BΥΦΦ171: Η ιστοριογραφία της εποχής των Παλαιολόγων (18. 12

Παρουσίαση με θέμα: "BΥΦΦ171: Η ιστοριογραφία της εποχής των Παλαιολόγων (18. 12"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 BΥΦΦ171: Η ιστοριογραφία της εποχής των Παλαιολόγων (18. 12

2 ● Iωάννης Καντακουζηνός (Κωνσταντινούπολη 1295/96-15 Ιουνίου 1383): - μέγας παπίας-μέγας δομέστικος-αυτοκράτορας - συμμέτοχος στον εμφύλιο ανάμεσα σε Ανδρόνικο Β΄ και Ανδρόνικο Γ΄, ως σύμμαχος του Ανδρονίκου Γ΄ - Διεκδικεί τον θρόνο μετά το θάνατο του Ανδρονίκου Γ΄ το 1341 αλλά ενώ καταφέρνει να τον στέψουν αυτοκράτορα, παραχωρεί τελικά τον θρόνο στον νόμιμο διάδοχο και γαμπρό του Ιωάννη Ε΄ το 1354, γίνεται μοναχός σε μονές της Κωνσταντινούπολης παίρνοντας το όνομα Ιωάσαφ, ενώ αργότερα μονάζει στο Άγιο Όρος. - Το ιστορικό του έργο Ἱστορίαι ( ) έχει χαρακτηριστεί ως απομνημονεύματα - Γράφει επίσης έργα δογματικού και αντιρρητικού χαρακτήρα, παίρνοντας θέση υπέρ των ησυχαστών αλλά και απέναντι στο Ισλάμ και τον εβραϊσμό.

3 Μικρογραφίες με πορτραίτα του Ιωάννη ΣΤ΄, από τον κώδικα Parisinus gr

4 ● Η περιγραφή της στέψης του αυτοκράτορα, με αφορμή την στέψη του Ανδρονίκου Γ΄, το Φεβρουάριο του 1325 στην Αγία Σοφία (βλ. επόμενη διαφάνεια): Καντακουζηνός, Ἱστορίαι (εκδ. Schopen), Ι Η μικρογραφία από τον γνωστό κώδικα του Σκυλίτζη, σήμερα στη Μαδρίτη

5 ( ) ... περὶ δὲ δευτέραν ὥραν μάλιστα τῆς αὐτῆς ἡμέρας, τοῦ μέλλοντος χρισθήσεσθαι βασιλέως ἐπὶ ἀσπίδος καθεσθέντος, ὁ βασιλεὺς καὶ πατὴρ τοῦ ἀναγορευομένου, εἴγε περίεστι, καὶ ὁ πατριάρχης τῶν ἐμπροσθίων μερῶν ἐπιλαμβανόμενοι τῆς ἀσπίδος, τῶν δ’ ἐπιλοίπων οἱ ἐν ἀξιώμασιν ὑπερέχοντες δεσπόται τε καὶ σεβαστοκράτορες, εἴπερ εἰσὶν, ἢ οἱ ἐπιφανέστατοι μάλιστα τῶν συγκλητικῶν, καὶ μετεωρίσαντες ὡς ἔνι μάλιστα αὐτὸν ἅμα τῇ ἀσπίδι, τοῖς πλήθεσιν ἐπιδεικνύουσι τὸν βασιλέα πάντοθεν περιϊσταμένοις. ἐπευφημησάντων δὲ αὐτῶν, καταθέντες ἄγουσιν εἰς τὸν ναὸν, ἔνθα δεῖ τὴν τελετὴν γενέσθαι. οἰκίσκου δ’ ἐν αὐτῷ ξυλίνου τῆς τοιαύτης ἕνεκα χρείας προκατεσκευασμένου, τὸν νέον εἰσάγουσι βασιλέα, καὶ τὴν πορφύραν καὶ τὸ διάδημα ἐνδιδύσκουσι, πρότερον τῶν ἀρχιερέων εὐλογούντων αὐτά. ἐπὶ δὲ τῆς κεφαλῆς οὐ νενομισμένον περιτίθεταί τι, ἀλλ’ ἢ στέφανος, ἢ ὅ,τι ἂν ἄλλο δοκῇ. τούτων δὲ γινομένων, ἡ θεία τελεῖται μυσταγωγία. ἐχόμενα δὲ τοῦ εἰρημένου οἰκίσκου καὶ ἀναβάθρα ἐκ ξύλων προκατασκευάζεται καὶ αὐτὴ, καὶ περιειλοῦσιν αὐτὴν πάντοθεν πέπλοις Σηρικοῖς ἐρυθροῖς· ὑπεράνω δὲ αὐτῆς κατὰ τὸν ἀριθμὸν τῶν βασιλέων τίθενται θρόνοι χρυσοῖ οὐ κατὰ τοὺς εἰωθότας, ἀλλ’ ἐπηρμένοι μάλιστα τῷ ὕψει, τέτταρας ἢ καὶ πέντε ἔχοντες ἀναβασμοὺς, ἐφ’ οὓς, ἐξιόντες τοῦ οἰκίσκου, ἀναβαίνοντες καθίζουσιν οἱ βασιλεῖς, ἤν γε μὴ εἷς, ἀλλὰ πλείους ὦσι. συναναβαίνουσαι δὲ αὐτοῖς καὶ αἱ βασιλίδες, καθίζουσιν ἐπὶ θρόνων, αἱ μὲν προεστεμμέναι τὰ στέμματα περικείμεναι, ἡ μέλλουσα δὲ στεφανηφοροῦσα. ... ( ) ἐξ ἑκατέρων δὲ αὐτοῦ μερῶν κατὰ τὰ πλάγια οἵ τε τοὺς πελέκεις ἔχοντες Βάραγγοι προσαγορευόμενοι, καὶ νέοι τῶν εὐπατριδῶν περὶ ἑκατὸν ὡπλισμένοι διαπρεπῶς παρέπονται ἢ καὶ ἄνοπλοι· ... ( , 23-25) τῇ γὰρ ἡμέρᾳ, καθ’ ἣν ὁ βασιλεὺς χρισθεὶς ἔξεισι τοῦ ναοῦ, παρά τινος τῶν συγκλητικῶν, ὃν ἂν ὁ βασιλεὺς ἐθέλῃ, εἰς τὸν δῆμον ῥίπτονται ἃ λέγουσιν ἐπικόμβια. δύναται δὲ τοῦτο ἀποδέσμους τινὰς εἶναι ἐν ὀθονίων τμήμασι δεδεμένους, ἔνδον ἔχοντας νομίσματα χρυσᾶ τῶν βασιλικῶν τρία καὶ ἐξ ἀργύρου τοσαῦτα ἢ καὶ πλείω, καὶ ὀβολοὺς ἀπὸ χαλκοῦ τοσούτους. ῥίπτονται δὲ ἀπόδεσμοι τοιοῦτοι χιλιάδων ἔλαττον ἢ πλεῖον δέκα ἐν τοῖς προαυλίοις μάλιστα τοῦ ναοῦ. ὑπὸ δὲ τὴν αὐτὴν ἡμέραν ἐν τοῖς βασιλείοις τοῦ δήμου συνηθροι- σμένου παντὸς, παρὰ τοῦ αὐτοῦ πάλιν συγκλητικοῦ τῶν προτέρων ἴσοι ἢ καὶ πλείους ῥίπτονται ἀπόδεσμοι. ... αἴτιον δὲ τῆς τοιαύτης διαδόσεως τοῦ χρυσοῦ τὸ πάντας βούλεσθαι τὸν βασιλέα ἐκ τῶν αὐτοῦ δαπανῶντας αὐτῷ συνευφραίνεσθαι καὶ συμπανηγυρίζειν. ...

