ΜΥΡΤΙΛΛΟ Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση

1. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Η Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση Myrtillo συντελούσα στην ανατροπή του καθεστώτος του κοινωνικού αποκλεισμού των ευπαθών ομάδων στην Ελλάδα, ίδρυσε τον Νοέμβριο 2013 στην κεντρική πλατεία του δήμου Νέου Ηρακλείου Αττικής το Myrtillo, μια καφετέρια, bakery και πολιτιστικό χώρο, όπου σήμερα εργάζονται επί ίσοις όροις 11 ευπαθείς και εκπαιδεύονται άλλοι 24 με σκοπό την ένταξή τους στην αγορά εργασίας. Το Myrtillo εντάχθηκε συνειδητά στο νομικό πλαίσιο των Κοιν.Σ.Επ. θέλοντας να απαντήσει α. σε νοοτροπίες παθητικής εξάρτησης των ΜΚΟ από ξένες αποφάσεις και έξωθεν εισερχόμενο εισόδημα β. σε κοινωνικές παθολογίες, όπως η καχυποψία έναντι της καινοτομίας, ο φόβος του διαφορετικού και η καταδικαστική υποτίμηση των δυνατοτήτων των ευπαθών.

ΤΑ ΜΕΛΗ Η Myrtillo Κοιν.Σ.Επ. απαριθμεί για την ώρα 22 μέλη που έχουν εποπτικά και διοικητικά καθήκοντα. Κανείς από τα μέλη δεν εργάζεται στην επιχείρηση Myrtillo cafe, παρά μόνο εθελοντικά, ούτε αμείβεται από την επιχείρηση. Οι περισσότεροι είναι επιστήμονες, κυρίως εκπαιδευτικοί, και μόνο οι 8 από τους 22 είναι γονείς ευπαθών. Αυτό σημαίνει ότι τα περισσότερα μέλη δεν αποκομίζουν μόνο ηθικό όφελος από τη συμμετοχή τους στην Κοιν.Σ.Επ. Οι λοιποί συνεργάτες της Κοιν.Σ.Επ. είναι, ένας νομικός (εθελοντής), ένας γενικός σύμβουλος (εθελοντής), έξι εκπαιδευτικοί ειδικής αγωγής και μουσικοθεραπευτές / ψυχοθεραπευτές, δύο εργοθεραπευτές, μία ευρυθμίστρια και δύο φιλόλογοι. Από τους παραπάνω εννέα, μόνο οι τέσσερεις αμείβονται και μάλιστα αποκλειστικά από την οικονομική δραστηριότητα της επιχείρησης, η οποία για την ώρα κινείται αυτοδύναμα, χωρίς επιχορηγήσεις.

ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ Περιστασιακά συνεργαζόμαστε με καλλιτέχνες (μουσικούς, εικαστικούς, αφηγητές κλπ) και επιστήμονες που μετέχουν στα πολιτιστικά δρώμενα, όπως και δημοσιογράφους, τους οποίους προσείλκυσε το έργο μας από τη στιγμή που άρχισε να πραγματοποιείται. Από τον Δεκέμβριο 2013 έχουν πραγματοποιηθεί περίπου 35 εκδηλώσεις, όπως βιβλιοπαρουσιάσεις, αφηγήσεις, εκθέσεις, μουσικές συναυλίες, σεμινάρια. Πιστεύουμε ότι το Myrtillo με το κοινωνικό και πολιτιστικό του έργο θα αρχίσει να συντελεί στη διαμόρφωση νέων κοινωνικών αντιλήψεων στην περιοχή του και ευρύτερα στον ελληνικό χώρο. Με τις δημόσιες αρχές υπάρχει καλή σχέση και στο πρόγραμμά μας είναι να ξεκινήσομε σύντομα εθελοντικές υπηρεσίες σε κοινωφελείς δράσεις του δήμου, πράγμα που θα αποτελέσει σημαντικό μέρος της εκπαίδευσης των μαθητών μας.

ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΜΑΣ Το κοινό μας είναι πρωτίστως από την περιοχή, αλλά και από όλη την Αττική, έχουμε δε επισκέψεις και από άλλες πόλεις της Ελλάδας και υπάρχει αρκετό ενδιαφέρον για εθελοντική προσφορά. Οι ενδιαφερόμενοι και 'φίλοι' μας είναι κυρίως νέοι, ανωτέρου μορφωτικού επιπέδου (φοιτητές, επιστήμονες, καλλιτέχνες και πολλοί οικογενειάρχες). Συνεργασίες ιδρύονται συνεχώς με οργανώσεις και εκπαιδευτικά ιδρύματα από όλη την Ελλάδα, σχολεία και συλλόγους της περιοχής.

2.ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Η ιδέα του Myrtillo πήγασε από ένα αρχικό ερώτημα που μας απασχολούσε επί σειρά ετών: Tι θα γινόταν αν οι κοινωνικά αποκλεισμένοι στην Ελλάδα εύρισκαν μια αξιοπρεπή θέση στη ζωή και στην αγορά εργασίας, έτι δε αν μπορούσαν να ιδρύσουν μια δική τους αυτοδιαχειριζόμενη επιχείρηση;

ΑΧΑ! Η στιγμή 'Αχα!' προέκυψε όταν ζούσα στο Εδιμβούργο και βίωνα εκ του σύνεγγυς το ρεφορμιστικό πνεύμα των Σκωτσέζων. Ένα απόγευμα του 2011 που καθόμουν στο vegetarian εστιατόριο Engine Shed, όπου εκπαιδεύονται για 2-3 χρόνια και μετά προωθούνται στην αγορά εργασίας 30 περίπου νέοι με μαθησιακές δυσκολίες, και όπου εκπαιδεύτηκε για ένα διάστημα και ο γιος μου, μου ήρθε η έντονη επιθυμία να μεταλαμπαδεύσω την ιδέα στην ελληνική πραγματικότητα, η οποία διόλου πάσχει από ιδέες και καθ' ολοκληρίαν πάσχει από εφαρμογές.

ΑΛΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Σκέφτηκα ότι θα ήταν μια καλή ευκαιρία για τους αδικημένους ευπαθείς, όσο και για την απράγμονα κοινωνία μας. Βέβαια σε περίπτωση εφαρμογής του προγράμματος, έπρεπε να μετασχηματιστούν όλα προς το ελληνικότερον: καφετέρια ναι, αλλά με άλλο ωράριο λειτουργίας (στην Ελλάδα ο κόσμος 'βγαίνει', όταν οι άλλοι Ευρωπαίοι πάνε για ύπνο..), περισσότερη μουσική, εκδηλώσεις και 'μπάχαλο'. Το κυριώτερο, περισσότερες πρωτοβουλίες στους εργαζόμενους με απώτερο σκοπό η επιχείρηση μια μέρα να ανήκει σε αυτούς!

ΜΙΑ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ Έπρεπε να δημιουργηθεί λοιπόν: μια ανταγωνιστική επιχείρηση που θα έδινε τη δυνατότητα στους ευπαθείς να αποδείξουν ότι μπορούν να εργασθούν ισότιμα και δημιουργικά σε ένα μοντέρνο περιβάλλον, και όχι πλέον σε 'εντός των τειχών' 'ειδικούς' χώρους όπου απλώς 'απασχολούνται' ΑμεΑ με σκοπό, αφ' ενός να καταστέλλονται τα προ- βλήματα των ιδίων, αφ' ετέρου η κοινωνία να απαλλάσσεται προσωρινά από το βάρος τους.

ΕΝΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΝΟΙΓΜΑ Εάν δεν υπάρχει αυτό το κοινωνικό άνοιγμα και η δυναμική πρόκληση του 'επιχειρείν' μέσα στην αγορά εργασίας, και εάν οι ασκούμενοι ευπαθείς παραμένουν εγκλωβισμένοι εντός ενός χώρου απλής προστασίας, το αποτέλεσμα στην ψυχή και στη ζωή τους δε θα είναι αυτό που επιδιώκεται από το Μύρτιλλο. Ούτε όμως θα επηρέαζε καθόλου και το νηλεές βλέμμα της κοινωνίας, που κατά κανόνα τους αποφεύγει ή τους αγνοεί. Οι λειτουργικοί ευπαθείς νέοι πρέπει να ζήσουν μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι δυναμικά, γενόμενοι όντως χρήσιμοι και παραγωγικοί χάρη στον πλούτο των χαρισμάτων τους, για να μπορεί και η κοινωνία να τους αξιολογεί σωστά και να ωριμάζει και αυτή μέσα από μια τέτοια διάδραση.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ Παραθέτω μαρτυρίες κάποιων νυν εργαζομένων στο Μύρτιλλο: α. 'Αν και είχα δύο πτυχία απορρίπτονταν όλες οι αιτήσεις μου για εργασία. (Μαρία Τ., κώφωση ετών 29) β. Μέχρι τώρα μου έδιναν μόνο διάφορες δουλειές του ποδαριού και με πρόσβαλαν, χωρίς ποτέ να αμείβομαι κανονικά, μόνο όταν θέλανε μου έδιναν κάτι. (Νίκος Σ, μαθησιακές δυσκολίες, ετών 28). γ. Παρέμενα μόνιμα ανεπιθύμητος και άνεργος. Τώρα έχω αποδείξει σε όλους τις ικανότητές μου. Εργάζομαι στον μπουφέ, αλλά είμαι τσακάλι σε όλα. Μπορώ να κάνω και σέρβις και παρασκευαστήριο, ό, τι μου ζητήσουν. Παρακολουθώ προμήθειες, ταμείο, και φροντίζω το μαγαζί σαν δικό μου (Κώστας Ν., ετών 29).

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ δ. ' Η ζωή μας ήταν μαρτυρική. Είχαμε πάθει όλοι κατάθλιψη από τότε που απέλυσαν την Αιμιλία. Δούλευε σαν τεχνικός κομπιούτερ και έμενε ανασφάλιστη. Την ταπείνωναν και την κορόϊδευαν. Τώρα που δουλεύει κανονικά, έχει βρει τον εαυτό της, γιατί χάρη στο σύνδρομο asperger δουλεύει με συστηματικότητα και μαθαίνει άψογα τα πάντα. (Βάσω Κ., μητέρα). ε. ' Οι πρώην αποκλεισμένοι από την κοινωνία υπάλληλοι του Μύρτιλλου, είναι τελικά οι πιο.. 'κοινωνικοί' εργαζόμενοι. Είναι το μοναδικό καφέ που οι υπάλληλοι γίνονται φίλοι σου μόλις μπεις μέσα και μετά σε ξεπροβοδίζουν με χίλιες ευχές'.. (Αλεξάνδρα Τζαβέλα, δημοσιογράφος)

3. ΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Η επιχείρηση Myrtillo Cafe έπρεπε να δίνει 'το στίγμα' της πρωτοτυπίας αλλά και του επαγγελματισμού σε όλα τα επίπεδα: 1. Ο χώρος να έχει προσωπικότητα, βάσει σχεδίων εναλλακτικής αρχιτεκτονικής. Ο χώρος εργασίας καθώς και ο χώρος εκπαίδευσης να είναι 'προκλητικά' εμφανείς στο κοινό. Ιδιαίτερα το παρασκευαστήριο όπου γίνεται η εκπαίδευση να είναι στην πρόσοψη του καταστήματος, ώστε οι επισκέπτες/πελάτες να βεβαιούνται ιδίοις όμασιν για την επιτέλεση του έργου.

ΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Οι παροχές του να είναι ποιοτικά ανώτερες και συνεχώς ανανεούμενες σε όλους τους τομείς: α. στα προϊόντα με έμφαση στο χειροποίητο και το οικολογικό, β. στις πολιτιστικές εκδηλώσεις έμφαση στο λιτό και το καλαίσθητο, γ. στο εκπαιδευτικό έργο έμφαση στη μονα- δικότητα των χαρισμάτων των εκπαιδευομένων.

ΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Οι εργαζόμενοι, ευπαθείς και μη, να πληρούν όλες τις προδιαγραφές του επαγγελματία: άψογη εμφάνιση, ευγένεια και έξυπνη διπλωματία έναντι των πελατών και να μπορούν να λαμβάνουν πρωτοβουλίες προς αύξηση της βιωσιμότας του μαγαζιού. Οι προσλήψεις να γίνονται βασει του ισχύοντος για όλους εργασιακού κώδικα, και να τυγχάνουν σεβασμού τα δικαιώματα όλων, χωρίς να θεωρείται η προσφορά εργασίας στους ευπαθείς 'παραχώρηση', αλλά καταξιωμένο ανθρώπινο δικαίωμα.

ΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Οι ευπαθείς υπάλληλοι του Myrtillo να είναι κανονικά και όχι συμβολικά, αμειβόμενα άτομα, που τους δίδεται η ευκαιρία να κάνουν παραγωγικό έργο προσφέροντας χρήσιμες υπηρεσίες. Ούτε να τυγχάνουν 'ιδιαίτερης μεταχείρισης' όταν πρόκειται για την επιτέλεση καθηκόντων, αλλά να αντιμετωπίζονται από τη διοίκηση επί ίσοις όροις με τους μη ευπαθείς.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Παρ' όλο που αποτελεί δυσβάσταχτο οικονομικό βάρος, θεωρούμε χρέος μας την έμμισθη απασχόληση δύο εκπαιδευτικών (από τους έξι που συνολικά προσφέρουν εργασία), καθώς και του υπευθύνου του καταστήματος, καθότι δεν είναι δυνατόν να απασχολούνται σε πλήρες ή μερικό ωράριο νέοι ταλαντούχοι άνθρωποι χωρίς αμοιβή (είτε είναι με μισθό είτε με ποσοστά, είτε και τα δύο). Η εκπαίδευση αφορά τρεις ομάδες των ατόμων ηλικίας 18 έως 30 ετών (σύνολο 24 εγγεγραμμένοι εκπαιδευόμενοι).

ΤΙ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ Η εκπαίδευση είναι τριμερής, διαρκεί 35 ώρες την εβδομάδα και περιλαμβάνει: Α. Μουσικοθεραπευτική αγωγή (2 ώρες) Ψυχοθεραπευτική αγωγή (2 ώρες) Ατομική Συμβουλευτική (20 λ.) Επικοινωνία, Γλώσσα - Έκφραση / Αφήγηση, Δημιουργική Σκέψη, Γραπτός και Προφορικός Λόγος (2 ώρες) Αριθμητική, διαχείριση Χρημάτων και μεγεθών Χρόνου και Χώρου (2 ώρες) Ευρυθμία (σύστημα Ρ. Στάινερ) (1 ώρα) Βιωματικό θέατρο με χρήση των παγκοσμίων έργων τέχνης (Οδύσσεια) (2 ώρες).

ΤΙ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ Β. Επισκέψεις ανά μικρά γκρουπ σε τέσσερεις εργασιακούς χώρους στην περιοχή Νέου Ηρακλείου και εξάωρη εξάσκηση στην εθελοντική εργασία σε τόπους επιλογής των εκπαιδευομένων: ΚΑΠΗ, Ερυθρός Σταυρός, Super Market Σκλαβενίτης, Kομμωτήριο, Καφετέριες (κάθε Σάββατο πρωί). Γ. Έργοθεραπεία και πρακτική άσκηση στο Παρασκευαστήριο, στο Σέρβις, στον Μπουφέ, στη Γραμματεία του Myrtillo (7 ώρες την εβδομάδα για κάθε ομάδα παρακολούθησης στο παρασκευστήριο και δύο 8ωρες βάρδιες ατομικής πρακτικής άσκησης στο σέρβις και τον μπουφέ για κάθε εκπαιδευόμενο χωριστά). Δ. Τέλος, υπάρχει και ένα πρόγραμμα τριών εβδομαδιαίων ωρών Ατομικής Συμ- βουλευτικής αποκλειστικά για το εργαζόμενο προσωπικό.

ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Οι εκπαιδευτικές μέθοδοι που επεξεργαζόμαστε, τίθενται ενάντια στις καθιερωμένες μεθόδους των ελληνικών σχολείων, όχι μόνο ειδικής αγωγής, αλλά και γενικότερα. Συγκεκριμένα πατούν στους άξονες: - 'Βιώνω και Κατανοώ' - 'Εμπνέομαι και Δημιουργώ', - 'Συνεργάζομαι και Προσφέρω'.

ΠΙΛΟΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Για αυτόν το λόγο, την ώρα που τα σχολεία μας συρρικνώνουν και απονεκρώνουν όλο και περισσότερο τις δυνατότητες των νέων για σκέψη, πρωτοβουλία και δημιουργικότητα, το Μύρτιλλο παρουσιάζει ένα καινοτόμο πρόγραμμα βασισμένο στη βιωματική γνώση και στη 'θεραπευτική' δύναμη των τεχνών. Το ότι προσπαθούμε να εφαρμόσουμε ένα πλούσιο πιλοτικό πρόγραμμα απευθυνόμενοι σε 'πτωχούς τω πνεύματι' συνανθρώπους μας είναι η πιο ενδιαφέρουσα πρόκληση: τα ουσιώδη μπορούν να ωφελήσουν το ίδιο καλά όλους τους ανθρώπους, ίσως δε ακόμη περισσότερο όσους έχουν πραγματικές, και όχι πλασματικές, ανάγκες στη ζωή. Το Μύρτιλλο προτίθεται, μόλις ξεκινήσει η λειτουργία του εκπαιδευτικού του έργου, να δημοσιοποιήσει το πρόγραμμά του και να καταθέσει κάποιες προτάσεις στο Υπουργείο Παιδείας.

Ο ΣΚΟΠΟΣ Η επιχείρηση θα παραμένει το μέσον εκπλήρωσης ενός σκοπού που υπερβαίνει κάθε ατομική επιδίωξη, ενώ με τίποτα δεν επιτρέπεται το μέσον να μετατρέπεται σε αυτοσκοπό. Εάν όμως ο σκοπός είναι υψηλός πρέπει και το μέσον καθεαυτό να είναι ποιοτικό και να συμβάλλει στην πνευματική πρόοδο των εργαζομένων. Γιαυτό επελέγη το καφέ να είναι παράλληλα χώρος λόγου και τέχνης, οι δε θεραπευτικές ασκήσεις και οι εκπαιδεύσεις να γίνονται μέσα σε αυτό και κατά την ώρα της λειτουργίας του.

TO NOHMA Ωστόσο, το Μύρτιλλο αρνείται να αντιμετωπίσει τους μαθητευομένους του μόνο σαν παρα- γωγικές μονάδες. Δεν θα είχε νόημα η ένταξη στην αγορά εργασίας των ευπαθών ομάδων, αν δεν ήταν πρωτίστως μια έξοδος στη ζωή των νέων που έχουν ανάγκη να βγουν από ένα στενόχωρο μονόδρομο και να συμφιλιωθούν με τον εαυτό τους και με τις αντίξοες δυνάμεις που τους ταλαιπωρούν: ασθένεια και υγεία, πραγματικότητα και επιθυμία, έξω και έσω κόσμος.

Η ΑΥΤΟΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ Αν το Μύρτιλλο καταφέρει να τους βοηθήσει να νιώσουν την αξία της αυτοπραγμάτωσης, ακόμα κι αν δεν έχει ολοκληρωθεί μέσα στους προβλεπόμενους χρόνους κάθε εργασιακή ένταξη, θα θεωρήσει το έργο του επιτυχημένο. Διότι προέχει να μορφοποιηθεί και να ζωογονηθεί με νέο περιεχόμενο η εν πολλοίς άχαρη και αδιαμόρφωτη βιωτή τους.

ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΜΠΟΔΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Τα οικονομικά και άλλα εμπόδια που συναντούμε, δεν οφείλονται μόνο σε έναν παράγοντα, π.χ. στο δυσλειτουργικό κράτος. Συνηθίζουμε να παραπονούμεθα ότι η ελληνική κρατική μηχανή είναι απηρχαιωμένη και δύσκαμπτη, αλλά αυτό ισχύει γενικότερα σε κοινωνικές νοο-τροπίες μας που, ως εικός, διαπερνούν φορείς, θεσμούς και άτομα.

ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΜΠΟΔΙΑ Σε κάθε βήμα εφαρμογής μιας νέας ιδέας συναντάμε - την αγκύλωση στη 'γραφειολαγνεία', που οφείλεται στον φόβο έναντι κάθε ουσιώδους 'αλλαγής', την αμηχανία έναντι του 'αγνώστου' και την παθολογική εμμονή στο 'οικείο' και το παραδεδομένο που συχνά διαφυλάσσεται ως είδωλο-φετίχ. - την προκύπτουσα από τα παραπάνω αδυναμία διάκρισης ανάμεσα στο ουσιώδες και το επουσιώδες, - την απουσία συνεννόησης και τις διασπαστικές τάσεις των μετεχόντων σε μια κίνηση, που οδηγούν στις ματαιώσεις μεγαλεπήβολων έργων. - την αδυναμία της μετάβασης από τη θεωρία στην πράξη, και της εναρμόνισης 'μορφής και περιεχομένου'.

ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΜΠΟΔΙΑ Παρατηρούμε ότι ενώ συχνά το περιεχόμενο είναι αξιόλογο με πρωτότυπες ιδέες (βλ. περιεχόμενο σπουδών στην εκπαίδευση, περιεχόμενο νοημάτων στη θρησκεία, περιεχόμενο πολιτικών προτάσεων και κοινωνικών θεωριών), στην πράξη παραμένει σε πρωτόγονη κατάσταση όπου επικρατεί ακαλαισθησία και α-μορφία, παράγοντες που οδηγούν τελικά στον ευτελισμό και του περιεχομένου. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση όπου το καλό περιεχόμενο υπονομεύεται από την ανυπαρξία μορφής, είναι το παιδοκτόνο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα.

ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΜΠΟΔΙΑ - Τέλος, να αναφέρω α. τα ενδογενή προβλήματα της δικής μας Κοιν.Σ.Επ, κυρίως δε την ανεπαρκή μας γνώση γύρω από το περιεχόμενο αυτού του είδους επι- χειρηματικότητας. που είχαμε πριν ξεκινήσουμε.. και έχουμε, όπως και β. τη βιασύνη μας να εφαρμόσουμε γρήγορα και όπως -όπως κάτι που δεν έχουμε κατανοήσει επαρκώς, συνεπαρμένοι από τον υπερβάλλοντα 'συναισθηματισμό' μας.

ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ Ευκαιρίες όμως για ουσιαστικές ανατροπές και ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας, ιδίως του τρίτου τομέως που μας αφορά, υπάρχουν πολλές, όπως 1. Η επιθυμία που αναφαίνεται όλο και περισσότερο μέσα στην ελληνική κοινωνία και στα άτομα, να οικοδομήσουμε τον ατομικό και κοινωνικό μας βίο πάνω σε άλλους άξονες, πέραν του οικονομικού. 2. Η αυξανόμενη διάθεση των νέων επιχειρηματιών για αυτοκριτική, όχι μόνο στα λόγια αλλά και in praxis.

ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ 3. Η επίγνωση που φαίνεται όλο και περισσότερο να αποκτά κυρίως η νέα γενιά, ότι πρέπει επιτέλους να αρχίσουμε να συνεργαζόμαστε αναλαμβάνοντας ατομικές ευθύνες. Προσέτι η αποδοχή των συνεπειών και ποινών που επιβάλλουν τα λάθη και οι ανομίες μας, όταν προκύπτουν. 4. Η αργή και επώδυνη, μετά από πολλά παθήματα συνειδητοποίηση ότι δεν είμαστε ούτε ο περιούσιος λαός που όλοι του χρωστάνε κάτι, αλλά μάλλον ότι εμείς χρωστάμε - στον εαυτό μας την 'βελτίωσή του', αλλά και στους άλλους την ανιδιοτελή αλληλεγγύη μας.