Διάλεξη 1 - Αειφόρος Ανάπτυξη: Βασικές έννοιες, κριτήρια, μετρήσεις E ΘNIKO Μ EΤΣΟΒΙΟ Π ΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Σ ΧΟΛΗ Χ ΗΜΙΚΩΝ Μ ΗΧΑΝΙΚΩΝ Τ ΟΜΕΑΣ ΙΙ : Α νάλυσης, Σ χεδιασμού & Α νάπτυξης Δ ιεργασιών & Σ υστημάτων Διδάσκων: Α. Κοκόσης Συνεργάτες: Α. Νικολακόπουλος, Π. Κάρκα Μάθημα Επιλογής 7 ου εξαμήνου

Θέματα Διάλεξης n Ιστορική αναδρομή –Σημαντικές Σύνοδοι και Συμβούλια –Επιτροπές Συντονισμού σε διεθνές και εθνικό επίπεδο n Βασικές έννοιες –Πλαίσιο ορισμού της αειφορίας –Οικολογική απόδοση –Οικολογικά αποτυπώματα n Δείκτες και κριτήρια επιδόσεων –Κατηγοριοποιήσεις δεικτών –Διαφοροποιήσεις σε εθνικό, τοπικό, και εταιρικό επίπεδο n Κατάσταση όπως ισχύει στις μέρες μας

Η αρχή Μέχρι το 1980: προστασία του περιβάλλοντος διαχείριση / επεξεργασία αποβλήτων, εκπομπών, ρύπανση Εισαγωγή στην έννοια της αειφορίας World Conservation Strategy, Κοινή πρόταση από: Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα Ηνωμένων Εθνών (UN Environmental Programme), World Wildlife Fund (WWF), IUCN: International Union for Conservation of Nature and Natural Resources For development to be sustainable, in must take into account of social and ecological factors, as well as economic ones; of the living and non-living resource base; and of the long-term as well as the short term advantages and disadvantages of alternative options Μια αειφόρος ανάπτυξη θα πρέπει να πάρει υπόψη της παράγοντες κοινωνικούς και οικολογικούς, όπως και οικονομικούς; (να πάρει υπόψη της) τόσο ζωντανούς οργανισμούς όσο και τους φυσικούς πόρους, (να πάρει υπόψη της) τη μακροπρόθεσμη αλλά και τη βραχυπρόθεσμη ανάλυση των πλεονεκτημάτων και των μειονεκτημάτων για τις διαθέσιμες επιλογές

1987. Παγκόσμια Επιτροπή Περιβάλλοντος & Ανάπτυξης (World Commission on Environment and Developement, WCED) «Το κοινό μας μέλλον» (Our common future), ευρύτερα γνωστή σαν Brundtland Report The Earth is one but the world is not. We all depend on one biosphere for sustaining our lives. Yet each community, each country, strives for survival and prosperity with little regard for the impacts on others. Some consume Earth’s resources at a rate that would leave little for future generations. Others, many more in number, consume far too little and live with the prospects of hunger, disease, and early death. Η Γη είναι μια, όχι όμως και ο κόσμος. Όλοι μας εξαρτώμεθα από την ίδια βιόσφαιρα για να μας διατηρεί στη ζωή. Εν τούτοις, η κάθε ξεχωριστή κοινότητα, η κάθε χώρα, αναζητά επιβίωση και ευημερία αδιαφορώντας επιπτώσεις σε τρίτους. Μερικοί από εμάς καταναλώνουν φυσικούς πόρους σε τέτοιους ρυθμούς που θα αφήσουν ελάχιστα πίσω τους για τις μελλοντικές γενιές. Άλλοι, πολυπληθέστεροι, καταναλώνουν ελάχιστα και ζουν σε προοπτικές λοιμού, ασθενειών, και πρόωρου θανάτου. Brundtland Report