6 Το εσωτερικό της Αγίας Σοφίας, όπου γίνεται η στέψη.

7 ● Η φρουρά των Βαράγγων

8 Mετάφραση προηγούμενων αποσπασμάτων: (196. 17-197

9 ● Η «τζουστρία καὶ τὰ τερνεμέντα»: Καντακουζηνός, Ἱστορίαι (εκδ
● Η «τζουστρία καὶ τὰ τερνεμέντα»: Καντακουζηνός, Ἱστορίαι (εκδ. Schopen), Ι «... ἐκ τῆς Σαβωΐας εἰς Βυζάντιον ἧκεν Ἄννα ἡ βασιλὶς ...»: ο γάμος της Άννας της Σαβοΐας με τον Ανδρόνικο Γ΄, τον Οκτώβριο του 1326

10 ( ) Τοῦ δὲ ἐπιόντος ἔτους κατὰ μῆνα Φεβρουάριον ἐννάτης ἰνδικτιῶνος, ἐκ τῆς Σαβωΐας εἰς Βυζάντιον ἧκεν Ἄννα ἡ βασιλὶς, πολλὴν ἐπαγομένη καὶ βασιλικὴν θεραπείαν ἔκ τε ἀνδρῶν ὁμοίως καὶ γυναικῶν. ἔκ τε γὰρ τῶν παρὰ Λατίνοις καβαλλαρίων καὶ σκουερίων λεγομένων ἦγε πολλοὺς καὶ τῶν ἄλλως παρ’ αὐτοῖς εὐπατριδῶν· ἔκ τε γὰρ τῶν παρὰ Λατίνοις καβαλλαρίων καὶ σκουερίων λεγομένων ἦγε πολλοὺς καὶ τῶν ἄλλως παρ’ αὐτοῖς εὐπατριδῶν· καὶ τὰς ἐν ἑτέροις χρόνοις εἰς τὴν Ῥωμαίων ἐξ ἀλλοδαπῶν ἀφικνουμένας βασιλίδας ὑπερεῖχε πολυτελείᾳ. προσεδέχθη τε ὁμοίως παρὰ τοῦ βασιλέως καὶ κηδεστοῦ βασιλικῶς τε καὶ μεγαλοπρεπῶς καὶ ὥσπερ ἦν εἰκὸς τὴν βασιλέως καὶ υἱοῦ γαμετήν. συμβέβηκε δὲ καὶ βασιλέα τὸν νέον τῷ Βυζαντίῳ κατὰ τὸν αὐτὸν καιρὸν ἐνδιατρίβειν. ἡ δὲ βασιλὶς Ἄννα τῇ τε κατὰ τὸν πλοῦν ταλαιπωρίᾳ καὶ τῇ τῶν ἀέρων ἐναλλαγῇ τὸ σῶμα πεπονηκυῖα, ἐνόσησεν ὀλίγαις ἡμέραις ὕστερον τῆς ἀφίξεως αὐτῆς. ὅ, τε νέος Ἀνδρόνικος τοῦτο μὲν καὶ διὰ τὴν τῆς βασιλίδος νόσον, τοῦτο δ’, ὅτι καὶ χρεία τις ἀπαραίτητος ἐκάλει, πρὸς τὰς ἐπὶ Θρᾴκης ἐξῄει πόλεις, καὶ διέτριψεν ἄχρι φθινοπώρου ἐν ἐκείναις. Ὀκτωβρίου δὲ ἱσταμένου τῆς δεκάτης ἰνδικτιῶνος, εἰς Βυζάντιον ἐπανῆκε. καὶ ἡ γαμήλιος ἐτελεῖτο ἑορτὴ λαμπρὰ καὶ περιφανής· ὥσπερ δὲ ἔθος τοῖς βασιλεῦσι, μετὰ τὸ ἐπὶ τοῖς γάμοις τὰ νενομισμένα τελεσθῆναι, καὶ Ἄνναν τὴν βασιλίδα βασιλεὺς ἔστεψεν ὁ ταύτης ἀνήρ. ... ( ) ἐκ μέντοι Σαβωΐας οὐκ ὀλίγοι τῶν εὐπατριδῶν εἰς τὴν Ῥωμαίων ἀφικνούμενοι, ἐφ’ ὅσον ἐβούλοντο συνῆσαν τῷ βασιλεῖ, πολλῆς ἀξιούμενοι