Τα είδη της διδασκαλίας 24.02.2015

Δογματική Η δογματική διδασκαλία (indoctrination) αποβλέπει στον ιδεολογικό εμποτισμό Αποτελεί ακραία μορφή εξουσιαστικής διδασκαλίας Ο εκπαιδευτικός επιχειρεί με κατάλληλες διδακτικές διαδικασίες να δώσει στους μαθητές συγκεκριμένους τρόπους θεώρησης του κόσμου και αξιολόγησης της συμπεριφοράς, χωρίς να προσφεύγει στη λογική ανάλυση και τον εμπειρικό έλεγχο του περιεχομένου της διδασκαλίας Απώτερος σκοπός = να παγώσει στους μαθητές μορφές συμπεριφοράς και να αναπτύξει έξεις που δεν υπόκεινται σε μελλοντικές αλλαγές Ο εκδογματισμός αποτελεί μια μορφή «αντι-εκπαίδευσης», που καθιστά, κατά των Habermas, το δογματικό άτομο εξαρτημένο σε τέτοιο βαθμό, ώστε να το μετατρέπει σε μη-πρόσωπο

Ο εκπαιδευτικός = αδιαμφισβήτητος κάτοχος του διδακτικού αντικειμένου + απόλυτος εξουσιαστής του μαθητή, εξαρτημένος από το δόγμα Ο μαθητής = ανεύθυνος, ανίκανος, απόλυτα εξαρτημένος από τον εκπαιδευτικό + οδηγείται στην άκριτη αποδοχή του περιεχομένου της διδασκαλίας και στην απόλυτη συμμόρφωση της συμπεριφοράς του προς τις προβαλλόμενες νόρμες Στενότατη «ενδοτριγωνική σχέση», κατά την οποία τόσο ο εκπαιδευτικός όσο και ο μαθητής υποτάσσονται στην κυριαρχία του περιεχομένου της διδασκαλίας «χαρισματικά» πρόσωπα, τα οποία αποτελούν τους διερμηνευτές και εγγυητές του δόγματος Ο εκδογματισμός έχει απασχολήσει σοβαρά τους αναλυτικούς φιλοσόφους της εκπαίδευσης

Τρεις τάσεις, ως προς το ποια διδασκαλία θεωρείται ιδεολογικός εμποτισμός και άρα απαράδεκτη, στο χώρο της εκπαίδευσης 1η βασικό κριτήριο η μέθοδος που χρησιμοποιεί ο εκπαιδευτικός Αν δεν χρησιμοποιεί τη μέθοδο της λογικής ανάλυσης και του ελέγχου, αλλά προσφύγει σε συγκινησιακές μεθόδους, σε απειλές και εκβιασμούς, η διδασκαλία χαρακτηρίζεται ως δογματική 2η κριτήριο το περιεχόμενο της διδασκαλίας Αν το περιεχόμενο είναι αναληθές, δηλαδή δεν ανταποκρίνεται στα αντικειμενικά δεδομένα, τότε η διδασκαλία, ασχέτως από τη μέθοδο που χρησιμοποιήθηκε, θεωρείται ως δογματική 3η βάσιμο κριτήριο η πρόθεση του εκπαιδευτικού Έτσι, μόνο αν ο εκπαιδευτικός εν γνώσει του, και όχι από αδεξιότητα και λάθος, χρησιμοποιεί μεθόδους και διαδικασίες που δεν κινητοποιούν την κρίση των μαθητών και περιλαμβάνουν εσκεμμένα αναληθή στοιχεία έχουμε διδασκαλία δογματικής μορφής