Προτάσεις n Στήριξη στην βιώσιμη ανάπτυξη n Αναβάθμιση των ποιοτικών όρων της ανάπτυξης n Διασύνδεση ανάπτυξης με κοινωνικές ανάγκες (εργασία, τροφή, ενέργεια, νερό, υγεία) n Έλεγχος πληθυσμιακών εκρήξεων n Επαναπροσδιορισμός προτεραιοτήτων τεχνολογίας, διαχείριση κινδύνου n Σύνδεση αποφάσεων με όρους που εμπεριέχουν οικονομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια Brundtland Report (2)

1992. Συνάντηση Κορυφής στο Ρίο UN World Summit on Sustainable Development (UN WSSD), Earth Summit, Rio n Δήλωση του Ρίο (Rio Declaration on Earth Summit). 27 βασικές αρχές βιώσιμης ανάπτυξης n Στήριξη από 180 χώρες n Agenda 21. Ειδικό πλάνο εφαρμογής n Framework Convention on Climate Change, the Convention on Biological Diversion and the Forest Principles n Σύσταση αρμόδιας επιτροπής (Commission on Sustainable Development, CSD) με σκοπό την υλοποίηση στόχων που οδηγούν σε βιώσιμη ανάπτυξη n Συμφωνία ανάπτυξης παράλληλων εθνικών προγραμμάτων n Παρακολούθηση στόχων μέσα από μελλοντικές συναντήσεις Συνάντηση κορυφής στο Ρίο

Όταν μία δραστηριότητα ενέχουν κινδύνους για την υγεία ή το περιβάλλον, ακόμη και αν οι κίνδυνοι αυτοί δεν είναι επιστημονικά τεκμηριωμένοι, τα μέτρα προφύλαξης, σε όρους βιώσιμης ανάπτυξης, απαιτούν την αναστολή της n Πρόταση στα πλαίσια της Δήλωσης του Ρίο n Βάση του Ευρωπαϊκού Περιβαλλοντικού Νόμου (Treaty on European Union) n Πολέμιοι της αρχής -φρένο στη προώθηση καινοτόμων προϊόντων -Αντιεπιστημονική προσέγγιση n Υπέρμαχοι της αρχής –better-safe-than-sorry –αν αποδειχθούν επιπτώσεις μετά από κάποιες δεκαετίες, θα είναι αδύνατον πλέον να επιδιορθώσουμε n Χαρακτηριστική περίπτωση εφαρμογής: Γενετικά Τροποποιημένοι Οργανισμοί (GMOs) –Πολέμιοι: δυνατότητες σίτισης σε αναπτυσσόμενες χώρες που δυσκολεύουν συμβατικές καλλιέργειες –Υποστηρικτές: μετάλλαξη του οικοσυστήματος εγκυμονεί κινδύνους σε παθογένειες που δεν είναι σίγουρο πως θα μπορούν να ελεγχθούν Αρχή «Επιφυλακτικής Στάσης» (Precautionary Principle)

2001. World Chemical Engineering Council (WCEC) Επικοινωνία της Μελβούρνης (Melbourne communique) Δεσμεύσεις για xρήση και ανάπτυξη δεξιοτήτων του επαγγέλματος που να στηρίζουν n βελτίωση ποιότητας ζωής n Περιορισμό της ανεργίας n Προωθήσουν καινοτόμες τεχνικές επιλογές που συνδυάζουν κοινωνικά, περιβαλλοντικά και οικονομικά κριτήρια n Προστασία του περιβάλλοντος σε αειφορικούς όρους n 20 Ινστιτούτα Χημικών Μηχανικών n Το επόμενο χρόνο οδήγησε σε εξειδικευμένους δείκτες της Χημικής Μηχανικής (IChemE indicators, δες αργότερα, 2002) Αειφορία και Χημική Μηχανική