φιλοφροσύνης. ἦσαν γὰρ δὴ οὐκ ἀνδρεῖοι μόνον καὶ τολμητίαι κατὰ τὰς μάχας, ἀλλὰ καὶ ἄλλως ἐν ταῖς παιδιαῖς εὐφυεῖς συνεῖναι. κυνηγεσίων καὶ γὰρ συμμετεῖχον τῷ βασι- λεῖ, καὶ τὴν λεγομένην τζουστρίαν καὶ τὰ τερνεμέντα αὐτοὶ πρῶτοι ἐδίδαξαν Ῥωμαίους οὔπω πρότερον περὶ τῶν τοιούτων εἰδότας οὐδέν. αὐτῶν δὲ ἀπερχομένων εἰς τὴν οἰκείαν, ἕτεροι ὥσπερ ἐκ διαδοχῆς ἐφοίτων ὡς βασιλέα· καὶ σχεδὸν ἐκ Σαβωΐας ἀεὶ τῷ νέῳ βασιλεῖ συνῆσάν τινες. οὕτω δὲ ὑπὸ φιλοτιμίας περὶ τὰ τοιαῦτα ἐξησκήθησαν οὐκ ὀλίγοι Ῥωμαίων, μάλιστα δὲ πάντων ὁ βασιλεὺς, ὃς καὶ τοὺς διδάξαντας ὑπερέσχεν, ὡς μὴ τοὺς ἐκ Σαβωΐας μόνον τὴν ἧτταν ὁμολογεῖν, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐκ Φράντζας καὶ Ἀλαμανίας καὶ Μπουργουνίας, ἐν οἷς μάλιστα σπουδάζεται τὰ τοιαῦτα, ...

11 Mετάφραση προηγούμενων αποσπασμάτων: (204. 4-205

12 ● Στα δύο αποσπάσματα που προηγήθηκαν, βλέπουμε πώς συνυπάρχει η τάση να τονισθεί η ρωμαϊκή (βυζαντινή) παράδοση του παρελθόντος, μέσα από την αναλυτική περιγραφή του τυπικού της στέψης, όπως έχει περιγραφεί και σε παλιότερα κείμενα, μαζί με την αναφορά στα «εισαγόμενα» ιπποτικά αγωνίσματα, που εξίσου έχουν γίνει αποδεκτά στο περιβάλλον της Κωνσταντινούπολης· σε τέτοιο μάλιστα σημείο ώστε ο ίδιος ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ΄ να ξεπερνά τους δασκάλους του από τα βασίλεια της δυτική Ευρώπης. Με αφορμή αυτή τη συνύπαρξη αναρωτιόμαστε, αν οι όποιες «φράγκικες» επιρροές που μετά το 1204 έχουν εντοπισθεί σε πολλές πλευρές του παλαιολόγειου βυζαντινού πολιτισμού (και σε λογοτεχνικά φαινόμενα όπως τα λεγόμενα ιπποτικά μυθιστορήματα ή το ευρύτερο πλαίσιο της λεγόμενης «παλαιολόγειας αναγέννησης»), εκφράζουν στην πραγματικότητα την ανταγωνιστική στάση των ρωμαίων-βυζαντινών απέναντι στην κραταιά τότε και ανερχόμενη δυτική Ευρώπη (κυρίως τις πόλεις της ιταλικής χερσονήσου), χωρίς ωστόσο να αρνούνται οι ίδιοι τη δική τους αυτοκρατορική-ρωμαϊκή παράδοση.

