Μεθοδολογικές και θεωρητικές προσεγγίσεις σε θέματα ψηφιακών αρχείων πολιτιστικού περιεχομένου. Συμπεράσματα και διαπιστώσεις για τις πληροφοριακές πρακτικές και ανάγκες των μελετητών στις ανθρωπιστικές επιστήμες προς την υποστήριξη της έρευνας μέσω ψηφιακών υποδομών Δημήτρης Γαβρίλης d.gavrilis@dcu.gr Κωστής Δάλλας c.dallas@dcu.gr Πάνος Κωνσταντόπουλος p.constantopoulos@dcu.gr Αγιάτις Μπενάρδου a.benardou@dcu.gr Τμήμα Ψηφιακής Επιμέλειας - ΙΠΣΥΠ, Ε.Κ. «Αθηνά»

Η Μονάδα Ψηφιακής Επιμέλειας - 1 Ιδρύθηκε το 2007 με αποστολή τη διεξαγωγή έρευνας, ανάπτυξη τεχνολογίας και παροχή υπηρεσιών και εκπαίδευσης στο πεδίο της ψηφιακής επιμέλειας. Ψηφιακή επιμέλεια μακροπρόθεσμη διατήρηση ψηφιακών πόρων δημιουργία προϋποθέσεων παραγωγής προστιθέμενης αξίας Προσέγγιση Διεπιστημονική Κάλυψη κύκλου ζωής ψηφιακών πόρων Πεδία εφαρμογής – αποδέκτες ηλεκτρονική διακυβέρνηση διαχείριση αρχείων οργανισμών αποθετήρια επιστημονικών δεδομένων ψηφιακή κληρονομιά κ.ά.

Η Μονάδα Ψηφιακής Επιμέλειας - 2 Περιοχές έρευνας και ανάπτυξης Σχεδιασμός και διαχείριση διεργασιών επιμέλειας και διατήρησης Παράσταση γνώσης πεδίου υπό μορφή οντολογιών Συστήματα οργάνωσης γνώσεων Ημι-αυτόματη συγκρότηση και συντήρηση γνωσιακών πόρων. Εξασφάλιση της διαλειτουργικότητας των μεταδεδομένων. Μοντέλα χρήσης, κοινότητες χρηστών και κοινωνική επισημείωση Διατήρηση βάσεων δεδομένων, προέλευσης και τρόπου χρήσης αυτών Ψηφιακές υποδομές για τις ανθρωπιστικές επιστήμες ESFRI DARIAH: προπαρασκευαστική φάση 2008-2010 Δίκτυο ΔΥΑΣ: Πρόταση ανάπτυξης ελληνικής ομόλογης υποδομής FP7 CARARE (αρχαιολογική και αρχιτεκτονική πληροφορία στη Europeana, έναρξη 3/2010) Συστήματα ΜΟΨΕΑΣ: Υποδομή επιμέλειας και διατήρησης ψηφιακών συλλογών WAS: Σύστημα καταγραφής και ανάλυσης πρακτικών εργασίας

Ανάγκη για Ψηφιακή Επιμέλεια Κίνδυνος απώλειας ή αχρηστίας σημαντικών επενδύσεων σε ψηφιακό υλικό Ταχύτατα αυξανόμενοι όγκοι δεδομένων από όλα τα επιστημονικά πεδία, εκπαιδευτικό υλικό, αρχειακό υλικό και ποικίλα πολιτισμικά τεκμήρια Ασύμφορο ή και αδύνατο ένας φορέας να αναπτύξει μόνος τις απαραίτητες δράσεις Ανάγκη συνεργασίας σε ευρύτερα σχήματα με τη συμμετοχή εξειδικευμένων επιστημονικών μονάδων Παγκόσμια πραγματικότητα η υστέρηση φορέων ως προς την μακροπρόθεσμη διατήρηση και αξιοποίηση του ψηφιακού υλικού

