ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΟΠΗΣ ΦΡΑΝΤΖΗ Ρόδος 2007 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ, ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ- ΤΕΠΕΑΣ, ΠΜΣ: «ΦΥΛΟ & ΝΕΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ» «Διερεύνηση των αντιλήψεων των γυναικών εκπαιδευτικών Α/θμιας Εκπαίδευσης που ασχολούνται με την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΟΠΗΣ ΦΡΑΝΤΖΗ Επιβλέπων Καθηγητής: Γουβιάς Διονύσης Μέλη Συμβουλευτικής Επιτροπής: Αλιπράντη-Μαράτου Λάουρα, Καραγιαννοπούλου Χαρά Ρόδος 2007

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Από την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στην Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία Φύλο και περιβαλλοντικό ζήτημα Οι έμφυλες διαφορές ως αντικείμενο της έρευνας ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ Πρώτη φάση της έρευνας Δεύτερη φάση της έρευνας ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ- ΣΥΖΗΤΗΣΗ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1 Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (ΠΕ) και η Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία (ΕΠΑ) έχουν ριζοσπαστικό – κινηματικό χαρακτήρα στο βαθμό που προωθούν: την κριτική στάση απέναντι στη σύγχρονη ανθρώπινη σκέψη και δράση την αναζήτηση ενός άλλου τρόπου σκέψης και δράσης τη συμμετοχή στα κοινωνικά δρώμενα το άνοιγμα του σχολείου στην κοινότητα τη βιωματική και συνεργατική μάθηση

2 Η προβληματική του γυναικείου κινήματος αλληλεπιδρά με την προβληματική του περιβαλλοντικού κινήματος στο βαθμό που: αμφισβητεί τα κυρίαρχα μοντέλα για τις ανθρώπινες σχέσεις προσβλέπει στον ριζοσπαστικό ανασχηματισμό των κοινωνικο-οικονομικών δομών συσχετίζει την εκμετάλλευση και υποβάθμιση του περιβάλλοντος με την γυναικεία καταπίεση υποστηρίζει την κοινωνική ανάπτυξη στη βάση της συνύπαρξης - συμβίωσης

Η έμφυλη διαφορά ως παράγοντας που επηρεάζει: 3 Η έμφυλη διαφορά ως παράγοντας που επηρεάζει: τις αντιλήψεις και τις στάσεις των εκπαιδευτικών για το περιβάλλον τις αντιλήψεις και απόψεις για την ΠΕ την υλοποίηση προγραμμάτων ΠΕ

ΒΑΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΧΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Το γυναικείο φύλο με τις κοινωνικές του εγγραφές: αντανακλά κατεστημένες κοινωνικές καταστάσεις, πρότυπα και αξίες αποτελεί δείκτη πολιτισμικών τάσεων συνιστά εργαλείο για τη μελέτη της «ταυτότητας» σηματοδοτεί μια «οπτική» πάνω στον κόσμο, τον άνθρωπο , τις ανθρώπινες κοινωνικές δράσεις, εισάγοντας γόνιμα μεθοδολογικά, επιστημολογικά και εννοιολογικά στοιχεία στην ΠΕ

Η ΠΕ ΚΑΙ Η ΕΠΑ ΕΧΟΥΝ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟ – ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΑΝΑΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ Η ΠΕ ΚΑΙ Η ΕΠΑ ΕΧΟΥΝ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟ – ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΜΦΥΛΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΕ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΠΑ ΤΡΙΓΩΝΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΕ ΔΥΟ ΦΑΣΕΙΣ Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑ ΜΕ ΑΥΤΗΝ ΤΗΣ ΠΕ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΑ ΑΝΑΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ Υπάρχει έμφυλη διάσταση στην ενασχόληση των γυναικών με την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση * Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση αποτελεί ένα πεδίο δράσης φιλικό προς τις γυναίκες εκπαιδευτικούς.

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Ποιο είναι το κοινωνικό και επαγγελματικό προφίλ των γυναικών εκπαιδευτικών που δραστηριοποιούνται στην ΠΕ Ποιοι λόγοι ωθούν τις γυναίκες να συμμετάσχουν σε προγράμματα ΠΕ Πώς επηρεάζεται η καθημερινή διδακτική πρακτική των γυναικών εκπαιδευτικών από την εμπλοκή τους σε προγράμματα ΠΕ Πώς αντιλαμβάνονται οι γυναίκες την έμφυλη διάσταση της ΠΕ Πώς επηρεάζει την επαγγελματική σταδιοδρομία των γυναικών εκπαιδευτικών η εμπλοκή τους σε προγράμματα ΠΕ

ΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΦΑΣΗΣ Κοινωνικό και επαγγελματικό προφίλ των γυναικών ειδικότητα ηλικία χρόνια υπηρεσίας οικογενειακή κατάσταση τόπος καταγωγής και διαμονής σπουδές προηγούμενη εμπειρία στην ΠΕ μελλοντικά σχέδια Λόγοι που ωθούν τις εκπαιδευτικούς να συμμετέχουν σε προγράμματα ΠΕ κοινωνικοποίηση παιδιών ανανέωση εκπαιδευτικής διαδικασίας κοινωνική συμμετοχή απόκτηση γνώσεων μητρικός ρόλος - ηθική της φροντίδας ενδιαφέρον για το περιβάλλον ενδιαφέρον για τη φύση

ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ: ΧΡΗΣΙΜΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Η Πρώτη Φάση της έρευνας διήρκεσε από τον Οκτώβριο έως τον Δεκέμβριο του 2006 * Χρησιμοποιήθηκε έντυπο καταγραφής και συγκέντρωσης πληροφοριών για τη διερεύνηση των δύο πρώτων ερωτημάτων Απάντησαν 125 γυναίκες εκπαιδευτικοί Α/θμιας Εκπ/σης, εκ των οποίων 54 δασκάλες, 64 νηπιαγωγοί και 6 καθηγήτριες διαφόρων ειδικοτήτων Η επιλογή έγινε με βάση την επαγγελματική τους απασχόληση την ενασχόληση με την ΠΕ τη συμμετοχή σε επιμορφωτικές συναντήσεις για την ΠΕ

ΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΦΑΣΗΣ Ποιοι λόγοι ωθούν τις γυναίκες να συμμετέχουν σε προγράμματα ΠΕ Πώς επηρεάζεται η καθημερινή διδακτική πρακτική των γυναικών εκπαιδευτικών από την εμπλοκή τους σε προγράμματα ΠΕ Πώς αντιλαμβάνονται οι γυναίκες την έμφυλη διάσταση της ΠΕ Πώς επηρεάζει την επαγγελματική σταδιοδρομία των γυναικών εκπαιδευτικών η εμπλοκή τους σε προγράμματα ΠΕ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ: ΧΡΗΣΙΜΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Η Δεύτερη Φάση της έρευνας διήρκεσε από τον Ιανουάριο έως τον Φεβρουάριο του 2007 * Πραγματοποιήθηκαν ημιδομημένες συνεντεύξεις με 6 γυναίκες εκπαιδευτικούς Α/θμιας Εκπ/σης, εκ των οποίων μία Νηπιαγωγό, δύο δασκάλες, μία Διευθύντρια σχολικής μονάδας και δύο Υπεύθυνες Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Η επιλογή του δείγματος έγινε με βάση τις θεωρητικές παραδοχές περί «προνομιούχων μαρτύρων» και «πληροφοριακού κορεσμού».

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ Στις επιμορφωτικές συναντήσεις αλλά και στην εφαρμογή προγραμμάτων ΠΕ συμμετέχουν περισσότερο γυναίκες εκπαιδευτικοί πάνω από 40 ετών και με περισσότερα από 12 χρόνια υπηρεσίας

* Οι περισσότερες από τις συμμετέχουσες είναι παντρεμένες με παιδιά έχουν σχετικά χαμηλά τυπικά προσόντα έχουν σχετική επιμόρφωση

Παρατηρείται μεγάλη διαφοροποίηση ως προς τον τρόπο εφαρμογής των προγραμμάτων στο σχολείο

ΛΟΓΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΣΤΗΝ ΠΕ Ευαισθητοποίηση και Κοινωνικοποίηση (42,4%) Ανανέωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας (32%) Κοινωνική συμμετοχή (24,8%) Απόκτηση γνώσεων (22,4%) Ενδιαφέρον για καθημερινά περιβαλλοντικά ζητήματα (17,6%) Μητρικός ρόλος- Ηθική της φροντίδας (15,2%) Ενδιαφέρον για τη φύση (9,6%)

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΑΣΚΑΛΕΣ ΚΑΙ ΝΗΠΙΑΓΩΓΟΥΣ Οι δασκάλες εφαρμόζουν σε μεγαλύτερο ποσοστό προγράμματα ΠΕ και αξιοποιούν σε την Ευέλικτη Ζώνη

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ Οι νηπιαγωγοί ιεραρχούν υψηλότερα την απόκτηση γνώσεων και την ηθική της φροντίδας Οι δασκάλες ιεραρχούν υψηλότερα την κοινωνικοποίηση των παιδιών και την ανανέωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ 1α. ΛΟΓΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ 1α. ΛΟΓΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ Όλες οι γυναίκες θεωρούν ως πρωταρχικό λόγο για τη συμμετοχή τους στην ΠΕ, την ευαισθητοποίηση και κοινωνικοποίηση των παιδιών. Η επιχειρηματολογία τους υποστηρίζεται με λέξεις «κλειδιά» που μετακινούνται αυθόρμητα ανάμεσα στις αλληλένδετες κορυφές του παιδαγωγικού τριγώνου: περιεχόμενο, στόχοι και μέθοδοι- και πηγάζουν από τη γυναικεία ταυτότητα, τη γυναικεία ματιά και το γυναικείο λόγο.

