceno, B., Van, O.M., Batniji, R., Cohen, A., Gureje, O., Mahoney, J., . . . Underhill, C. (2007). Barriers to improvement of mental health services in low-income and middle-income countries. The Lancet, 370(9593), 1164- 1174. Saxena, S., & Maulik, P. (2003). Mental health services in low and middle income countries: An overview. Current Opinion in Psychiatry, 16, 437-442. Scott, J. & Lehman, A. (2001). Case management and assertive community treatment. In Thornicroft, G., & Szmukler, G. (Eds). Textbook of Community Psychiatry. Oxford: Oxford University Press, 253-264. Slade, M., & Hayward, M. (2007). Recovery, psychosis and psychiatry: Research is better than rhetoric. Acta Psychiatrica Scandinavica, 116(2), 81-83.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Tansella, M., Thornicroft, G., Barbui, C., Cipriani, A., & Saraceno, B. (2006). Seven criteria to improve effectiveness trials in psychiatry. Psychological Medicine, 36(5), 711-720. Thornicroft, G., Bebbington, P., & Leff J. (2005). Outcomes for long-term patients one year after discharge from a psychiatric hospital. Psychiatric Services, 56(11), 1416-1422. Thornicroft, G., & Tansella, M. (2004). Components of a modern mental health service: a pragmatic balance of community and hospital care. Overview of systematic evidence. The British Journal of Psychiatry, 185, 283-290. Thornicroft, G., & Tansella, M. (2009). Better mental health care. Cambridge, MA: Cambridge University Press. Trieman, N., & Leff, J. (2002). Long-term outcome of long-stay psychiatric in-patients considered unsuitable to live in the community. TAPS Project 44. British Journal of Psychiatry, 181, 428-432. Trudel, J.F., & Lesage, A. (2006). Care of patients with the most severe and persistent mental illness in an area without a psychiatric hospital. Psychiatric Services, 57(12), 1765-1770.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική Βιβλιογραφία Van Audenhove, C., & Van Humbeeck, G. (2003). Expressed emotion in professional relationships. Current Opinion in Psychiatry, 16, 431-435. Wright-Berryman, J.L., McGuire, A.B., & Salvers, M.P. (2011). A review of consumer-provided services on assertive community treatment & intensive case management teams : implications for future research and practice. Journal of the American Psychiatric Nurses Association, 17(1), 37-44. Ελληνική Βιβλιογραφία Σακελλαρόπουλος, Π. (2010) Θεμέλιο της ψυχιατρικής ο συναισθηματικός δεσμός θεραπευτή-θεραπευόμενου. Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα. Στυλιανίδης, Σ. (2003). Ενεργητικό υποστηρικτικό ολοκληρωμένο κοινοτικό πρόγραμμα φροντίδας για σοβαρές ψυχιατρικές διαταραχές (assertive community treatment). Διερεύνηση εφαρμογών του στην Ελληνική Ψυχιατρική. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 20(3), 243-250. Thornicroft, G., & Tansella, M. (2010). Για μια καλύτερη φροντίδα της ψυχικής υγείας. Εκδόσεις Τόπος, Αθήνα.