2002. Συνάντηση Κορυφής στο Γιοχάνεσμπουργκ UN World Summit on Sustainable Development (UN WSSD), Johannesburg n 183 χώρες με εθνική εκπροσώπηση n Καταγραφή θετικών και αρνητικών αποτελεσμάτων - ΕΕ: Ανάπτυξη στα 1990 χωρίς ανάλογη αύξηση καυσίμων - Σταδιακή μείωση αποβλήτων και κατοίκων n Σύσταση Διεθνούς Συμβουλίου για την Αειφόρο Ανάπτυξη (UΝCSD, UN Council of Sustainable Development) n Παρόμοιο Συμβούλιο για Εταιρικά Σχήματα (WBCSD, World Business Council for Sustainable Development) –200 Πολυεθνικές εταιρείες n 83 χώρες συμφώνησαν σε παράλληλη διάχυση μέσα από εθνικά προγράμματα (π.χ. UK: DETR, DEFRA) Το επόμενο βήμα

2002. Συνάντηση Κορυφής στο Γιοχάνεσμπουργκ UN World Summit on Sustainable Development (UN WSSD), Johannesburg n Δεσμεύσεις –Μείωση, κατά το ήμισυ, του πληθυσμού που βρίσκεται κάτω από τα όρια της φτώχιας –Σύσταση & στήριξη 10-ετών προγραμμάτων αειφόρου ανάπτυξης –Διαφοροποίηση ενεργειακών πηγών, στήριξη των ΑΠΕ, ενίσχυση του ποσοστού συμμετοχής τους στη ενέργειας που καταναλώνεται –Ενίσχυση περιβαλλοντικά φιλικών τεχνολογιών παραγωγής ενέργειας, ανάπτυξη εναλλακτικών αλλά βιώσιμων παρόχων ενέργειας –Ενίσχυση και ανάπτυξη ολοκληρωμένων δικτύων χρήσης και διαχείρισης νερού, μείωση κατανάλωσης νερού –Περιορισμός της ραγδαίας υποβάθμισης στη βιοποικιλότητα Δεσμεύσεις και Στόχοι

Ανάπτυξη βασικών εννοιών

n World Conservation Strategy (WCS), Strategy of Sustainable Living Improving the quality of life while living within the carrying capacity of supporting ecosystems Βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής ζώντας μέσα στα πλαίσια και το διαθέσιμο δυναμικό των οικοσυστημάτων που μας περιβάλλουν n Union of Concerned Scientists (UCS), Action for Global Sustainability Humanity must learn to live within the limits of the natural systems while ensuring an adequate living standard for all people Η ανθρωπότητα πρέπει να μάθει να ζει στα όρια των φυσικών της συστημάτων διασφαλίζοντας ένα επίπεδο ζωής που είναι επαρκές για τους ανθρώπους της Αειφόρος ανάπτυξη: πλαίσια ορισμού

World Business Council of Sustainable Development (WBCSD, 2002) Οικολογική απόδοση σημαίνει μεγαλύτερη παραγωγή με λιγότερους πόρους, λιγότερα απόβλητα και περισσότερα κοινωνικά οφέλη n 7 συντελεστές οικολογικής απόδοσης n Μείωση συνολικών ισοζυγίων, ενεργειακής έντασης, τοξικών n Χρήση ανακυκλωμένων πόρων και ΑΠΕ n Βελτίωση υπηρεσιών, διάρκειας (durability) προϊόντων n 3 Βασικοί άξονες n Μείωση κατανάλωσης πόρων n Μείωση επιπτώσεων στη φύση n Βελτίωση ποιότητας προϊόντων και υπηρεσιών n International Factor 10 Club –F-4: Τετραπλασιασμός της απόδοσης (π.χ. διπλασιασμός ανάπτυξης χρησιμοποιώντας τις μισές πρώτες ύλες) Οικολογική απόδοση (eco-efficiency)