Αρκετοί κριτικοί της εκπαίδευσης θεωρούν ότι η έννοια της διδασκαλίας ενέχει στοιχεία εκδογματισμού, διότι η γνώση και η άγνοια, που χαρακτηρίζουν τον εκπαιδευτικό και το μαθητή αντίστοιχα, δημιουργούν στο δεύτερο μια σχέση εξάρτησης αλλά και στάση αποδοχής της αυθεντίας του εκπαιδευτικού Η διδασκαλία, ακόμη κι όταν αποβάλλει τη μορφή της διδαχής και μετατρέπεται σε ερωτηματική-διαλογική διδασκαλία, δεν χάνει τα εκδογματιστικά της στοιχεία, αφού ο εκπαιδευτικός ορίζει ποια ερωτήματα και με ποια σειρά θα τεθούν … το υποχρεωτικό της εκπαίδευσης Το σχολείο έχει προαποφασίσει σε ποιον κόσμο θα μυήσει τους μαθητές και απλώς αναζητεί αποδεκτά και αποτελεσματικά μέσα και διαδικασίες

Διδασκαλία εξάσκησης Η μορφή διδασκαλίας που αποκαλούμε εξάσκηση ή εκγύμναση (training) επιχειρεί να παγιώσει μορφές εξωτερικής συμπεριφοράς που επαναλαμβάνονται αυτόματα κάτω από ορισμένες συνθήκες Η εξάσκηση αναφέρεται στη συμπεριφορά + σε απλές ψυχοκινητικές δεξιότητες, οι οποίες ανήκουν στο χώρο της πρακτικής, επαγγελματικής + ψυχαγωγικής δραστηριότητας του ατόμου Ο εκπαιδευτικός έχει κατά την εξάσκηση πρωταρχική θέση, διότι αυτός προγραμματίζει, αναλύει και παρουσιάζει το διδακτικό αντικείμενο

Ο μαθητής δεν έχει το είδος της υποτακτικής εξάρτησης από τον εκπαιδευτικό που συναντούμε στον εκδογματισμό, αλλά δεν έχει και πλήρη συνείδηση του «τι» και του «γιατί» της συμπεριφοράς Το χαμηλό περιεχόμενο λοιπόν και η μέθοδος της άμεσης διδασκαλίας, με τις διαδικασίες επίδειξης, επανάληψης και συστηματικής ανατροφοδότησης, που επιλέγει και κατευθύνει ο εκπαιδευτικός, καθιστούν την εξάσκηση, ως μορφή διδασκαλίας, δασκαλοκεντρική και την κατατάσσουν, ως διδασκαλία, σε χαμηλή αξιολογική βαθμίδα Στην κατηγορία της εξάσκησης μπορούμε να κατατάξουμε και την εξαρτημένη διδασκαλία (conditioning), η οποία χρησιμοποιεί με συστηματικό τρόπο την ανάλυση έργου, την αμοιβή και την τιμωρία για να μορφοποιήσει με εξωτερικά μέσα τη συμπεριφορά του μαθητή

Κριτική διδασκαλία Ως κριτική διδασκαλία χαρακτηρίζουμε κάθε μορφή ωριαίας διδασκαλίας η οποία εμπλέκει ενεργά τους μαθητές στη διαδικασία επεξεργασίας των δεδομένων του περιεχομένου της διδασκαλίας, και τους παρέχει τη δυνατότητα, μέσα από την ενεργοποίηση γνωστικών λειτουργιών ανωτέρω επιπέδου, να διατυπώσουν τα συμπεράσματα της επεξεργασίας με τη μορφή εννοιών, κρίσεων γενικεύσεων και σχημάτων ερμηνείας της πραγματικότητας Εξασφαλίζει τις συνθήκες που είναι αναγκαίες για την ενεργοποίηση των πνευματικών δυνάμεων του μαθητή

