Πανεπιστήμιο Αιγαίου Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών ΤΕΠΑΕΣ: Φύλο και Νέα Εργασιακά και Εκπαιδευτικά Περιβάλλοντα στην Κοινωνία της Πληροφορίας Διπλωματική εργασία της Σερλέτη Ευθυμίας Θέμα: Ελεύθερος χρόνος και γυναίκες: Αντιλήψεις και εμπειρίες της έγγαμης ελληνίδας εκπαιδευτικού όσον αφορά τον προσωπικό ελεύθερο χρόνο»

Περιεχόμενα Εισαγωγή Θεωρητικές προσεγγίσεις Μεθοδολογία έρευνας Αποτελέσματα έρευνας Διαπιστώσεις - Συζήτηση Βιβλιογραφία Παραρτήματα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η εργασία αποσκοπεί να διερευνήσει τις αντιλήψεις και τις εμπειρίες των έγγαμων γυναικών εκπαιδευτικών σχετικά με τον ελεύθερο χρόνο. Η διερεύνηση αυτή φάνηκε να έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον παίρνοντας υπόψη τα ερευνητικά δεδομένα για τις αντιλήψεις των εκπαιδευτικών σχετικά με τους ρόλους των δύο φύλων, τα δεδομένα για τα εμπόδια ελεύθερου χρόνου των γυναικών και τις απόψεις για τη δυνατότητα που προσφέρει ο ελεύθερος χρόνος για ενδυνάμωση των γυναικών και αμφισβήτηση από την πλευρά τους των έμφυλων ρόλων.

Θεωρήθηκε επίσης ότι η διερεύνηση αυτή θα συνεισφέρει στο μεγάλο κενό που υπάρχει στην έρευνα του ελεύθερου χρόνου των γυναικών στην Ελλάδα και θα συμβάλλει στην κατανόηση των στάσεων και των επιλογών των Ελληνίδων σε διάφορους τομείς της ζωής τους. Η επιλογή των γυναικών εκπαιδευτικών ως πεδίο έρευνας έγινε για λόγους προσωπικούς και επαγγελματικούς και στηρίχθηκε σε απόψεις που έχουν εκφραστεί για την έρευνα του ελεύθερου χρόνου των γυναικών.

Στόχοι της έρευνας Η διερεύνηση των αντιλήψεων των έγγαμων γυναικών εκπαιδευτικών για τον ελεύθερο χρόνο και των σημασιών που αποδίδουν σε αυτόν. Η διερεύνηση και ο προσδιορισμός των εμποδίων ελεύθερου χρόνου που αντιμετωπίζουν οι έγγαμες γυναίκες εκπαιδευτικοί Η διερεύνηση και ο προσδιορισμός των στρατηγικών με τις οποίες ενδεχομένως οι έγγαμες γυναίκες εκπαιδευτικοί διαπραγματεύονται τα εμπόδια ελεύθερου χρόνου.

Ερευνητικά ερωτήματα Πώς αντιλαμβάνονται οι έγγαμες γυναίκες εκπαιδευτικοί τον ελεύθερο χρόνο και ποιες σημασίες αποδίδουν σε αυτόν; Αντιμετωπίζουν εμπόδια στη βίωση αυτού που αντιλαμβάνονται ως ελεύθερο χρόνο; Διαπραγματεύονται τη βίωση αυτού που αντιλαμβάνονται ως ελεύθερο χρόνο;

ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

Η έννοια του ελεύθερου χρόνου και η έννοιά του για τις γυναίκες Ο ελεύθερος χρόνος ως έννοια έχει δεχθεί πολλούς ορισμούς οι οποίοι δε γίνονται αποδεκτοί γενικότερα. Επιπλέον, έχει υποστηριχθεί πως οι ορισμοί αυτοί δε συνάδουν με την έρευνα του ελεύθερου χρόνου των γυναικών. Έτσι, βασικές διαστάσεις του ελεύθερου χρόνου, όπως ο χρόνος, η δραστηριότητα, η διάκριση ανάμεσα στην εργασία και τον ελεύθερο χρόνο, η ελευθερία ως βάση αυτού, έχουν αμφισβητηθεί από αρκετές/τούς ερευνήτριες/τές του ελεύθερου χρόνου των γυναικών.