Διεπιστημονική προσέγγιση Ψηφιακοί πόροι: αρχεία ψηφιακά υποκατάστατα βάσεις δεδομένων πολυπρισματική ανάλυση Μέθοδοι, τεχνικές, εργαλεία της πληροφορικής των επιστημών της διοίκησης και των αποφάσεων της βιβλιοθηκονομίας και της αρχειονομίας των επιστημών του υλικού πολιτισμού της μουσειολογίας και της επικοινωνίας της επιστημολογίας του δικαίου

Διεργασίες Ψηφιακής Επιμέλειας ψηφιακή επιμέλεια πλαίσιο αναφοράς κύκλος ζωής ψηφιακών πόρων εκτίμηση πόρων εμπειρίες χρήσης μοντέλα σκοπού και χρήσης καταλογογράφηση ευρετηρίαση ταξινόμηση παρουσίαση δημοσίευση διάδοση εμπλουτισμός γνώσης μοντέλα πεδίου εισαγωγή ορολογία διαχείριση αποθετηρίου διατήρηση

Preparing DARIAH Προπαρασκευαστικό στάδιο για την κατασκευή της Ψηφιακής Ερευνητικής Υποδομής για τις Τέχνες και Ανθρωπιστικές Επιστήμες Συνεργατικό Ευρωπαϊκό έργο συγχρηματοδοτούμενο από το πρόγραμμα ESFRI e-Infrastructures Στοχεύει στην παροχή των θεμελίων (στρατηγικών, οικονομικών, νομικών, τεχνολογικών και εννοιολογικών) για τον έγκαιρο σχεδιασμό και την κατασκευή της απαιτούμενης για την επιστημονική έρευνα ψηφιακής υποδομής στις τέχνες, τις ανθρωπιστικές επιστήμες και την πολιτιστική κληρονομιά της Ευρώπης Σημαντικές πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη κατάλληλων, έγκαιρων και διαλειτουργικών υποδομών, υπηρεσιών και εργαλείων για την εξυπηρέτηση των υφιστάμενων και μελλοντικών αναγκών των ερευνητών των ανθρωπιστικών επιστημών, σε μια εποχή προγραμμάτων ψηφιοποίησης μεγάλης κλίμακας στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς, τα οποία παράγουν διαδικτυακά προσβάσιμους ψηφιακούς πόρους πρωτογενούς ενδιαφέροντος για την έρευνα στις τέχνες και τις ανθρωπιστικές επιστήμες

Κίνητρα και εννοιολογικό πλαίσιο Παροχή στρατηγικών, νομικών, οικονομικών, οργανωτικών και τεχνολογικών μηχανισμών • Εξασφάλιση μακροπρόθεσμης διαθεσιμότητας και πρόσβασιμότητας σε πόρους που απαιτούνται από τους ευρωπαίους ερευνητές στις τέχνες και ανθρωπιστικές επιστήμες • Κάλυψη όλων των σταδίων της ερευνητικής διαδικασίας, μέσω μίας κατάλληλης ψηφιακής υποδομής σε όλη την Ευρώπη • Ανάδειξη των ψηφιακών ανθρωπιστικών σπουδών ως ένα ριζικά διεπιστημονικό μεθοδολογικό ρεύμα, συχνά αυστηρό ή ποσοτικό μεθοδολογικά, μέσω εντατικής χρήσης των δυνατοτήτων διαχείρισης δεδομένων και απεικόνισης της τεχνολογίας των πληροφοριών • Μεταβολές στα ερευνητικά ενδιαφέροντα και τις μεθοδολογικές αλλαγές στο πεδίο των τεχνών και των ανθρωπιστικές επιστήμες

DARIAH: Εννοιολογική μελέτη Το πακέτο εργασίας του DARIAH που αφορά στην εννοιολογική μοντελοποίηση (conceptual modelling) αποτελείται από: τη διαμόρφωση ενός εννοιολογικού μοντέλου για την επιστημονική ερευνητική δραστηριότητα, το οποίο θα είναι κατάλληλο για την αναπαράσταση των πραγματικών πρακτικών κατά την ερευνητική διαδικασία μια εμπειρική μελέτη της επιστημονικής ερευνητικής δραστηριότητας, με βάση την απομαγνητοφώνηση, μεταγραφή, κωδικοποίηση, ανάλυση και ερμηνεία of open-question interviews with humanities scholars across Europe Χρηστοκεντρική / σύμφωνη με τις ανάγκες προσέγγιση