Ο Shor (1985), σε μια συστηματική ανάλυση της κριτικής διδασκαλίας, την τοποθετεί μέσα στο φρεϊριανό σύστημα Στοιχεία της: α. η διαλογική και διαλεκτική επικοινωνία, που καταργεί την ιεραρχική κοινωνία και εγκαθιδρύει το δημοκρατικό πλαίσιο επικοινωνίας, β. η καθιέρωση διαδικασιών αυτοδιερεύνησης και συλλογικής διερεύνησης, που αναπτύσσουν την «κριτική συνειδητοποίηση», γ. η «αλληλουχική ανάπτυξη δεξιοτήτων» μέσα σ’ένα πλαίσιο που ενώνει το περιεχόμενο της διδασκαλίας με την εμπειρία των μαθητών και τα προβλήματα της καθημερινότητας και δ. η συλλογική εργασία μέσα σε οργανωμένες υποομάδες μαθητών, η οποία συνεπάγεται την αναδιάρθρωση τόσο των οργανωτικών δομών της παραδοσιακής τάξης όσο και της διάταξης της σχολικής αίθουσας

Η κριτική διδασκαλία θεωρεί ότι το περιεχόμενο, η μορφή, ο τρόπος οργάνωσης και οι εφαρμογές της γνώσης είναι αποτέλεσμα του τρόπου σκέψης που ακολουθεί ο ανθρώπινος νους Δίνει μεγάλη σημασία στη διεργασία της σκέψης και διδάσκει με συστηματικό και οργανωμένο τρόπο τις γνωστικές διεργασίες συλλογής, οργάνωσης, ανάλυσης, εφαρμογής και αξιολόγησης των δεδομένων της γνώσης

Ομαδοσυνεργατική Σχεδόν ταυτόσημη έννοια με «ομαδοκεντρική» Η κατηγορία των ομαδοκεντρικών διδασκαλιών αναγνωρίζει τη σημασία των διαπροσωπικών σχέσεων και του ψυχολογικού κλίματος Για να αξιοποιήσουν διδακτικά τη δυναμική του μαθησιακού πλαισίου, οι οπαδοί της ομαδοκεντρικής διδασκαλίας οργανώνουν τη διδασκαλία με βάση την οργανωμένη και ολιγομελή μαθητική ομάδα, που έχει ερευνητικά αποδειχθεί ότι αξιοποιεί κατά τον αποτελεσματικότερο τρόπο τη δυναμική του μαθησιακού πλαισίου

Μαθητεία Προβληματική η Σχέση Διδασκαλίας και Μάθησης Μερικοί παιδαγωγοί (π.χ. ο J. Dewey και ο διάδοχός του W. Kilpatrick) υποστηρίζουν ότι μεταξύ των όρων διδασκαλία και μάθηση υπάρχει αιτιατή σχέση Θεωρούν ότι για να υπάρξει διδασκαλία πρέπει υποχρεωτικά να υπάρξει και μάθηση Νεότεροι παιδαγωγοί αποδέχονται μεν ότι υπάρχει στενή σχέση μεταξύ των δύο εννοιών, αλλά θεωρούν τη σχέση αυτή εννοιολογική και όχι αιτιατή (βλ. Smith, Scheffler, Fenstermacher, Soltis) >> η έννοια της διδασκαλίας δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς την έννοια της μάθησης Ως συγκεκριμένη πράξη όμως η διδασκαλία αποσκοπεί μεν στη μάθηση, αλλά εμπεριέχει την πιθανότητα της αποτυχίας Η διδασκαλία δεν συνεπάγεται υποχρεωτικά τη μάθηση Το στοιχείο εξασφάλισης αλλά και εξακρίβωσης της επιτυχίας είναι δύσκολο στην περίπτωση της διδασκαλίας … οι εκπαιδευτικοί, οι σύμβουλοι, οι ψυχοθεραπευτές κλπ θεωρείται ότι επιδιώκουν «τα αδύνατα» (impossible professions) Μια διδασκαλία δεν μπορεί να χαρακτηρίζεται «επιτυχημένη» ή «αποτυχημένη» για το σύνολο των μαθητών μιας τάξης, δεδομένου ότι κάθε μαθητής μαθαίνει (ή δεν μαθαίνει) με τον δικό του τρόπο και τους δικούς του ρυθμούς