13 ● Ο μεγάλος λοιμός του 1347: Καντακουζηνός, Ἱστορίαι (εκδ
● Ο μεγάλος λοιμός του 1347: Καντακουζηνός, Ἱστορίαι (εκδ. Schopen), IIΙ O Kαντακουζηνός ξεκινά την αφήγησή του για τον φοβερό λοιμό του 14ου αι., το λεγόμενο «μαύρο θάνατο» (“black death”), με την άφιξη της αυτοκράτειρας και γυναίκας του Ειρήνης στην Κωνσταντινούπολη, αφού ο τρίτος γιος τους Ανδρόνικος πέθανε από την επιδημία της πανούκλας. Χαρακτηριστικά, ενώ αναφέρει τον πόνο της γυναίκας του, δεν αναφέρει καθόλου την προσωπική του αντίδραση απέναντι στο γεγονός. Η περιγραφή της εξάπλωσης και των συμπτωμάτων της αρρώστιας, αλλά και των ψυχολογικών και φυσικών επιπτώσεων στον πληθυσμό της Κωνσταντινούπολης είναι ιδιαίτερα δυνατή.

14 (ΙΙΙ ) ... γενομένη δὲ ἐν Βυζαντίῳ, Ἀνδρόνικον εὗρε τὸν νεώτερον ἀποτεθνηκότα τῶν υἱῶν ὑπὸ τοῦ τότε ἐνσκήψαντος λοιμοῦ, ὃς ἐκ τῶν Ὑπερβορέων πρῶτον ἀρξάμενος Σκυθῶν, πάντα ἐπέδραμε σχεδὸν τὰ παράλια τῆς οἰκουμένης καὶ τὸ πολὺ διέφθειρε τῶν ἐνοικούντων. οὐ γὰρ Πόντον μόνον διῆλθε καὶ Θρᾴκην καὶ Μακεδονίαν, ἀλλὰ καὶ Ἑλλάδα καὶ Ἰταλίαν καὶ νήσους ἁπάσας, Αἴγυπτόν τε καὶ Λιβύην καὶ Ἰουδαίαν καὶ Συρίαν, καὶ κύκλῳ πᾶσαν σχεδὸν τὴν οἰκουμένην. οὕτω δὲ ἦν ἄμαχον τὸ κακὸν, ὡς μήτε δίαιταν μηδεμίαν, μήτε ῥώμην σώματος δυνηθῆναι ἀντισχεῖν. πάντα γὰρ ὁμοίως καθῄρει καὶ ἰσχυρὰ καὶ ἀσθενῆ σώματα, καὶ οἱ μάλιστα θεραπευόμενοι ὁμοίως ἀπέθνησκον τοῖς ἀπορωτάτοις. ἄνοσον μὲν γὰρ ἦν ἐκεῖνο τὸ ἔτος παντάπασιν εἰς τὰς ἄλλας ἀσθενείας. εἰ δέ τις καὶ προέκαμνέ τι, πάντα εἰς ἐκεῖνο κατέληγε τὸ νόσημα, καὶ οὔτε ἰατρῶν ἐξήρκει τέχνη οὐδεμία, οὔτε παρόμοιον πᾶσιν ἦν, ἀλλ’ οἱ μὲν αὐτίκα οὐδὲ πρὸς βραχὺ ἀντέχοντες αὐθημερὸν ἀπέθνησκον, ἔνιοι δὲ καὶ αὐθωρόν· ὅσοι δὲ ἐπὶ δυσὶν ἀντεῖχον ἢ τρισὶν ἡμέραις, πρῶτα μὲν πυρετῷ κατείχοντο λαβροτάτῳ, καὶ ἐς τὴν κεφαλὴν τοῦ νοσήματος ἐμπίπτοντος, ἀφωνίᾳ κατείχοντο καὶ ἀναισθησίᾳ πρὸς πάντα τὰ γινόμενα, καὶ ὥσπερ πρὸς ὕπνον κατεφέροντο βαθύν. ἢν δέ που ἀνανήψειαν, φθέγγεσθαι μὲν ἐβούλοντο, δυσκίνητος δὲ ἡ γλῶσσα ἦν καὶ ἀδιάρθρωτα τὰ πολλὰ ἐφθέγγοντο, τῶν περὶ τὸ ἰνίον νεύρων νεκρωθέντων, καὶ τάχιστα ἀπέθνησκον. ἑτέροις δὲ οὐκ εἰς τὴν κεφαλὴν, ἀλλ’ εἰς τὸν πνεύμονα ἐμπίπτον τὸ κακὸν, φλόγωσίς τε ἦν αὐτίκα πρὸς τὰ ἔνδον, καὶ δριμείας ἐνεποίει ἀλγηδόνας περὶ τὰ στήθη· ὕφαιμόν τε πτύελον ἀνέπεμπον καὶ πνεῦμα ἄτοπον ἀπὸ τῶν ἔνδον καὶ δυσῶδες· ἥ τε φάρυγξ καὶ ἡ γλῶσσα καταξηραινόμενα ὑπὸ τοῦ καύσονος, μέλανα καὶ αἱματώδη ἦσαν· καὶ ποτὸν τό τε πλέον καὶ τὸ ἔλασσον ἐν ὁμοίῳ καθειστήκει· καὶ ἡ ἀγρυπνία ἐπέκειτο διὰ παντὸς καὶ ἀπορία πανταχόθεν ἦν ἐπί τε ταῖς ὠλέναις