ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ» Παρουσίαση Διπλωματικής εργασίας: «ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΦΥΛΙΚΩΝ ΔΟΜΩΝ ΣΤΙΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΖΟΥΣΕΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ» Σιώκου Ηρώ Ρόδος 2007

Οι «Εκκλησιάζουσες» αποτελούν την προτελευταία κωμωδία του Αριστοφάνη λίγα χρόνια πριν πεθάνει. Γραμμένη πιθανότατα το 392 π.Χ., μετά την ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό πόλεμο, οι «Εκκλησιάζουσες» διαφοροποιούνται σημαντικά από τις προηγούμενες κωμωδίες του ποιητή. Η εν λόγω κωμωδία, παρουσιάζει πολλά στοιχεία που χρήζουν διαφυλικής διερευνήσεως καθώς εμφανίζεται για πρώτη φορά στα παγκόσμια λογοτεχνικά κείμενα, έστω και εν είδει ουτοπικής ιδέας, η πρόταση αναλήψεως της εξουσίας από δημοκρατικά εκλεγμένες εκπροσώπους του γυναικείου φύλου. Εισαγωγικά

Σκοπός-στόχοι της εργασίας Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η ενδελεχής ανάλυση των διαφυλικών δομών της κωμωδίας ενώ κύριο στόχο αποτελεί η καταγραφή των σχέσεων των δύο φύλων μεταξύ τους. Επιπρόσθετα, βασικό άξονα μελέτης αποτελεί η επισκόπηση των σχέσεων της Πραξαγόρας με το ανδρικό αλλά και με το γυναικείο φύλο. Για τον παραπάνω λόγο, αναλύονται εις βάθος όλοι οι κύριοι ρόλοι του έργου. Επίσης, η εργασία επικεντρώνεται στους λόγους δημιουργίας του δράματος αυτού από τον Αριστοφάνη μέσα από μια γενικευμένη θεώρηση της επικρατούσας πολιτικής κατάστασης που κυριαρχεί την εποχή της συγγραφής του έργου.

Επιπρόσθετα ένας από τους στόχους της εργασίας, είναι η περαιτέρω διερεύνηση, στο μέτρο του δυνατού, των λόγων εκείνων που καθιστούν το έργο διαχρονικό και επίκαιρο υπό την οπτική της διαφυλικής μελέτης των ρόλων, των δομών, των συμπεριφορών και της εν γένει και επιμέρους ιδεολογίας, όπως παρουσιάζονται από τον συγγραφέα. Αναζητώντας την πλήρη ανάδειξη των χαρακτήρων της κωμωδίας, στην εργασία αναλύονται όλοι οι προηγούμενοι και επόμενοι χρονικά πρωταγωνιστικοί ρόλοι των έργων του Αριστοφάνη, γυναικείοι και ανδρικοί. Γίνεται έτσι προσπάθεια κατανοήσεως των διαφόρων διανοητικών επιπέδων τα οποία οδήγησαν τον ποιητή στη δημιουργία των ηρώων τής υπό ανάλυση κωμωδίας

Μεθοδολογία Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε κατά τη διάρκεια της ερευνητικής διαδικασίας είναι η βιβλιογραφική έρευνα αρχαίων κειμένων αλλά και ο έλεγχος σύγχρονων ελληνικών και ξένων πηγών. Τα πορίσματα των ερευνητών τέθηκαν υπό το ερευνητικό πρίσμα της βιβλιογραφικής ανάλυσης και έγινε προσπάθεια ταξινομήσεως και συνδυασμού των πληροφοριών και των σχετικών προς την διαφυλικότητα πορισμάτων της έρευνας

Δομή της εργασίας Η εργασία διαιρείται σε τρία κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο τιτλοφορείται «Η ζωή στην Αθήνα του Αριστοφάνη» και αποτελείται από πέντε θεματικές ενότητες στις οποίες αναλύονται οι σχέσεις και η ιστορική πραγματικότητα των δύο φύλων κατά την εποχή συγγραφής του έργου.

Το δεύτερο κεφάλαιο, με τίτλο «Οι σχέσεις των δύο φύλων στα έργα του Αριστοφάνη» χωρίζεται σε τρεις ενότητες στις οποίες αναλύονται οι ανδρικοί και οι γυναικείοι ρόλοι των έργων του ποιητή. Τέλος, στο τρίτο κεφάλαιο με τίτλο «Οι διαφυλικές σχέσεις στις Εκκλησιάζουσες», οι πέντε ενότητες που το απαρτίζουν έχουν σκοπό την εις βάθος ανάλυση των διαφυλικών σχέσεων του έργου και την αναλυτική διερεύνηση των πρωταγωνιστικών ρόλων που εμφανίζονται σε αυτό.

1ο Κεφάλαιο Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας, γίνεται αρχικά προσπάθεια χωροχρονικής τοποθετήσεως των κωμωδιών του ποιητή. Παρατηρείται ότι τα τρία τέταρτα περίπου του συνόλου του έργου του Αριστοφάνη γράφτηκαν κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Εν συνεχεία, γίνεται μνεία στην δημόσια και ιδιωτική πραγματικότητα των γυναικών της Αθήνας, ανεξάρτητα από τα κοινωνικά στρώματα από τα οποία προέρχονται.