Κίνητρα και εννοιολογικό πλαίσιο Οι προδιαγραφές της ψηφιακής υποδομής για τις τέχνες και ανθρωπιστικές επιστήμες, χρειάζεται να λάβουν υπ’ όψιν τις παραδοσιακές μεθόδους, τις ανάγκες και τις αντιλήψεις των πραγματικών ερευνητών, και όχι να στηρίζονται στα συμφέροντα και τις προτεραιότητες της τεχνολογίας. Κατανόηση της φύσης και των πληροφοριακών απαιτήσεων της επιστημονικής έρευνας, παρά τις διαφορές μεταξύ επιστημονικών κλάδων, τομέων της έρευνας και μεθοδολογικών προσεγγίσεων. Οι απαιτήσεις πρέπει να τεκμηριώνονται με πραγματικά αποδεικτικά στοιχεία, και να μην περιλαμβάνουν μόνο τους ψηφιακούς πόρους, τις υπηρεσίες και τα εργαλεία που χρησιμοποιούν οι ερευνητές, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν με όλο το φάσμα της πληροφορίας και τις εννοιολογικές οντότητες - ψηφιακές και μη . Τεκμηριωμένη μεθοδολογία του γιατί και πώς τα εργαλεία και οι υπηρεσίες που θα προσφέρει το DARIAH θα αντιστοιχούν και θα απευθύνονται, στα πραγματικά, επαναλαμβανόμενα, και σημαντικά πρότυπα εργασίας και τις ανάγκες των μελετητών στις τέχνες και τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Εννοιολογική προοπτική για τον προσδιορισμό των κατάλληλων κατηγοριών και ιδιοτήτων που αναπαριστούν την επιστημονική έρευνα.

Προκαταρκτικά συμπεράσματα - 1 Οι μελετητές των ανθρωπιστικών επιστημών δεν ασκούν μόνο δραστηριότητες που σχετίζονται με την αναζήτηση της πληροφορίας, αλλά και ερευνητικές δραστηριότητες που σχετίζονται με την επιμέλεια των πληροφοριακών αντικειμένων, όπως πρωτογενή και δευτερογενή δεδομένα, καθώς και επιστημικά αντικείμενα. Με αυτή την έννοια, οι μελετητές είναι οι κατ' εξοχήν επιμελητές της ερευνητικής πληροφορίας, διαδραματίζοντας βασικό ρόλο στην μετατροπή της πρωτογενούς σε δευτερογενή πληροφορία, μέσω σημασιολογικής επαύξησης των πληροφοριακών αντικειμένων δια της διαδικασίας επισημείωσης, καθώς και μέσω της μετατροπής τους σε γνωστικά αντικείμενα μέσω της επιστημονικής γραφής και δημοσίευσης.

Προκαταρκτικά συμπεράσματα - 2 Νέος τύπος χρήστη /αναγνώστη/ μελετητή: Σύνδεση όλου του φάσματος πόρων, πρωτογενούς και δευτερογενούς υλικού Οι διαδικασίες δεν περιορίζονται πλέον σε διαδικασίες ανεύρεσης και ανάκτησης πληροφορίας και υλικού αλλά σε διαδικασίες επιμέλειας γνώσης και συλλογής υλικού.