ταῖς ἄνω καὶ κάτω, οὐκ ὀλίγοις δὲ καὶ πρὸς τὰς σιαγόνας, καὶ ἕτεροις ἐν ἑτέροις μέρεσι τοῦ σώματος ἀποστάσεις ἐγίνοντο, τοῖς μὲν μείζους, τοῖς δὲ ἐλάσσους, καὶ μέλαιναι φλυκτίδες ἀνεφύοντο. ἑτέροις δὲ ὥσπερ στίγματα μέλανα κατὰ παντὸς τοῦ σώματος ἐξήνθει, τοῖς μὲν ἀραιά τε καὶ διαφανέστερα, τοῖς δ’ ἀμυδρότερα καὶ συνεχῆ· καὶ πάντες ὁμοίως ὑπὸ πάντων ἔθνησκον. τοῖς μὲν γὰρ τὰ πάντα ἐπεγίνετο, τοῖς δὲ πλείω ἢ ἐλάσσω, οὐκ ὀλίγοις δὲ καὶ ἓν τῶν πάντων ἤρκεσε πρὸς θάνατον· ὅσοι δὲ ἐκ πολλῶν ὀλίγοι ἠδυνήθησαν διαφυγεῖν, οὐκέτι ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ κατείχοντο κακοῦ, ἀλλ’ ἐν τῷ θαρσαλέῳ ἦσαν ἤδη. δὶς γὰρ οὐκ ἐπελάμβανεν, ὥστε καὶ κτείνειν· ἀποστάσεις δὲ ἐγίνοντο μεγάλαι πρὸς τοῖς μηροῖς ἢ ἐν ταῖς ὠλέναις· ὧν τεμνομένων, σφάκελλος ἐξέῤῥει δυσώδης καὶ πολὺς, καὶ τὸ νόσημα διεφορεῖτο εἰς ἐκεῖνο, τὴν διενοχλοῦσαν ὕλην ἀποῤῥίπτον. πολλοὶ δὲ καὶ ὑπὸ πάντων κατασχεθέντες, παρὰ δόξαν διεσώζοντο. ἦν δὲ ἐπικουρία οὐδεμία οὐδαμόθεν. ὃ γὰρ ἑτέρῳ συνήνεγκε, τοῦθ’ ἑτέρῳ τὰ ἴσα πάσχοντι δηλητήριον ἐγίνετο· καὶ ἕτερος ἀφ’ ἑτέρου θεραπείας ἀνεπίμπλαντο τῆς νόσου, καὶ τὴν πλείστην φθορὰν τοῦτο ἐνεποίει, καὶ πολλαὶ οἰκίαι ἐκενώθησαν τῶν οἰκητόρων, καὶ τῶν ἀλόγων τοῖς κυρίοις συναποθανόντων. δεινότατον δὲ ἦν ἡ ἀθυμία. ὁπότε γάρ τις αἴσθοιτο κάμνοντος ἑαυτοῦ, ἐλπὶς οὐδεμία σωτηρίας ὑπελείπετο, ἀλλὰ πρὸς τὸ ἀνέλπιστον τραπόμενοι, προΐεντο σφᾶς αὐτοὺς καὶ ἀπέθνησκον ἐν τῷ αὐτίκα, μεγάλην ῥοπὴν τῷ νοσήματι τὴν ἀθυμίαν προστιθέντες. τὸ μὲν οὖν τῆς νόσου εἶδος τοιοῦτον κρεῖσσον λόγου ἦν· ὅθεν καὶ μάλιστα ἐδεδήλωτο, οὐ τῶν συντρόφων καὶ τῇ φύσει προσηκόντων τῶν ἀνθρώπων, ἀλλ’ ἕτερόν τι ὂν ὑπὸ θεοῦ τοῖς ἀνθρώποις ἐπενηνεγμένον πρὸς σωφρονισμόν· καὶ πολλοὶ ἐκ τοῦ τοιούτου βελτίους τὴν ψυχὴν ἐγένοντο σωφρονισθέντες, οὐ μόνον οἱ τελευτήσαντες, ἀλλὰ καὶ ὅσοι περιεγένοντο τῆς νόσου. πάσης γὰρ ἀπέσχοντο κακίας ἐν τῷ τότε χρόνῳ καὶ ἀρετῆς ἐπεμελοῦντο· καὶ πολλοὶ τὰ ὄντα πένησι διένειμον καὶ πρὶν τὴν νόσον εἰς αὐτοὺς ἐγκατασκῆψαι· εἰ δέ ποτε καὶ αἴσθοιντο αὐτοὺς κατεχομένους, οὐδεὶς ἦν οὕτως ἀναλγήτως ἔχων, ὥστε μὴ μετάνοιαν ἐνδείξασθαι τῶν πεπλημμελημένων καὶ πρὸς τὰ ἐκεῖ δικαιωτήρια μὴ πρόφασίν τινα παρασχεῖν τοῦ σωθήσεσθαι ὑπὸ θεοῦ, εἰ μὴ πάνυ ἀνιάτως εἶχε καὶ ἀθεραπεύτως τὴν ψυχήν. ὑπὸ τῆς τοιαύτης νόσου πλεῖστοί τε ἀπέθανον ἐν Βυζαντίῳ τότε, καὶ ὁ βασιλέως παῖς Ἀνδρόνικος κατασχεθεὶς ἐτελεύτησε τριταῖος. βασιλὶς δὲ ἡ μήτηρ, ἐπεὶ ἐπύθετο τοῦ παιδὸς τὴν τελευτὴν, ὑπὸ σφοδροτάτης ἀλγηδόνος πληγεῖσα τὴν καρδίαν, διὰ βίου ἀνεξάλειπτον ἔσχε τὴν μνήμην τοῦ παιδός. …