Ο οικογενειακός και ο προσωπικός ελεύθερος χρόνος Οι έρευνες σχετικά με τον οικογενειακό ελεύθερο χρόνο από τη μια ανέδειξαν τη θετική συνεισφορά αυτού στη σχέση των μελών της και από την άλλη επεσήμαναν την αντιφατικότητα και τα αρνητικά στοιχεία του για τον ελεύθερο χρόνο των γυναικών, ως μέλη της οικογένειας. Η φεμινιστική έρευνα έδειξε πως οι γυναίκες έχουν την ανάγκη και επιδιώκουν έναν προσωπικό ελεύθερο χρόνο μακριά και ξέχωρα από την οικογένεια. Στη διάρκεια αυτού του προσωπικού ελεύθερου χρόνου οι γυναίκες είναι απαλλαγμένες από οικογενειακά καθήκοντα, δρουν ως άτομα αυτόνομα και ικανοποιούν ποικίλες ψυχολογικές και φυσικές ανάγκες.

Εμπόδια ελευθέρου χρόνου και η διαπραγμάτευσής τους (1) Οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν ποικίλα εμπόδια ελεύθερου χρόνου που ταξινομήθηκαν σε διάφορες κατηγορίες. Όσον αφορά στις γυναίκες υποστηρίχθηκε και τεκμηριώθηκε ερευνητικά πως αυτές αντιμετωπίζουν περισσότερα εμπόδια από τους άντρες. Ως εμπόδια ελεύθερου χρόνου των γυναικών έχουν αναφερθεί οι χρονικοί και οικονομικοί περιορισμοί, η έλλειψη ευκαιριών ή χώρων, οι υποχρεώσεις του νοικοκυριού και της οικογένειας, η συστολή, η έλλειψη πληροφόρησης, η έλλειψη συγκοινωνίας, ο χρόνος, τα χρήματα.

Εμπόδια ελευθέρου χρόνου και η διαπραγμάτευσής τους (2) Βρέθηκε επίσης πως κάποια από τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες, όπως η ηθική της φροντίδας, είναι ιδιαίτερα, μοναδικά και περιοριστικά στη φύση τους. Η ηθική της φροντίδας μάλιστα συνδέθηκε, εκτός από την έλλειψη χρόνου από τις γυναίκες, και με την έλλειψη δικαιώματος για ελεύθερο χρόνο. Τέλος, υπογραμμίστηκε πως οι γυναίκες αντιλαμβάνονται και βιώνουν τα εμπόδια με διαφορετικούς τρόπους σε σχέση με τους άντρες και ότι αυτά δεν μπορούν να ιδωθούν ανεξάρτητα από τις έμφυλες κοινωνικές δομές, τα διαφορετικά πολιτιστικά περιβάλλοντα και τις διαφορετικές εμπειρίες ζωής των γυναικών.

Εμπόδια ελευθέρου χρόνου και η διαπραγμάτευσής τους (3) Η έρευνα για τα εμπόδια ελεύθερου χρόνου οδήγησε στην έννοια της διαπραγμάτευσής τους. Υποστηρίχθηκε δηλαδή πως τα κίνητρα και η επιθυμία αποτελούν σημαντικούς παράγοντες που οδηγούν τα άτομα στη διαπραγμάτευση των εμποδίων και στη συμμετοχή τους στον ελεύθερο χρόνο με την υιοθέτηση διάφορων στρατηγικών. Παρόμοια, και οι γυναίκες βρέθηκε πως επιχειρούν τη διαπραγμάτευση των εμποδίων ελεύθερου χρόνου αναπτύσσοντας και χρησιμοποιώντας ποικίλες στρατηγικές.