ΜΟΨΕΑΣ Υποδομή επιμέλειας και διατήρησης ψηφιακών συλλογών ΜΟΨΕΑΣ Υποδομή επιμέλειας και διατήρησης ψηφιακών συλλογών Ο ΜΟΨΕΑΣ αποτελεί ένα σύστημα αποθετηρίου το οποίο: μπορεί να υποστηρίξει οποιοδήποτε είδος ψηφιακών τεκμηρίων σύνθετα τεκμήρια που απαρτίζονται από πολλαπλά σχήματα μεταδεδομένων μπορεί να οργανώσει τα ψηφιακά τεκμήρια σε συλλογές / υποσυλλογές με οποιοδήποτε τρόπο. υποστηρίζει σημασιολογική πληροφορία υποστήριξη σημασιολογικών συσχετίσεων σε RDF υποστηρίζει ενδογενώς τη διατήρηση της πληροφορίας σε πολλαπλά επίπεδα: υποστήριξη Grid πολλαπλές εκδόσεις επιτρέπει την γρήγορη πρόσβαση στα δεδομένα ευρετηρίαση σε εξωτερικές σχεσιακές βάσεις δεδομένων

ΜΟΨΕΑΣ - Βασικά χαρακτηριστικά Βασίζεται στο σύστημα fedora-commons Ευκολία εγκατάστασης – χρήσης Ευελιξία – επεκτασιμότητα Web interface Άλλα χαρακτηριστικά: Αποδοτική διαδικασία μετάπτωσης από υπάρχοντα αποθετήρια Ενσωματωμένοι μηχανισμοί διατήρησης για δεδομένα – μεταδεδομένα Μηχανισμοί σημασιολογικών συσχετίσεων Συμβατότητα και διαλειτουργικότητα με γνωστά πρότυπα (π.χ. OAI-PMH) Αποδοτικοί μηχανισμοί ευρετηρίασης για μεγάλα σύνολα δεδομένων Υποστήριξη και διαχείριση σύνθετων αντικειμένων (συλλογές, πολλαπλές αναπαραστάσεις, κλπ) Μηχανή υποστήριξης ροών εργασίας Σύνδεση με σύστημα σχεδιασμού διατήρησης – PLATO

ΜΟΨΕΑΣ - μοντέλα περιεχομένου Container Container Container Container Container Item Item Item

ΜΟΨΕΑΣ – σύνθετα αντικείμενα (υποστήριξη και διαχείριση σύνθετων αντικειμένων) Digital Object -1 Digital Object -2 Versioning DC DC EAD - v1 MODS EAD EAD – v2 PDF-1 PREMIS EAD – v3 THUMB-1 IMAGE-1 … RDF-RELS-1 IMAGE-2 RDF-RELS-1 RDF-RELS-2

ΜΟΨΕΑΣ – διαδικασία μετάπτωσης XML Records Existing Repository PREMIS Metadata Mapping DC DC-EXT DC-EXT Fedora Repository Ingest BINARY Migration Tool

ΜΟΨΕΑΣ – διατήρηση (επίπεδο αρχείων / μεταδεδομένων) ΜΟΨΕΑΣ – διατήρηση (επίπεδο αρχείων / μεταδεδομένων) RDBMS Bitstream storage RDBMS Sync MOPSEUS Bitstream storage RDBMS RDBMS Sync ….… ….… Bitstream storage RDBMS RDBMS Sync Grid Infrastructure

ΜΟΨΕΑΣ – διατήρηση (υποστήριξη εκδόσεων, αντιστοιχίσεις μεταδεδομένων) ΜΟΨΕΑΣ – διατήρηση (υποστήριξη εκδόσεων, αντιστοιχίσεις μεταδεδομένων) Mapping Versioning MOPSEUS New datastream Metadata Schema Metadata Migration PREMIS

OPACIAL – Το σύστημα αναζήτησης του καταλόγου του Παντείου Πανεπιστημίου Ένα Web 2.0 σύστημα αναζήτησης ανοικτού κώδικα Δημιουργήθηκε για να καλύψει το κενό ανάμεσα στα παραδοσιακά συστήματα πρόσβασης σε καταλόγους (OPAC) και τις νέες σύγχρονες τεχνολογίες Web 2.0 Κάποια από τα αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά του OPACIAL είναι: Αναζήτηση /πλοήγηση με κοινωνικές επισημειώσεις Πολυεδρική απεικόνιση της πληροφορίας Σχόλια / παρατηρήσεις χρηστών Εξατομικευμένες λειτουργίες (προσωπικές συλλογές, σχόλια, επισημειώσεις) Αυτόματη διασύνδεση / πρόταση σχετικών πηγών