Το οικολογικό αποτύπωμα (ΟΑ) δείχνει πόσο παραγωγικό είναι το έδαφος & οι υδάτινοι πόροι για να στηρίξουν μία οικονομία ή έναν πληθυσμό για ένα συγκεκριμένο είδος διαβίωσης (Δ) n Η βιωσιμότητα προϋποθέτει πως Δ>ΟΔ n Συνολικά για τη Γη –Δ=15.7 ha/per, ΟΑ= 21.4 ha/per –Δηλαδή, για να είμαστε βιώσιμοι, χρειαζόμαστε μια Γη 1,39 φορές μεγαλύτερη n Πλούσιες χώρες έχουν συνήθως μεγάλα αποτυπώματα –Δ ΗΠΑ : 88 ha/p (τετραπλάσιο του παγκόσμιου Μ.Ο.) –Δ ΗΠΑ /Δ Bangladesh ~16 –Δ UK =45 ha/p, δλδ θα χρειαζόμαστε 3 πλανήτες αν καταναλώναμε όσο η Βρετανία n Βιομηχανικές χώρες χρησιμοποιούν τις εμπορικές συναλλαγές καθώς απαιτούν πολύ περισσότερη γη από όση έχουν διαθέσιμη (δλδ δανείζονται Δ: appropriated carrying capacity) n Global Footprint Network, 2010 –Μεγάλα Δ (οver-consumers): UAE, Kuwait, USA; Ευρώπη –Χαμηλά Δ (under-consumers): Mongolia, Namibia, Mauritania, Papua; Αφρική Οικολογικό αποτύπωμα (ecological footprint)

Δείκτες & μετρήσεις Aειφορίας

Ανάγκη μετρήσεων και δείκτες CSD UN Commission on Sustainable Development, CSD Στα πλαίσια της Συνάντηση Κορυφής του Ρίο A measuring stick is required: units by which to distinguish relativity and proximity. This measuring stick should be broad enough to encompass economic, social, environmental, cultural, institutional and other realms of human activity which affect sustainable development. It must also be comprehensive enough to take into account: stresses on economies, ecosystems, and social fabrics; impacts of stresses on the present state of complex systems; and responses to these stresses Δείκτες UN CSD: 1996: Πρώτη κατηγοριοποίηση δεικτών: 4 κατηγορίες (‘pillars’) κομβικών δεικτών, 134 επιμέρους (οικονομικοί, κοινωνικοί, εταιρικοί) 2007: Δεύτερη κατηγοριοποίηση που καταργεί τη διαφοροποίηση σε οικονομικούς, κοινωνικούς,κλπ) και εισάγει 14 θεματικές ενότητες Οικονομική ανάπτυξη, καταναλωτικά και παραγωγικά πρότυπα (πχ χρήση μεταφορικών μέσων, ΑΠΕ) Φτώχια, εκπαίδευση, υγεία, δημογραφία Επιπτώσεις στο περιβάλλον, ατμοσφαιρική ρύπανση, χρήση γης, βιοποικιλότητα, πηγές και χρήση νερού

Ευρωπαϊκή Ένωση - Δείκτες SDS 2001, Sustainable Development Strategy Αποδίδει λόγο στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (Council of the European Union) Κύριες προκλήσεις κλιματική αλλαγή & καθαρή ενέργεια βιώσιμες μεταφορές βιώσιμη κατανάλωση & παραγωγή συντήρηση & διαχείριση φυσικών πόρων δημόσια υγεία κοινωνική μέριμνα, δημογραφία, μετανάστευση φτώχια 10 Θεματικές ενότητες Διαστρωμάτωση των δεικτών σε 4 επίπεδα Επίπεδο 1- Συγκεντρωτικοί (L1, headline) Επίπεδο 2 - Θεματικοί (L2, για κάθε θεματική ενότητα) Επίπεδο 3 - Ειδικοί (L3) Επίπεδο 4 - Πρωτογενείς (Contextual indicators) Level 1 Level 2 Level 3 Contextual