ορισμός Διδασκαλία = το σύνολο των προγραμματισμένων και μεθοδικών δραστηριοτήτων που επιλέγει να αναπτύξει ο εκπαιδευτικός μέσα σ’ ένα πλαίσιο επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης με τους μαθητές, προκειμένου να εμπλέξει με φυσικό και αβίαστο τρόπο τους τελευταίους σε δραστηριότητες μαθητείας, οι οποίες κρίνει ότι θα οδηγήσουν στην υλοποίηση των μαθησιακών και αναπτυξιακών σκοπών του αναλυτικού προγράμματος

Η διδασκαλία είναι διαδικασία: πραξιακός προσανατολισμός της, ενεργητικό ρόλο των εμπλεκομένων στη διδασκαλία, δυνατότητες άμεσης παρατήρησης και περιγραφής της στον ερευνητή// ενώ η παρατήρηση των εξωτερικών δραστηριοτήτων της είναι δυνατή, για την πλήρη κατανόησή της είναι ανάγκη να αναζητηθεί και η μη παρατηρήσιμη, αθέατη πλευρά της// δεν είναι απλή δραστηριότητα, αλλά είναι μαζί σκέψη και σκόπιμη δράση Η διδασκαλία είναι σκόπιμη διαδικασία: αυτό που μετατρέπει τη διδασκαλία από απλή δραστηριότητα σε αριστοτελική πράξη είναι ότι έχει σαφείς σκοπούς// αποβλέπει στη μάθηση και την ανάπτυξη, το ακριβές περιεχόμενο των οποίων καθορίζει και οργανώνει το αναλυτικό πρόγραμμα// ο τελολογικός χαρακτήρας είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της διδασκαλίας, το οποίο τη διακρίνει από την απλή πληροφόρηση και υποδηλώνει την εννοιολογική σχέση της διδασκαλίας με τη μάθηση Η διδασκαλία παίζει διαμεσολαβητικό ρόλο: η μάθηση και η ανάπτυξη, στις οποίες αποβλέπει η διδασκαλία, επιτελούνται από το μαθητή// η διδασκαλία, για να διευκολύνει της διαδικασία της μάθησης, διαμεσολαβεί μεταξύ μαθητή και μαθησιακού αντικειμένου και μετασχηματίζει το τελευταίο με τέτοιο τρόπο ώστε να το καταστήσει προσπελάσιμο στο μαθητή και ταυτόχρονα προγραμματίζει και υλοποιεί δραστηριότητες μαθητείας που διευκολύνουν τη διαδικασία προσπέλασης// ο διαμεσολαβητικός ρόλος της διδασκαλίας είναι ένα ακόμη χαρακτηριστικό της διδασκαλίας, που την διακρίνει από την απλή πληροφόρηση// για να διευκολύνει τις διαδικασίες νοητικής, κοινωνικής και συναισθηματικής ανάπτυξης, εξασφαλίζει το πλαίσιο στήριξης του παιδιού και ανάπτυξης θετικών διαπροσωπικών σχέσεων