OPACIAL – Το σύστημα αναζήτησης του καταλόγου του Παντείου Πανεπιστημίου Αναπτύχθηκε από τη Βιβλιοθήκη του Παντείου Πανεπιστημίου http://library.panteion.gr/opacial Διατίθεται ελεύθερα (ανοικτό λογισμικό) Χρησιμοποιεί τεχνολογίες Web 2.0 Αναζήτηση και πλοήγηση με επισημειώσεις Απόψεις και σχόλια χρηστών εξατομικευμένη πρόσβαση Διασύνδεση / συσχέτιση με ψηφιακή βιβλιοθήκη Σύνδεση με Google Books

OPACIAL αναζήτηση / πλοήγηση με βάση σύννεφο επισημειώσεων (tag cloud)

OPACIAL συσχέτιση τεκμηρίων με ψηφιακή βιβλιοθήκη, πολυεδρική πλοήγηση (θέματα, έτος, είδος,…)

Βιβλιοθήκη, αρχείο, μουσείο Βιβλιοθήκες μουσείων: Ειδικές βιβλιοθήκες, θεμέλιο της πληροφοριακής υποδομής της έρευνας για τις συλλογές του Μουσείου και της υποστήριξης των μουσειακών λειτουργιών (διαχείριση συλλογών, σχεδιασμός και επιμέλεια εκθέσεων, εκπαιδευτικά προγράμματα...) Σε αρκετές περιπτώσεις διαθέτουν σπάνια βιβλία, παλαίτυπα ή και αρχειακό υλικό Σημαντική η ανάγκη σύνδεσης των τεκμηρίων που διαθέτουν με τις πληροφορίες που αφορούν στα αντικείμενα των συλλογών

Βιβλιοθήκες μουσείων και πληροφοριακές απαιτήσεις της έρευνας Η βιβλιοθήκη ως πάροχος υπηρεσιών υποστήριξης της έρευνας Σύμφωνα με το εννοιολογικό μοντέλο που αναπτύξαμε και τα αποτελέσματα της έρευνάς μας: Υπηρεσίες ανεύρεσης-ανάκτησης πληροφοριών Με αφετηρία τα πρωτογενή τεκμήρια Με αφετηρία τις ερευνητικές πηγές Με αφετηρία ερωτήματα της έρευνας Υπηρεσίες επιμέλειας Σύνδεση βιβλιογραφικών πηγών με πολιτιστικά αντικείμενα από τις συλλογές και αντίστροφα Υπομνηματισμός των πολιτιστικών αντικειμένων και σύνδεσή τους με βιβλιογραφικές πηγές και αρχειακά τεκμήρια

Ερωτήματα προς μελλοντική διερεύνηση Πώς διαφοροποιούνται οι απαιτήσεις για την πληροφοριακή υποστήριξη των ερευνητών στο πλαίσιο της μουσειακής επιμέλειας; Ποιες οι ειδικότερες ανάγκες, λ.χ., για σχεδιασμό εκθέσεων, επιλογή αντικειμένων κοκ.; Με ποιον τρόπο μπορεί να υποστηριχθεί η ενιαία πρόσβαση και διαχείριση (από την ανακάλυψη-ανάκτηση ως την επιμέλεια) πόρων τεκμηρίωσης αντικειμένων-συλλογών ΚΑΙ ερευνητικών πηγών, στο πλαίσιο των εξελίξεων στο πεδίο των αποθετηρίων και των ψηφιακών βιβλιοθηκών; Ποιες οι συνέπειες των παραπάνω στο ρόλο, τις υπηρεσίες και τις δραστηριότητες των βιβλιοθηκών μουσείων;