Οι συνειρμοί των γυναικών εκπαιδευτικών οδηγούνται σε μια ΠΕ 1β. ΛΟΓΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ Οι συνειρμοί των γυναικών εκπαιδευτικών οδηγούνται σε μια ΠΕ ως «εκπαίδευση στη δημοκρατία και την ενεργό πολιτειότητα». Άλλοτε ως πεποίθηση ότι οι πολίτες μπορούν να επηρεάσουν τις αποφάσεις των θεσμικών οργάνων. Άλλοτε ως εγρήγορση σε όλα τα πεδία της κοινωνικής δράσης: στην οικογένεια, στη δουλειά, στο σχολείο, στις επιστημονικές, συνδικαλιστικές και πολιτιστικές οργανώσεις.

1γ. ΛΟΓΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ Η μεθοδολογία της ΠΕ, όμως, επανερχόταν σε όποια ερώτηση και αν τους υποβάλαμε. Άλλοτε ως οργανωμένο πλαίσιο, όπου θα μπορούσαν να εντάξουν δραστηριότητες που αυθόρμητα και αποσπασματικά έκαναν μέχρι τότε. Άλλοτε ως φυγή από την τυποποίηση της καθημερινής διδακτικής πράξης και ως άνοιγμα στο νέο και το διαφορετικό.

2. ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η ενασχόληση των γυναικών με την ΠΕ τις βοηθά: να κατανοήσουν τη διαθεματική προσέγγιση της γνώσης να ξεπεράσουν τα στεγανά των επιμέρους μαθημάτων αναζητώντας τρόπους διασύνδεσης διαφορετικών γνωστικών αντικειμένων να αξιοποιήσουν νέες τεχνικές σε μαθήματα του αναλυτικού προγράμματος να ανακαλύψουν την αξία των προφορικών πηγών, η οποία δεν ανοίγει μόνο το σχολείο στη ζωή, αλλά προσδίδει ιστορική διάσταση στις προσωπικές ιστορίες

3. ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΕΜΦΥΛΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ Η ανάλυση του λόγου των γυναικών αποκαλύπτει εννοιολογικές, επιστημολογικές και αξιακές αναφορές, οι οποίες: παραπέμπουν στο αίτημα για ολιστική θεώρηση της γνώσης αμφισβητούν πεποιθήσεις και στάσεις που θεμελιώνονται σε δυϊσμούς του τύπου λογική /συναίσθημα, βίωμα/επιστήμη τοποθετούνται κριτικά απέναντι στον ακραίο ορθολογισμό οδηγούν στη συνύπαρξη των «διαφορετικών» συνθέτουν τη δική τους έμφυλη διάσταση

4. ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ Η ενασχόληση των γυναικών με την ΠΕ επέδρασε στην επαγγελματική τους σταδιοδρομία, όχι τόσο ως δυνατότητα διεκδίκησης θέσης ή αμοιβής, όσο ως «αυτοπραγμάτωση» μέσα από τη συνεργασία και την αλληλεπίδραση Χάρη στην ΠΕ παρουσίασαν και υποστήριξαν τις εμπειρίες και τις απόψεις τους σε ημερίδες, επιμορφωτικές συναντήσεις, συνέδρια κέρδισαν την καταξίωση και την αναγνώριση εκ μέρους των συναδέλφων, των προϊσταμένων, των σχολικών συμβούλων βίωσαν το «ανήκειν» σε μια ομάδα συναδέλφων με κοινές παιδαγωγικές προσδοκίες και οράματα

ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Οι γυναίκες εκπαιδευτικοί της Α/θμιας συμμετέχουν στην ΠΕ χάριν και μέσω των «άλλων» και την κατανοούν ως Εκπαίδευση για την ενεργό «πολιτειότητα» και τη δημοκρατία * Η συμμετοχή τους: εμφορείται από αξίες στοργής και φροντίδας αποτελεί έναν «γυναικείο δρόμο» προς τη χειραφέτηση και τον δημόσιο χώρο, διάστικτο από στοιχεία της κουλτούρας τους, όπως η συνεργατικότητα και η επικοινωνία θέτει υπό αμφισβήτηση την ανταγωνιστικότητα και τον ακραίο ατομικισμό ως βάσεις της επαγγελματικής διάκρισης και εξέλιξης

Η ΠΕ χρειάζεται να θεμελιωθεί σε μια ηθική ΘΕΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ο δυϊσμός περί την περιβαλλοντική ευαισθησία των δύο φύλων αναπαράγει δυνητικά ανάλογα στερεότυπα στη σχολική κοινότητα * Η προβληματική της ΠΕ συνδέεται με την προβληματική του γυναικείου κινήματος και οδηγεί στο μετασχηματισμό των κυρίαρχων κοινωνικών μοντέλων για την ανάπτυξη και την αειφορία Η ΠΕ χρειάζεται να θεμελιωθεί σε μια ηθική των συν-εταίρων, πέρα από έμφυλους διαχωρισμούς και με σεβασμό στο «φυσικό είναι» του πλανήτη