Μέσα από τη βιβλιογραφική έρευνα, διαπιστώνεται ότι οι Αθηναίες, δε θεωρούνταν ‘πολίται’ και μάλιστα, αναφέρονται περισσότερο ως οντότητες και φυσικές υπάρξεις, παρά ως άτομα ελεύθερα και ισότιμα με τον ανδρικό πληθυσμό. Επίσης διερευνώνται οι φιλοσοφικές θεωρήσεις και οι λογοτεχνικές ιδέες που επικρατούσαν την εποχή κατά την οποία ο Αριστοφάνης συνέγραψε τις κωμωδίες του, αλλά και εκείνες οι απόψεις γύρω από τα δύο φύλα και το ρόλο των γυναικών όπως είχαν εκφραστεί από προγενέστερους, φιλοσόφους.

2ο Κεφάλαιο Στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας, αρχικώς διερευνάται η βιβλιογραφία γύρω από τις απόψεις του ποιητή για τις σχέσεις των δύο φύλων και κυρίως για τη γυναικεία υπόσταση μέσα στην κοινωνία και την οικογένεια. Συγκεκριμένα, γίνεται αναφορά για την άποψη του ποιητή περί του μύθου του «ανδρόγυνου». Στη συνέχεια, αναλύονται οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, εκτός των τριών έργων όπου οι γυναίκες παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο.

Κατά την ανάλυση των κωμωδιών του ποιητή, προκύπτει ότι στο σύνολο των έργων του Αριστοφάνη, προσδίδεται μια αρνητική χροιά στις γυναικείες φιγούρες και μάλιστα, πολλές φορές, αισχρή και άσεμνη. Γίνεται εμφανές ότι μέσω των γυναικείων χαρακτήρων που δημιουργεί στα έργα του ο Αριστοφάνης, χρησιμοποιώντας τη σάτιρα, η οποία προσφέρεται για κριτική στον θεσμό του γάμου, στηλιτεύει εμμέσως τις κοινωνικές δομές και τη θέση της γυναίκας.

Εν συνεχεία, γίνεται εκτεταμένη επισκόπηση των ρόλων των ανδρών και παρατηρείται ότι πολλά από τα χαρακτηριστικά των αρσενικών προσώπων που δημιουργεί ο ποιητής προέρχονται από καθημερινούς τύπους ανδρών, χαρακτηριστικής υφολογίας. Τέλος, στο τρίτο μέρος του κεφαλαίου, εξετάζονται και αναλύονται εις βάθος οι δύο από τις τρεις ονομαζόμενες ‘γυναικείες’ κωμωδίες, δηλαδή η «Λυσιστράτη» και οι «Θεσμοφοριάζουσες». Μέσω των δύο αυτών κωμωδιών, αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο ποιητής χρησιμοποιεί στους κεντρικούς ρόλους γυναίκες έτσι ώστε να καταδείξει μέσω αυτών, την ανδρική ανεπάρκεια στην χρηστή και σώφρονα διαχείριση των κοινών.

Στην κωμωδία Λυσιστράτη, γίνεται αντιληπτό ότι η θεατρική παρουσίαση γυναικών που συνεδριάζουν, συνωμοτούν και επιβάλλουν αλλαγές στην πολιτική, αποτελούν αποκλειστικά και μόνο μια φαντασιακή κατάθεση του Αριστοφάνη, που επικυρώνει δι’ αυτής την κωμική του επινόηση μιας ιδανικής, ουτοπικής εντούτοις, πολιτείας. Διαφοροποιούμενη αρκετά από τη Λυσιστράτη, η κωμωδία Θεσμοφοριάζουσες παρουσιάζει τις γυναίκες να εμφανίζονται μόνο ως μέλη ενός Χορού. Σ’ αυτή την κωμωδία, ο Αριστοφάνης, δίνει τη δικαστική εξουσία στις γυναίκες ενώ το σύνολο της θεματικής της κωμωδίας αποτελεί έμπνευση από διάφορες τραγωδίες του Ευριπίδη.

3ο Κεφάλαιο Στο τρίτο κεφάλαιο της εργασίας, επιδιώξαμε μια ενδελεχή μελέτη της κωμωδίας Εκκλησιάζουσες, και μια περαιτέρω διερεύνηση των διαφυλικών δομών και σχέσεων που παρουσιάζονται σε αυτήν. Αρχικά, αναλύεται εις βάθος, ο ρόλος της πρωταγωνίστριας του έργου, Πραξαγόρας. Γίνεται φανερό ότι στο πρόσωπο της Πραξαγόρας, ενσαρκώνεται το πρότυπο της δυναμικής Αθηναίας, που παίρνει στα χέρια της τις υποθέσεις του κράτους.