15 ● Το Γράμμα του σουλτάνου Νασρεντίν Χασάν προς τον αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνό: Καντακουζηνός, Ἱστορίαι (εκδ. Schopen), IIΙ ] Ο βυζαντινός αυτοκράτορας εξακολουθεί να προσφωνείται με μεγαλοπρεπή τρόπο: με επίθετα, τίτλους και προσδιορισμούς σαν να είναι κυρίαρχος της οικουμένης. Ισχύει όμως αυτή η εικόνα, ήδη στην πέμπτη δεκαετία του 14ου αι., όταν συμβασιλεύει ο Καντακουζηνός μαζί με τον νόμιμο διάδοχο Ιωάννη Ε΄; Μάλλον όχι Χαρακτηριστικό είναι και το δημώδες ύφος του γράμματος που ενσωματώνεται χωρίς μεταβολές από τον Καντακουζηνό στην ιστορία του.

16 (ΙΙΙ. 94. 2-95. 5). „εἰς τὸ ὄνομα τοῦ θεοῦ τοῦ ἐλεοῦντος καὶ ἐλεήμονος
(ΙΙΙ ) ... „εἰς τὸ ὄνομα τοῦ θεοῦ τοῦ ἐλεοῦντος καὶ ἐλεήμονος. μακροημερεύσοι ὁ θεὸς ὁ ὕψιστος πάντοτε τὰς ἡμέρας τῆς βασιλείας τοῦ μεγάλου, τοῦ εὐεργετικοῦ, τοῦ φρονίμου, τοῦ λέοντος, τοῦ ἀνδρείου, τοῦ ἐν πολέμοις ὁρμητικοῦ, εἰς ὃν οὐ δύναταί τις σταθῆναι ἔμπροσθεν αὐτοῦ, τοῦ σοφωτάτου εἰς τὸ δόγμα αὐτοῦ, τοῦ δικαιοτάτου εἰς τὸν τόπον καὶ τὴν χώραν αὐτοῦ, τοῦ θεμελίου τῆς πίστεως καὶ τοῦ δόγματος τῶν Χριστιανῶν, τοῦ κίονος τοῦ ἀσείστου ἁπάντων τῶν βεβαπτισμένων, τοῦ βοηθοῦ τῶν δογμάτων τοῦ Χριστοῦ, τῆς σπάθης τῶν Μακεδόνων, τοῦ Σαμψὼν, τοῦ βασιλέως τῶν Ἑλλήνων, τοῦ βασιλέως τῶν Βουλγάρων, τῶν Ἀσανίων, τῶν Βλάχων, τῶν Ῥώσων καὶ τῶν Ἀλανῶν, τῆς τιμῆς τοῦ δόγματος τῶν Ἰβήρων καὶ τῶν Σύρων, τοῦ κληρονόμου τῆς βασιλείας τῆς γῆς αὐτοῦ, τοῦ αὐθέντου τῶν θαλασσῶν καὶ τῶν ποταμῶν τῶν μεγάλων καὶ τῶν νήσων, Ἀγγέλου Κομνηνοῦ Παλαιολόγου τοῦ Καντακουζηνοῦ. πάντοτε ἡ βασιλεία σου τὸ θέλημα αὐτῆς νὰ τὸ ζητῇ ἀπὸ τὴν Σουλτανικὴν ἐξουσίαν μου, καὶ ἀπὸ τὸ ὀσπήτιόν μας τὸ ἡγιασμένον καὶ πεφωτισμένον, καὶ ὡς ἔχομεν πᾶσαν δύναμιν νὰ πληρῶμεν τὴν ἀγάπην τῆς βασιλείας σου, καὶ καθὼς εὑρίσκετο τῶν προγόνων τῆς βασιλείας σου μετὰ τῶν προγόνων τῆς Σουλτανικῆς ἐξουσίας μου, καὶ καθὼς ἐπληροῦτο ἡ ὄρεξις τῶν βασιλέων τῶν προγόνων τῆς βασιλείας σου ἀπὸ τῆς αὐθεντίας μας, καὶ ηὐχαρίστουν μας πάντοτε ἐκεῖνοι, καὶ ἔπεμπαν εἰς τὴν ἡγιασμένην αὐλήν μας, καὶ συνετύγχαινάν μας, οὕτως πάλιν νὰ εὐεργετῆται ἡ ἀγάπη τῆς βασιλείας σου, καὶ νὰ πληροῦται ἡ ὄρεξις αὐτῆς ἀπὸ τῆς αὐθεντίας μας. ...