Εθνικοί Δείκτες CSD: ενθαρρύνει την ανάπτυξη εθνικών δράσεων καθώς η κάθε χώρα αντιμετωπίζει ξεχωριστά προβλήματα Παράδειγμα: Μεγάλη Βρετανία (Department of Environment, Food and Rural Affairs, Defra) Πρόγραμμα: Securing the future, UK Government Sustainable Development Strategy 68 εθνικοί δείκτες (UK Sustainable Development Indicators) 4 άξονες προτεραιότητας Βιώσιμη κατανάλωση και παραγωγή Κλιματική αλλαγή και ενέργεια Φυσικοί πόροι και περιβάλλον Βιώσιμες κοινωνίες 20 Συγκεντρωτικοί δείκτες (framework indicators) πρωτογενείς δείκτες (οικoνομική ανάπτυξη, παραγωγικότητα, περιβάλλον) παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, κατανάλωση φυσικών πόρων αέρια θερμοκηπίου, εκπομπές CΟ2 & αέριες εκπομπές, χρήση γης, απόβλητα κοινωνία, ανεργία/ απασχόληση, εκπαίδευση, υγεία, κινητικότητα, κοινωνική δικαιοσύνη, ευημερία

Περιφερειακοί/Τοπικοί δείκτες CSD: ενθαρρύνει την ανάπτυξη περιφερειακών δράσεων καθώς η κάθε περιοχή μιας χώρας αντιμετωπίζει ξεχωριστά προβλήματα Σκοπός: καταγραφή τοπικών επιδόσεων, διαφοροποιήσεων, εξομάλυνση ανάπτυξης Παράδειγμα: Μεγάλη Βρετανία,The Audit Commission (Defra). 2005,2010. Πρόγραμμα: Quality of Life in London 61 Δείκτες που συμπληρώνουν τους Εθνικούς (UK Government SDS) 8 θεματικές ενότητες Ευημερία πολιτών, στέγαση Συμμετοχή στα κοινά Καταναγκασμοί Μετακινήσεις, μεταφορές Ασφάλεια Εγκληματικότητα Πρόσβαση σε κέντρα υγείας, νοσοκομεία Τέχνες και πολιτισμός

2000. World Business Council for Sustainable Development (WBCSD). Υπό την αιγίδα του WCSD. (Βλ. προσδιορισμός Οικολογικής Απόδοσης, 2002) n 7 βασικά κριτήρια –Ποιότητα υπηρεσιών –Διάρκεια/ αντοχή προϊόντων –ένταση χρήση πρώτων υλών και ενέργειας –Ανακυκλωσιμότητα προϊόντων –Βιώσιμη χρήση ΑΠΕ –Περιβαλλοντική συμπεριφορά, τοξικότητα n Ενδεικτικοί δείκτες –Αξία προϊόντων, υπηρεσιών, ποσότητα προϊόντων, πωλήσεις –Περιβαλλοντικοί: ενέργεια, εκπομπές θερμότητας, n Καμία αναφορά σε κοινωνικά κριτήρια ή σε Ανάλυση Κύκλου Ζωής Εταιρικοί δείκτες βιωσιμότητας (Corporate sustainability)

2002. ΙChemE, Institute of Chemical Engineering n Έμφαση στην μονάδα παραγωγής, όχι σε όλη την αλυσίδα –οικονομική, περιβαλλοντική, κοινωνική διασταση n Οικονομικοί δείκτες –κερδοφορία: κέρδη, έσοδα, φόροι, πωλήσεις –επενδύσεις: CAPEX/OPEX, μισθοί, εισφορές, # εργαζομένων n Περιβαλλοντικοί δείκτες –φυσικοί πόροι : ηλεκτρική ενέργεια, καύσιμα, νερό, πρώτες ύλες, % ανακυκλούμενης ύλης, πακετάρισμα –εκπομπές: αέρια θερμοκηπίου, εξάντληση όζοντος, φωτοχημικό νέφος, στερεά και υγρά απόβλητα n Κοινωνικοί δείκτες –Εργασιακά : αριθμός εργαζομένων που απολύθηκε ή παραιτήθηκε, υγεία και ασφάλεια, αριθμός ατυχημάτων –Κοινωνικού χαρακτήρα: εμπλοκή κοινωνικών παραγόντων σε εταιρικές συναντήσεις, παιδική εργασία, αριθμός κυήσεων κ.τ.λ. n Ουσιαστικά αγνοεί την Ανάλυση Κύκλου Ζωής και επικεντρώνεται αποκλειστικά στον βιομηχανικό χώρο Δείκτες ΙChemE