Ο ελεύθερος χρόνος ως «περιοχή» αντίστασης των γυναικών στις σχέσεις εξουσίας και υποτέλειας Ο ελεύθερος χρόνος, ιδωμένος από τη φεμινιστική σκοπιά που στηρίχθηκε στις απόψεις των Mead και Foucault, θεωρείται ως μια περιοχή που ενσωματώνει την ιδέα και τη δυνατότητα της ενδυνάμωσης των γυναικών, της αμφισβήτησης των έμφυλων κοινωνικών δομών και της αντίστασης στις σχέσεις εξουσίας.

Ο ελεύθερος χρόνος των γυναικών στην Ελλάδα Οι έρευνες σχετικά με τον ελεύθερο χρόνο των ελληνίδων - αρκετά λίγες και κυρίως ποσοτικές- έδειξαν πως αυτές έχουν λιγότερο χρόνο συγκριτικά με τους άντρες. Η μόνη ποιοτική έρευνα βρήκε πως τα οικογενειακά καθήκοντα και οι οικιακές εργασίες αποτελούν τα κύρια εμπόδια ελεύθερου χρόνου για τις Ελληνίδες.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ

Το Δείγμα και η διαδικασία (1) Η έρευνα τοποθετείται μέσα σε ένα ερμηνευτικό παράδειγμα και υιοθετεί ποιοτικές τεχνικές συλλογής δεδομένων. Για την επιλογή του δείγματος χρησιμοποιήθηκε η θεωρητική ή σκόπιμη δειγματοληψία. Στο πλαίσιο της έρευνας πραγματοποιήθηκαν 11 συνεντεύξεις από το Φεβρουάριο του 2007 έως τον Ιανουάριο του 2008.

Το Δείγμα και η διαδικασία (2) Στην έρευνα συμμετείχαν 11 έγγαμες εκπαιδευτικοί με ανήλικα παιδιά παρόντα στην οικογένεια που ανήκαν και στις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης. Πιο συγκεκριμένα, πήραν μέρος 5 εκπαιδευτικοί της Προσχολικής Αγωγής, 2 εκπαιδευτικοί της Πρωτοβάθμιας και 4 της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης που είχαν μόνιμη οργανική θέση σε σχολικές μονάδες του Ν. Λασιθίου της Κρήτης.

Ερευνητικό εργαλείο Ως μέθοδος συλλογής των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε η ημι-δομημένη ή χαλαρά δομημένη συνέντευξη. Το δελτίο συνέντευξης περιελάμβανε δύο ενότητες: την ενότητα με τα δημογραφικά στοιχεία και την ενότητα για τον ελεύθερο χρόνο με τις παρακάτω υποενότητες: Ορισμοί και σημασίες ελεύθερου χρόνου Παράγοντες που επηρεάζουν την πρόσβαση στον ελεύθερο χρόνο Διαφοροποίηση ελεύθερου χρόνου Χρόνος με άλλα πρόσωπα - Άλλες δραστηριότητες

Ανάλυση των δεδομένων Στην ανάλυση των δεδομένων ακολουθήθηκε η επαγωγική μέθοδος και ειδικότερα οι αναλυτικές διαδικασίες της θεωρίας που είναι θεμελιωμένη στα δεδομένα.

Ζητήματα εγκυρότητας, αξιοπιστίας και δεοντολογίας της έρευνας (1) Οι διαστάσεις της εγκυρότητας, της αξιοπιστίας και της δεοντολογίας εξασφαλίστηκαν με τις εξής διαδικασίες στην παρούσα έρευνα: Αξιοποιήθηκαν τα ερευνητικά δεδομένα και άλλα σχετικά ζητήματα για τα οποία υπήρχαν ενδείξεις ότι επηρεάζουν το υπό διερεύνηση θέμα προκειμένου να συνταχθεί το δελτίο συνέντευξης. Εξασφαλίστηκε η εμπιστοσύνη στο πρόσωπό μας (ίδιος επαγγελματικός χώρος, κοινωνικό περιβάλλον και ηλικία).