17

18 ● Ιστορικοί της Άλωσης του 1453: Λαόνικος Χαλκοκονδύλης (περ. 1423-περ
● Ιστορικοί της Άλωσης του 1453: Λαόνικος Χαλκοκονδύλης (περ περ. 1490) (Μιχαήλ) Δούκας (περ μετά το 1462) Γεώργιος Σφραντζής ( ) Κριτόβουλος (α΄ δεκαετία 15ου-μετά το 1467) ● Το τέλος της βυζαντινής ιστοριογραφικής παράδοσης;

19 ● Μία σκηνή από την τελευταία άλωση, μετά που ο στρατός του Μωάμεθ Β΄ Πορθητή έχει μπει στην Κωνσταντινούπολη, το πρωί της 29ης Μαΐου 1453: ... Καὶ εἰς τὸν τοῦ πρωτοστράτορος* οἶκον ἐμβάντες, θησαυροὺς ἤνοιξαν τοὺς πρόπαλαι θησαυρισθέντας ἐξ ἡμερῶν παλαιῶν, ἐξυπνίζοντες τὰς εὐγενίδας ἐκ τῆς κοίτης· ἦν γὰρ ὁ Μάϊος φέρων εἴκοσι ἐννέα καὶ ὁ πρωϊνὸς ὕπνος ἡδὺς ἦν ἐν ὀφθαλμοῖς τῶν νέων καὶ νεανίδων· ὡς χθὲς γὰρ καὶ πρότριτα θαῤῥῶντες ἀμερίμνως ἐκοιτάζοντο (Μιχαήλ Δούκας, Βυζαντινοτουρκική ἱστορία, ΧΧΧΙΧ.16) * ο πρώτος των ιπποκόμων· σημαντικό αξίωμα στρατιωτικού αξιωματούχου

20 Mετάφραση προηγούμενου αποσπάσματος:

21 ● Όπως συμβολικά ξεκινήσαμε την αφήγησή μας, στην αρχή του μαθήματος, με τη σκηνή των αιχμαλωτισμένων ζώων μέσα στις γυάλινες παγίδες από τον Νικήτα Χωνιάτη για την άλωση του 1204, έτσι κλείνουμε συμβολικά με την παραπάνω σκηνή για την άλωση του 1453 από τον Δούκα. Μια σκηνή που ίσως αντιπροσωπεύει ό,τι είδαμε μέχρι τώρα από την πρώιμη περίοδο των παλαιολόγων. Μια περίοδο με έριδες δυναστικές στο τέλος της αυτοκρατορίας της Νικαίας, με έναν σφετερισμό και την τύφλωση ενός παιδιού για την εδραίωση του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου και της δυναστείας του, με έριδες και φατρίες όπως τους Αρσενιάτες, τους Ιωσηφίτες, τους ενωτικούς και τους ανθενωτικούς τον 13ο αι., με εμφυλίους ανάμεσα σε παππού και εγγονό (Ανδρόνικος Β΄ και Ανδρόνικος Γ΄), ανάμεσα στον Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνό και τους επιτρόπους του ανήλικου Ιωάννη Ε΄, με ησυχαστές και αντι-ησυχαστές τον 14ο αι., και αργότερα πάλι με ενωτικούς και ανθενωτικούς μετά τη σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας το Με όλα αυτά οι Ρωμαίοι, το Βυζάντιο, φτάνουν στο κατώφλι της δεύτερης άλωσης του 1453 από τους Οθωμανούς, και μοιάζουν πράγματι σαν να «χουχουλιάζουν» αμέριμνα στα κρεβάτια τους, ενώ ο κόσμος γύρω τους έχει αλλάξει: από τη μια η «ανατολή της Δύσης» (δυτικής Ευρώπης) έχει εδραιωθεί και από την άλλη μία νέα αυτοκρατορία, η οθωμανική, ενάντια στη ιστοριογραφική αντίληψη των Βυζαντινών, συνεχίζει την ιστορική τάξη με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη, χωρίς να έχει σταματήσει ο χρόνος και η ιστορία.