2010. BASF, Χημική Βιομηχανία για λογαριασμό όλων των παραγωγικών μονάδων, όχι μόνο του χώρου της n Περιλαμβάνει: –Ανάλυση Κύκλου Ζωής –Κόστος Κύκλου ζωής (life cycle costing) –Kοινωνικοί δείκτες n 7 κατηγορίες κοινωνικών δεικτών –Συνθήκες εργασίας (ατυχήματα, μισθοί, αποζημιώσεις, επαγγελματική εκπαίδευση, απεργίες) –Διεθνείς διασυνδέσεις (παιδική εργασία, επενδύσεις στο εξωτερικό, εισαγωγές από τρίτες χώρες) –Μελλοντικές γενιές (αριθμός εκπαιδευομένων, κοινωνική, ασφάλεια, επενδύσεις σε R&D) –Καταναλωτής (τοξικότητα, λειτουργικότητα προϊόντων) –Τοπική, διεθνής κοινότητα (αριθμός απασχολουμένων, αναλογία φύλων, ποσοστό μερικής απασχόλησης, οικογενειακά επιδόματα, συμμετοχή αναπήρων στην απασχόληση) Δείκτες BASF (SEEBalance®)

2006, CERES (Coalition for Environmentally Responsible Economies) MKO που ιδρύθηκε στις ΗΠΑ (1997) n KPMG (2008) 70% των μεγαλύτερων εταιρειών (σε μέγεθος) κάνουν χρήση GRI n 6 Βασικές κατηγορίες δεικτών με ιδιαίτερη έμφαση σε κοινωνικά κριτήρια –Οικονομικοί δείκτες (ECi): οικονομική απόδοση, παρουσία στην αγορά, έμμεση εμπλοκή (υποδομές, εθνική στρατηγική) –Φυσικοί πόροι (EΝi): ποσότητα και είδος πρώτων υλών, κατανάλωση ενέργειας, χρήση ΑΠΕ, χρήση υδάτινων πόρων, βιοποικιλότητα –Κοινωνικοί δείκτες (LAi): αριθμός υπαλλήλων, αποδοχές/ δώρα/ παροχές σε υπαλλήλους, αριθμός και είδος ατυχημάτων –Κοινωνικοί δείκτες (HRi): αριθμός & ύψος επενδύσεων που αφορούν στη βελτίωση / ενημέρωση συνθηκών εργασίας, αριθμός προμηθευτών που αξιολογήθηκαν για την πολιτική της σε ανθρώπινα δικαιώματα – Κοινωνικοί δείκτες (SOi): διαφθορά, % υπαλλήλων που εκπαιδεύονται για τέτοια θέματα, μέτρα καταστολής ατυχημάτων, δωρεές & χορηγίες – Κοινωνικοί δείκτες (PRi): αριθμός σταδίων που αξιολογούνται με ΑΚ7, ατυχήματα, αριθμός προϊόντων που κατηγοριοποιούνται με ISO, ποσοστό & είδος επικοινωνίας με τον πελάτη, αριθμός παραπόνων, πρόστιμα n Συνολικά: 79 Δείκτες: 47 κομβικά & 32 βοηθητικά n Δεν υπάρχει ειδική αναφορά σε ΑΚΖ, προβλέπονται όμως όλοι οι επιμέρους δείκτες που απαιτούνται για τον υπολογισμό της Παγκόσμια Πρωτοβουλία Εταιρικών Εκθέσεων ( Global Reporting Initiative, GRI)