Η πολυτροπικότητα του μαθήματος κανουμε μαθημα, δε λεμε μαθημα

Το μάθημα στην τάξη είναι επικοινωνία, μεταξύ εκπαιδευτικού, μαθητών, ύλης. Τα σαράντα πέντε λεπτά της διδακτικής ώρας επισυμβαίνουν πολλά που εξυπηρετούν τους διδακτικούς στόχους του μαθήματος : λόγος του δασκάλου, χρήση εποπτικών μέσων, δραστηριότητες, εργασίες κ.ά και πολλά που μπορεί να σημειώνουν την παρουσίαση του μαθήματος : στάση του σώματος, χειρονομίες, μορφασμοί, αντιδράσεις κ.ά Όλα αποτελούν μία διαδοχή μηνυμάτων, που συνθέτουν ένα σύνολο, το οποίο παράγεται μέσα στο χρόνο που καθορίζει το πρόγραμμα, ανάμεσα σε δύο διαλλείματα και δύο χτυπήματα του κουδουνιού (Κουκουνάρας-Λιάγκης 2010).

Το μάθημα είναι Μία επικοινωνία με ποικίλους σημειωτικούς τρόπους με σκοπό τη μάθηση. Άρα δε διενεργείται μόνο με το περιεχόμενο του μαθήματος, αλλά και με το πώς παρουσιάζεται το μάθημα σε συγκεκριμένα άτομα.

Το μάθημα είναι σημεία διαφόρων μορφών, λέξεις, εικόνες, ήχοι, αντικείμενα, πρόσωπα, πράξεις, που, για να υπάρχουν, πρέπει να υπάρχουν κάποιοι να τα ερμηνεύουν και να αποδίδουν σε αυτά σημασία (Pierce 1994). Μάθημα χωρίς μαθητές δεν υπάρχει! Το μάθημα ως σύνολο σημείων ενέχει μία τριαδική σχέση, που δίνει ουσιαστικά νόημα στο όλον.

Η επικοινωνία στο μάθημα συντελείται με την πράξη και το λόγο Ο λόγος είναι προφορικός και γραπτός. Εκατό χρόνια, όμως, μετά από τον Saussure (1916) και της σημειωτικής του ο γραπτός λόγος έχει την πρωτοκαθεδρία. Στη σχολική πράξη μέχρι τώρα, τα βιβλία, οι εξετάσεις, οι ασκήσεις, η αξιολόγηση δίδουν στο γραπτό λόγο την πλήρη ισχύ υποβαθμίζοντας, ως αντικείμενα λιγότερο άξια μελέτης, την προφορική επικοινωνία και άλλους σημειωτικούς τρόπους επικοινωνίας (κίνηση, σωματική έκφραση, τέχνη κ.ά). Για να επιτευχθούν οι μαθησιακοί στόχοι (γνώσεις, μάθηση, μόρφωση) απαιτείται ενεργητικότητα, βιωματικότητα, δράση. Άρα η έκφραση γραπτώς απόψεων ή η επίλυση γραπτώς των προβλημάτων αποτελεί μόνο ένα τρόπο διαπίστωσης επίτευξης των στόχων και κυρίως ένα μόνο ιδιαίτερο μαθησιακό στόχο, όχι τον πρώτο και κύριο της εκπαίδευσης.