22

23 ● Για να κλείσουμε, αντί επιλόγου, δυο ποιήματα του Καβάφη για τον Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνό:

24 Ο Ιωάννης Καντακουζηνός υπερισχύει
Ο Ιωάννης Καντακουζηνός υπερισχύει * Τους κάμπους βλέπει που ακόμη ορίζει με το σιτάρι, με τα ζώα, με τα καρποφόρα δένδρα. Και πιο μακρυά το σπίτι του το πατρικό, γεμάτο ρούχα κ’ έπιπλα πολύτιμα, κι ασημικό. Θα του τα πάρουν — Ιησού Χριστέ! — θα του τα πάρουν τώρα. Άραγε να τον λυπηθεί ο Καντακουζηνός αν πάει στα πόδια του να πέσει. Λεν πως είν’ επιεικής, λίαν επιεικής. Aλλ’ οι περί αυτόν; αλλ’ ο στρατός; — Ή, στην κυρία Ειρήνη να προσπέσει, να κλαυθεί; Κουτός! στο κόμμα να μπλεχθεί της Άννας — που να μην έσωνε να την στεφανωθεί ο κυρ Aνδρόνικος ποτέ. Είδαμε προκοπή από το φέρσιμό της, είδαμε ανθρωπιά; Μα ως κ’ οι Φράγκοι δεν την εκτιμούνε πια. Γελοία τα σχέδια της, μωρά η ετοιμασία της όλη. Ενώ φοβέριζαν τον κόσμο από την Πόλι, τους ρήμαξεν ο Καντακουζηνός, τους ρήμαξε ο κυρ Γιάννης. Και που το είχε σκοπό να πάει με του κυρ Γιάννη το μέρος! Και θα τό ‘καμνε. Και θάταν τώρα ευτυχισμένος, μεγάλος άρχοντας πάντα, και στεριωμένος, αν ο δεσπότης δεν τον έπειθε την τελευταία στιγμή, με την ιερατική του επιβολή, με τες από άκρου εις άκρον εσφαλμένες του πληροφορίες, και με τες υποσχέσεις του, και τες βλακείες. * εκδ. Σαββίδη, τ. Β΄, σ. 48

25 Από υαλί χρωματιστό * Πολύ με συγκινεί μια λεπτομέρεια στην στέψιν, εν Βλαχέρναις, του Ιωάννη Καντακουζηνού και της Ειρήνης Aνδρονίκου Aσάν. Όπως δεν είχαν παρά λίγους πολυτίμους λίθους (του ταλαιπώρου κράτους μας ήταν μεγάλ’ η πτώχεια) φόρεσαν τεχνητούς.  Ένα σωρό κομμάτια από υαλί, κόκκινα, πράσινα ή γαλάζια. Τίποτε το ταπεινόν ή το αναξιοπρεπές δεν έχουν κατ’ εμέ τα κομματάκια αυτά από υαλί χρωματιστό. Μοιάζουνε τουναντίον σαν μια διαμαρτυρία θλιβερή κατά της άδικης κακομοιριάς των στεφομένων. Είναι τα σύμβολα του τι ήρμοζε να έχουν, του τι εξ άπαντος ήταν ορθόν να έχουν στην στέψι των ένας Κυρ Ιωάννης Καντακουζηνός, μια Κυρία Ειρήνη Aνδρονίκου Aσάν. * εκδ. Σαββίδη, τ. Β΄, σ. 50

26 ● Η έμπνευση για το προηγούμενο ποίημα σχετίζεται με το παρακάτω απόσπασμα από τη Ῥωμαϊκή ἱστορία, του Νικηφόρου Γρηγορά: ... Ἐῶ γάρ λέγειν, ὅτι καί τά βασιλικά τῆς ἑορτῆς ἐκείνης διαδήματά τε καί περιβλήματα, ὡς ἐπί τό πλεῖστον, χρυσοῦ μέν εἶχον τήν φαντασίαν καί λίθων δῆθεν πολυτίμων∙ τά δ’ ἦν ἐκεῖνα μέν ἀπό σκύτους, ὁπόσα χρυσός ἐπιχρώζει πρός τήν τῶν σκυτέων ἐνίοτε χρείαν∙ ταῦτα δ’ ἐξ ὑέλων, παντοδαπήν ἐχόντων χροιάν πρός το διαυγές. ... Οὕτως ἔρρει καί σφόδρα ἔσβη καί κατηνέχθη τά τῆς ἀρχαίας ἐκείνης εὐδαιμονίας τε καί λαμπρότητος τῶν Ρωμαϊκών πραγμάτων∙ ὡς νῦν γε μηδ’ ἄνευ αἰσχύνης ἔχειν ἡμᾶς ἐκτιθέναι τήν των τοιούτων ἀφήγησιν. ...

27

28 Για όσους με ρωτάνε για τη μετάφραση στις εξετάσεις: «Δε θα είναι το καθοριστικό μέρος της εξέτασης η μετάφραση. Ωστόσο σε κάποια ερώτηση μπορεί να ζητήσω συμπληρωματικά μετάφραση κάποιου χωρίου, ή η ερμηνευτική απάντηση μπορεί να βασίζεται στο πρωτότυπο κείμενο. Πάντα όμως όταν χρειάζεται η κατανόηση κάποιου πρωτότυπου αποσπάσματος, αυτό θα προέρχεται από πολύ χαρακτηριστικά σημεία των κειμένων, που τα έχουμε τονίσει στις συναντήσεις μας.»

29 Καλή επιτυχία!