(4) Η διδασκαλία πραγματώνεται μέσα από διαπροσωπική επικοινωνία: η διαπροσωπική επικοινωνία, που συντελείται στο μεγαλύτερό της μέρος με όργανο το λόγο, αποτελεί το αναγκαίο μέσο πραγματοποίησης της διδασκαλίας// εκτός από μέσο διδασκαλίας όμως, η διαπροσωπική επικοινωνία αποτελεί ταυτόχρονα, αυτή καθαυτή, ένα αποτελεσματικό μέσο ανάπτυξης και παίδευσης// στοιχεία που οριοθετούν και σηματοδοτούν το περιεχόμενο και τη διαδικασία της επικοινωνίας είναι το στυλ του εκπαιδευτικού, η ποιότητα των διαμαθητικών σχέσεων, το ψυχολογικό κλίμα της τάξης, τα χαρακτηριστικά των μαθητών, οι οποίοι δεν αποτελούν βέβαια απλούς αποδέκτες, αλλά συνδιαμορφώνουν ενεργά το περιεχόμενο της αλληλεπικοινωνίας// η επικοινωνιακή διάσταση της διδασκαλίας δίνει τη δυνατότητα να αναδειχθούν τα δραματουργικά της στοιχεία, όπως είναι π.χ. το ακροαματικό, το θεαματικό και το συμβολικό στοιχείο (5) Η διδασκαλία προϋποθέτει οργάνωση και μεθοδικότητα: η οργάνωση και μεθοδικότητα είναι απόρροια της τελολογικής φύσης της διδασκαλίας, καθότι, για να επιτύχει η διδασκαλία τους σκοπούς της, είναι ανάγκη να προϋπάρχουν και τα δύο αυτά στοιχεία (6) Η διδασκαλία έχει εκτελεστικό χαρακτήρα: ο εκτελεστικός χαρακτήρας της διδασκαλίας προκύπτει από το γεγονός ότι λειτουργεί ως μέσο υλοποίησης του αναλυτικού προγράμματος, το οποίο και οριοθετεί το πλαίσιο κίνησης της διδασκαλίας// το αναλυτικό πρόγραμμα όμως καθορίζεται πριν και έξω από την τάξη, χωρίς τη συμμετοχή του εκπαιδευτικού// η διδασκαλία υποτάσσεται στο αναλυτικό πρόγραμμα σε μεγάλο βαθμό, και γι’ αυτό θεωρούμε ότι έχει εκτελεστικό χαρακτήρα

(7) Η διδασκαλία έχει ενεργητικό χαρακτήρα: η υλοποίηση των σκοπών της διδασκαλίας προϋποθέτει τη συντονισμένη ενεργοποίηση του εκπαιδευτικού και των μαθητών// η μάθηση, στην οποία αποσκοπεί η διδασκαλία, συντελείται αποτελεσματικότερα με τη συστηματοποιημένη ενεργοποίηση του μαθητικού δυναμικού της τάξης και των παραγόντων που το επηρεάζουν (8) Η διδασκαλία έχει προπαρασκευαστικό χαρακτήρα: η διδασκαλία, με τις αναπτυξιακές, κοινωνικο-πολιτικές και λοιπές απώτερες επιδιώξεις της, αποκτά προπαρασκευαστικό χαρακτήρα (9) Η διδασκαλία ενέχει στοιχεία σύγκρουσης: η πολλαπλότητα και η αντιφατικότητα των σκοπών της Αγωγής, σε συνδυασμό με τη μεταβλητότητα και τη σύγχυση του διδακτικού πλαισίου, δημιουργούν έντονές συγκρούσεις στον εκπαιδευτικό, οι οποίες, μέσα στο πλαίσιο που δημιουργεί ο περιορισμένος χρόνος, το πεπερασμένο των ανθρωπίνων δυνατοτήτων και το μεταβλητό των παιδευτικών καταστάσεων, δημιουργούν συχνά δυσεπίλυτα διλήμματα για τον εκπαιδευτικό// τα διλήμματα αυτά δεν είναι δυνατόν να επιλυθούν με την απλή εφαρμογή ψυχολογικών νόμων ή διδακτικών τεχνικών, αλλά με βάση αξιακές επιλογές, οι οποίες προσδίδουν στη διδασκαλία ηθική, κοινωνική και πολιτική σημασία, διότι έχουν άμεσες και απώτερες επιπτώσεις στο άτομο και στο κοινωνικό σύνολο (10) Η διδασκαλία είναι τέχνη με επιστημονικό υπόβαθρο: το ερώτημα αν η διδασκαλία είναι τέχνη ή επιστήμη έχει απασχολήσει για πολλές δεκαετίες την Παιδαγωγική βιβλιογραφία κι έχουν διατυπωθεί διαφορετικές απόψεις Οι περισσότερες διαφάνειες βασίζονται στο: Ματσαγγούρας, Η. (2006) Θεωρία και πράξη της διδασκαλίας, τ.Α’, Αθήνα, Gutenberg