Η πολυτροπικότητα στην τάξη και το σχολείο Η πολυτροπικότητα (multimodality) είναι μία βασική παράμετρος της επικοινωνίας και κάθε προϊόντος αυτής (Kress VanLeeuwen 1996). Συνήθως χρησιμοποιείται από τους επιστήμονες ο όρος κείμενο για να αποδώσει την ολοκληρωμένη διαδοχή γλωσσικών μηνυμάτων που πραγματοποιείται στα πλαίσια μιας επικοινωνίας (Brown Yule 1983:6), και από κάποιους ο όρος εικόνα για να τονίσουν ότι η εικόνα έχει αναχθεί πλέον σε σημαντικότερο μέσο επικοινωνίας από το λόγο (Kress 1998: 165, Kress VanLeeuwen 2001). Στην ουσία πρόκειται για οποιοδήποτε πολιτισμικό προϊόν στο οποίο περιέχονται και συνδυάζονται περισσότεροι από έναν σημειωτικοί τρόποι (modes). Οι τρόποι που μπορούν να συνδυάζονται σε ένα προϊόν είναι ο γραπτός ή ο προφορικός λόγος, η εικόνα, η κινούμενη εικόνα, η φωτογραφία, το σχέδιο, το σχεδιάγραμμα, το χρώμα, η γραμματοσειρά, η μουσική, ο ήχος, ο ρυθμός, οι χειρονομίες (Kress 1988). Στην πράξη δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ποτέ ένας μόνο σημειωτικός τρόπος. Η πολυτροπικότητα περιγράφει μία πραγματικότητα σε κάθε μορφή επικοινωνίας, η οποία όμως έχει ποικίλες διαστάσεις, όταν ληφθεί υπόψη.

Το μάθημα είναι ένα πολυτροπικό κείμενο Το μάθημα είναι πιο σύνθετο, διότι περιέχει το ίδιο προϊόντα πολυτροπικά (βιβλίο, εικόνα κ.ά) και σε ποικίλους συνδυασμούς (διδακτικές μέθοδοι). Για να είναι επιτυχημένο θα πρέπει αυτοί οι συνδυασμοί να είναι σύγχρονοι και καινοτόμοι. Ειδάλλως δεν είναι στην ουσία τους πολυτροπικοί, ούτε τόσο αποδοτικοί, για την εποχή και τους νέους, ούτε έτσι όπως ορίζουν οι αλλαγές για το νέο σχολείο (Κουκουνάρας-Λιάγκης 2010). Δεν είναι το ίδιο, να επικοινωνήσει κάποιος την πρόσθεση, γράφοντας από τη μια, κλασσικά, στον πίνακα με κιμωλία 1+1=2 και από την άλλη σηκώνοντας δύο μαθητές, σε παιχνίδι, να παραστήσουν την αριθμητική πράξη.

Η έννοια της πολυτροπικότητας στις εναλλακτικές διδακτικές και την επικοινωνιακή διδακτική (Κοσσυβάκη 1998, 2003) ή στις διαθεματικές διδακτικές (Ματσαγγούρας 2003), που είναι γνωστές, επεξηγεί τον τρόπο επικοινωνίας μεταξύ εκπαιδευτικού, μαθητών και ύλης και, συγχρόνως, επικεντρώνει συγκεκριμένα σε αυτό τον παράγοντα ως κριτήριο διαμόρφωσης μίας σύγχρονης αποδοτικής διδασκαλίας, που εκφράζει την πραγματικότητα που βιώνουν οι νέοι και προσδίδει στο σχολείο ένα ρόλο που θα είναι σημαντικός και στην κοινωνία του μέλλοντος. Οπωσδήποτε, τα στοιχεία που διαμορφώνουν τις πολυτροπικές διδακτικές μεθόδους είναι διδακτικές μορφές, προσεγγίσεις, τεχνικές και μέσα που με βάση τις θεωρίες μάθησης (Piaget, Vygotsky, Bruner, Gagne) και παιδαγωγικές θεωρίες (Fröbel, Bruner, Dewey, Kilpatrick, Gardner) αποδεδειγμένα οδηγούν τους μαθητές στη μάθηση.