Ζητήματα εγκυρότητας, αξιοπιστίας και δεοντολογίας της έρευνας (2) Παρουσιάζονται στο κείμενο της εργασίας όλες οι αποφάσεις και επιλογές που έγιναν στη διάρκεια διεξαγωγής της έρευνας. Οι ερμηνευτικές επεξηγήσεις τεκμηριώνονται με την παράθεση αυθεντικών αποσπασμάτων από τις συνεντεύξεις. Ζητήθηκε η γραπτή κατάθεση της άποψης ενός συγκεκριμένου αριθμού συμμετεχουσών για τα αποτελέσματα της έρευνας.

Ζητήματα εγκυρότητας, αξιοπιστίας και δεοντολογίας της έρευνας (3) Οι συμμετέχουσες ενημερώθηκαν αναλυτικά για το αντικείμενο και τους σκοπούς της έρευνας. Ζητήθηκε η έγκρισή τους για τη μαγνητοφώνηση των συνεντεύξεων. Στην απομαγνητοφώνηση αφαιρέθηκαν στοιχεία, γεγονότα, ονόματα κ.λ.π. που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην αναγνώριση της ταυτότητας των συμμετεχουσών. Δόθηκαν ψευδώνυμα σε όλες τις συμμετέχουσες και τηρήθηκε πλήρως η ανωνυμία και η εμπιστευτικότητα του περιεχομένου των συνεντεύξεων που παραχωρήθηκαν.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

Ο προσωπικός ελεύθερος χρόνος και οι σημασίες του (1) Όλες σχεδόν οι γυναίκες εκπαιδευτικοί θεωρούν ως ελεύθερο χρόνο τον προσωπικό χρόνο. Στη διάρκεια αυτού του προσωπικού ελεύθερου χρόνου οι γυναίκες εκπαιδευτικοί έχουν τη δυνατότητα να επικεντρώνονται στον εαυτό τους, αφού είναι απαλλαγμένες από οικογενειακές υποχρεώσεις, βρίσκονται συνήθως μακριά από τα άλλα μέλη της οικογένειας και επιλέγουν οι ίδιες πώς θα διαθέσουν τον προσωπικό χρόνο, ασχολούμενες ή όχι με κάτι.

Ο προσωπικός ελεύθερος χρόνος και οι σημασίες του (2) Ο προσωπικός ελεύθερος χρόνος είναι για όλες τις γυναίκες εκπαιδευτικούς αρκετά σημαντικός. Οι περισσότερες τον χρησιμοποιούν για να ξεκουραστούν και να χαλαρώσουν, να ανακτήσουν δυνάμεις, να ικανοποιήσουν προσωπικές ανάγκες και ενδιαφέροντα και να αλληλεπιδράσουν με φιλικά πρόσωπα. Κάποιες από αυτές τον αξιοποιούν επίσης για να αλληλεπιδράσουν με συγγενικά πρόσωπα και να προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο.

Εμπόδια προσωπικού ελεύθερου χρόνου (1) Οι 11 γυναίκες εκπαιδευτικοί αντιμετωπίζουν ποικίλα εμπόδια που, αλληλοεμπλεκόμενα πολλά από αυτά, επηρεάζουν την πρόσβαση στον προσωπικό ελεύθερο χρόνο. Τα εμπόδια αυτά ταξινομήθηκαν σε τρεις γενικές κατηγορίες: τα κοινωνικά-πολιτιστικά, τα προσωπικά και τα πρακτικά.