Οι επιλογές στις μεθόδους είναι συγκεκριμένες (5:Διάλογος, Εμπειρία, Ομαδοσυνεργασία, Επίλυση προβλημάτων, Αναστοχασμός) ώστε κάθε εκπαιδευτικός ή υποψήφιος εκπαιδευτικός να μπορεί να σταχυολογεί τις αντίστοιχες, κατά το σχεδιασμό της διδασκαλίας, με βάση την παιδαγωγική του θεωρία και, βέβαια, με βάση τους μαθητές και την ύλη του (στόχοι). Όλα δεν είναι για όλους και κάθε μέθοδος είναι αποδοτική στην ανάλογη τάξη, με τους ανάλογους στόχους και την ανάλογη ύλη. Η ποικιλότητα αυτή τονίζει την πολυτροπικότητα του μαθήματος, ως κειμένου, και με βάση αυτή γίνονται πάντα οι επιλογές των τεχνικών, που είναι πολύ περισσότερες (35). Παράλληλα υπογραμμίζει τρία πολύ σημαντικά ζητούμενα : το σχεδιασμό του μαθήματος την επιτυχημένη στοχοθεσία, την ανάγκη συνεχούς ανατροφοδότησης της διδακτικής διαδικασίας και κατά τη διάρκεια του μαθήματος και κατά τη διάρκεια της χρονιάς, ούτως ώστε να αξιολογούνται συνεχώς οι μέθοδοι-οι τεχνικές και η αποδοτικότητά τους στην επίτευξη των στόχων (Κουκουνάρας-Λιάγκης 2010).

Πολυτροπικές τεχνικές-παραδείγματα . Πολυτροπικές τεχνικές-παραδείγματα Γνωρίζω τους άλλους Εικόνα-φωτογραφία Αστέρια τόσο ίδια; Συμφωνώ-Διαφωνώ Ψέμα ή αλήθεια Διλήμματα Σε γνωρίζω καλύτερα Debates-αγώνες Ποιος είναι ο αρχηγός Στρογγυλό τραπέζι Ο χάρτης της ζωής μου Επίλυση προβλημάτων Εσύ με οδηγείς Πες μια ιστορία Παγωμένες εικόνες Πες μία πραγματική ιστορία Brainstorming Μελέτη περίπτωσης Ρόλος τον τοίχο Πορτρέτο Διάδρομος της συνείδησης Πακέτο εξερεύνησης Δάσκαλος σε ρόλο Σχέδιο Εργασίας (Project) Παίξιμο ρόλων Διοργανώνουμε ένα συνέδριο Κάρτες ρόλων Graffiti Φόρουμ θέατρο Φιλμ ή τραγούδι Δραματοποίηση (Κουκουνάρας-Λιάγκης 2010)

Άρα η δράση είναι η μόνη λύση Θυμάμαι φεύγοντας Οι εκπαιδευτικοί γνωρίζουν χρόνια ότι το σχολείο χρειάζεται αλλαγή παραδείγματος και οι επιλογές είναι στη δικαιοδοσία τους. Εγρήγορση, καλλιέργεια, αυτομόρφωση, επιμόρφωση και επιστημονική κατάρτιση ή εφησυχασμός, απάθεια, ημιμάθεια, ωχαδερφισμός και απαξίωση. Εκπαιδευτικός της δράσης ή της αδράνειας; Η απάντηση είναι αυτονόητη, όταν επικρατεί η ατομική και η κοινωνική ευθύνη στις επιλογές του καθενός και στη στάση ζωής, που υιοθετεί. Άλλωστε οι σύγχρονες συνθήκες καθιστούν το σχολείο λιγότερο σημαντικό (Giddens 20092:565 ), λόγω ανάπτυξης του διαδικτύου (τάξη χωρίς τοίχους). Δεν είναι τόσο σημαντικό στην κατάκτηση των γνώσεων και είναι περισσότερο χρήσιμο στην καλλιέργεια των στάσεων απέναντι στις γνώσεις, στην άσκηση στο πως να τις κατακτήσει κανείς και στην καλλιέργεια κριτηρίου για το ποια από αυτές είναι χρήσιμη (Σπύρτου Κουμαράς Ψύλλος 1994). Γι΄ αυτό δεν έχει σημασία τόσο το μέγεθος της ύλης όσο ότι αυτή πρέπει να συνδέεται με τα ενδιαφέροντα και τη ζωή των μαθητών και να παρουσιάζεται πολυτροπικά μέσα στην τάξη ούτως ώστε να βιώνεται και να γίνεται κτήμα εσαεί. Άρα η δράση είναι η μόνη λύση