Εμπόδια προσωπικού ελεύθερου χρόνου (2) Τα κοινωνικά-πολιτιστικά εμπόδια σχετίζονται με το κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσαν και ζουν οι γυναίκες εκπαιδευτικοί. Τέτοια εμπόδια είναι: τα οικογενειακά καθήκοντα και οι υποχρεώσεις, η στάση του συζύγου απέναντι στις οικογενειακές υποχρεώσεις και στον προσωπικό ελεύθερο χρόνο των γυναικών και η αλληλεπίδραση του ζευγαριού, η ηθική της φροντίδας και τα σχόλια του κοινωνικού περίγυρου.

Εμπόδια προσωπικού ελεύθερου χρόνου (3) Τα προσωπικά εμπόδια περιλαμβάνουν τους προσωπικούς περιορισμούς που σχετίζονται με χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των γυναικών, τις αντιλήψεις, τις στάσεις και τα συναισθήματά τους. Οι περιορισμοί αυτοί είναι: τα επίπεδα ενεργητικότητας, το άγχος για την ασφάλεια των παιδιών, η αίσθηση υποχρέωσης απέναντι στο σύζυγο και σε άλλα συγγενικά πρόσωπα, οι δυσκολίες στην τεκνοποίηση και η έλλειψη συντροφιάς.

Εμπόδια προσωπικού ελεύθερου χρόνου (4) Τα πρακτικά εμπόδια περιλαμβάνουν τα εμπόδια εκείνα που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως «πρακτικά». Τα εμπόδια αυτά είναι η έλλειψη χρόνου, βοήθειας, χρημάτων, ευκαιριών, η εργασία των ίδιων των γυναικών και τέλος η απουσία και η εργασιακή απασχόληση του συζύγου.

Διαπραγμάτευση των εμποδίων από τις εκπαιδευτικούς Η ανάλυση των δεδομένων έδειξε πως η πλειοψηφία των γυναικών εκπαιδευτικών χρησιμοποιεί διάφορες στρατηγικές προκειμένου να διαπραγματευτεί τα εμπόδια και να έχει προσωπικό ελεύθερο χρόνο. Έτσι, οι γυναίκες εκπαιδευτικοί κατατάχθηκαν σε δύο κατηγορίες: α) στις «επιτυγχάνουσες»: σε αυτές δηλαδή που έχουν πρόσβαση άμεσα στον προσωπικό ελεύθερο χρόνο και β) στις «μεταθέτουσες»: σε αυτές δηλαδή που έχουν κάποια πρόσβαση στον ελεύθερο χρόνο, αλλά συνήθως μεταθέτουν χρονικά τη βίωση και ικανοποίηση πολλών επιθυμιών και αναγκών τους.

ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Οι γυναίκες εκπαιδευτικοί δίνουν μεγάλη έμφαση στην έκφραση της ατομικότητάς τους, εφόσον βρέθηκε πως οι περισσότερες αντιλαμβάνονται ως ελεύθερο χρόνο τον προσωπικό χρόνο στη διάρκεια του οποίου επιδιώκουν την ικανοποίηση των προσωπικών αναγκών και επιθυμιών τους. Μάλιστα, βρέθηκε πως οι διαστάσεις του «χρόνου» και της «δραστηριότητας», ως περιεχόμενα του ελεύθερου χρόνου, ανταποκρίνονται στις εννοιολογήσεις και τις εμπειρίες των συγκεκριμένων γυναικών εκπαιδευτικών.

Ο συνδυασμός της εκτέλεσης των οικογενειακών καθηκόντων, της φροντίδας των παιδιών και των ηλικιωμένων συγγενικών προσώπων, καθώς και της εργασίας φαίνεται πως επηρεάζουν άμεσα την πρόσβαση των γυναικών εκπαιδευτικών στον ελεύθερο χρόνο, εφόσον αποδεικνύεται ότι ο καταμερισμός της οικιακής εργασίας είναι παραδοσιακός και οι γυναίκες είναι κυρίως υπεύθυνες για τη φροντίδα του σπιτιού, των παιδιών και των γονέων.

Στον άνισο καταμερισμό των οικογενειακών καθηκόντων που επηρεάζει την πρόσβαση των γυναικών εκπαιδευτικών στον ελεύθερο χρόνο, φαίνεται πως συμβάλλει: η αποχή ή ευκαιριακή ενασχόληση των συζύγων με αυτά, αλλά και η στάση των ίδιων, εφόσον βρέθηκε πως κάποιες από τις γυναίκες εκπαιδευτικούς έχουν αποδεχτεί τη μη ενασχόληση ή την περιορισμένη συμμετοχή του συζύγου στις οικιακές εργασίες και μάλιστα τη συγκεκριμένη στάση αυτού και τη δικαιολογούν και δε θέλησαν ή δεν προσπάθησαν ποτέ να την αλλάξουν. Κάποιες άλλες πάλι πιστεύουν πως οι ίδιες είναι πιο κατάλληλες να ανταποκριθούν στην ικανοποίηση των αναγκών των παιδιών τους.

Τα ευρήματα της παρούσας έρευνας επαυξάνουν τα ευρήματα των προηγούμενων ερευνών και επιβεβαιώνουν τις παρακάτω απόψεις: Ότι οι Ελληνίδες φαίνεται να δίνουν τη μεγάλη μάχη για τη διεκδίκηση του ελεύθερου χρόνου στο επίπεδο της οικογένειας (Κορωναίου, 2004). Ότι οι σύγχρονες ιδέες δεν έχουν εσωτερικευθεί από την πλειοψηφία των αντρών και, ίσως, και των γυναικών, παρά την εμφανή διάδοσή τους στην ελληνική κοινωνία. (Koroneou, 1996).

Στην έρευνα αυτή επίσης, αντίστοιχα με την έρευνα της Wilson (2004), φάνηκε πως οι περισσότερες γυναίκες εκπαιδευτικοί στη διάρκεια του προσωπικού ελεύθερου χρόνου επιδιώκουν να ξεφύγουν από τα πρότυπα και τις συμπεριφορές που, οι επικρατούσες στην ελληνική κοινωνία ιδεολογίες και αντιλήψεις, προβάλλουν και αναμένουν από αυτές. Στις αφηγήσεις των γυναικών εκπαιδευτικών έγινε φανερό πως οι περισσότερες γυναίκες επιδιώκουν να απαλλαγούν από την υπευθυνότητα και τη φροντίδα για τους άλλους και από τους αναμενόμενους για μια γυναίκα ρόλους, αυτούς δηλαδή της αφοσιωμένης συζύγου και μητέρας και της καλής νοικοκυράς.

Είναι γνωστό ότι η διαδικασία της κοινωνικοποίησης μέσα στην οικογένεια ασκεί ισχυρή επίδραση στη δόμηση του κοινωνικού φύλου. Τι θα μπορούσε να γίνει ώστε στο πλαίσιό της να αποφεύγεται η έμφυλη κοινωνικοποίηση; Ο θεσμός του σχολείου θα μπορούσε να αποτελέσει έναν αρκετά υποστηρικτικό μηχανισμό στην ανατροπή της έμφυλης κοινωνικοποίησης μέσα στην οικογένεια, με μια σειρά εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις.

Η επανεκπαίδευση των εκπαιδευτικών ή δια βίου εκπαίδευση σε θέματα που σχετίζονται με το κοινωνικό φύλο είναι μία από τις διαστάσεις των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων στις οποίες θα μπορούσε να επενδύσει η πολιτεία, εφόσον στην έρευνα φάνηκε πως κάποιες γυναίκες εκπαιδευτικοί έχουν εσωτερικεύσει πολιτιστικές αξίες που σχετίζονται με τους έμφυλους ρόλους και τις έμφυλες σχέσεις σε τέτοιο βαθμό, που αποτελούν ισχυρά εμπόδια πρόσβασής τους στον προσωπικό ελεύθερο χρόνο.