Επίσης, αναζητώνται οι λόγοι που οδηγούν στην διαφορετικότητα της Πραξαγόρας, εν σχέσει προς τις λοιπές γυναίκες και οι αιτίες οι οποίες την αναδεικνύουν καλύτερη από τους άνδρες στον τομέα της διαχείρισης των κοινών. Επιπρόσθετα, ερευνώνται τα θεμέλια των ‘κομουνιστικών’ θεωριών, τις οποίες υιοθετεί η Πραξαγόρα βάσει των οποίων, κύριος νόμος του κράτους είναι η κοινοκτημοσύνη σε όλους τους τομείς της ζωής. Εν συνεχεία, γίνεται εκτεταμένη ανάλυση των ανδρικών ρόλων του έργου.

Μέσα από την έρευνα που διεξάγαμε, γίνεται αντιληπτό ότι ο Αριστοφάνης τοποθετεί το κοινό στη θέση ενός κρυφού παρατηρητή της γυναικείας μεταμφίεσης για να δείξει καθαρά ότι το παιχνίδι των ρόλων παραμένει το ίδιο. Ομοίως, εξετάζεται το φαινόμενο της τριπλής μεταμφίεσης και, αναλύεται το ερωτικό ντουέτο μεταξύ του Νέου και της Κοπέλας. Τέλος, εξετάζεται το θέμα της κοινοκτημοσύνης των αγαθών και του έρωτα. Το εν λόγω θέμα ερευνήθηκε διεξοδικά καθώς ο ποιητής είχε πιθανώς σκοπό να σατιρίσει τις νέες ιδέες που προτείνονταν από τους φιλοσόφους του καιρού του.

Γενικότερα, σύμφωνα με τους σκοπούς της εργασίας, δίνεται έμφαση στις εξαγγελίες της Πραξαγόρας, οι οποίες πέρα από την κοινοκτημοσύνη των αγαθών, εστιάζουν στην σεξουαλική κοινοκτημοσύνη την οποία προτείνει η πρωταγωνίστρια ως συνθήκη sine qua non μεταξύ των δύο φύλων. Τέλος, επισκοπείται η πρόταση του συγγραφέα για ένα καθαρά κοινοβιακό σύστημα που προϋποθέτει τη διαχείριση των κοινών από τις γυναίκες και το οποίο εξουδετερώνει δυνητικά την φαυλότητα της ανδρικής κυριαρχίας.

Συμπεράσματα Συμπερασματικά, γίνεται φανερό ότι η κωμωδία, έτσι όπως την δομεί ο ποιητής, χρησιμοποιεί το γυναικείο φύλο στον αντίποδα του ανδρικού, δημιουργώντας ένα θεατρικό δίπολο στον χώρο της κριτικής των κακώς κειμένων στην πόλη. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις, η κριτική αυτή παίρνει τη μορφή της καυστικής σάτιρας.

Εντούτοις, έχοντας ως σκοπό να χρησιμοποιήσει τις ηρωίδες του έξω από τον περιορισμένο και κοινωνικά νομοθετημένο γι’ αυτές, χώρο του σπιτιού, ο Αριστοφάνης, τις συνδέει, τις περισσότερες φορές, με τη λατρεία προς τις θεές. Ο ποιητής όμως δε διστάζει και να τις παρουσιάσει μέσα σε ουτοπικό πλαίσιο δράσης, όπως, για παράδειγμα, στις Εκκλησιάζουσες όπου η γυναίκα δρα σε μια γυναικοκρατούμενη ιδανική πολιτεία. Γίνεται αντιληπτό ότι ο Αριστοφάνης κατορθώνει να δημιουργήσει τους εν λόγω χαρακτήρες ως μονάδες που υπερβαίνουν το χωρόχρονο της σύλληψής τους και αποτελούν αναγνωρίσιμες δομές από τον θεατή του εκάστοτε ‘εδώ και τώρα’.

Παράλληλα, μέσα από την ανάλυση των έργων, γίνεται φανερό ότι ο Αριστοφάνης, υπονοεί σε κάθε του κείμενο τη θηλυκή πλευρά που χρειάζεται η κοινωνία, την οποία άλλωστε θεωρεί αναγκαία και απαραίτητη για την εύρυθμη λειτουργία της, ενώ, καθίσταται σαφές από τον ποιητή ότι οι ανδρικές μορφές έχουν πάντα ανάγκη τις αντίστοιχες γυναικείες, έστω και αν αυτές παραμένουν στο περιθώριο της κεντρικής δράσης του έργου.

Εν κατακλείδι, στη νέα κοινωνία, οι γυναίκες είναι υπεύθυνες για το σύνολο της πόλης, τόσο στο επίπεδο της μητρότητας όσο και στο επίπεδο της φροντίδας των ανδρών όλης της Αθήνας. Αυτή είναι η νεωτερική πρόταση του Αριστοφάνη, ο οποίος μέσω της ουτοπικής και κωμικής πλοκής του έργου Εκκλησιάζουσες, καταγγέλλει, θα λέγαμε, τις παλαιωμένες πολιτικές τακτικές και προσπαθεί να καταδείξει την επιτακτική ανάγκη αλλαγής πορείας πλεύσεως των υπευθύνων της πολιτικής και κοινωνικής φαυλότητας.

Η διαχείριση της διακυβέρνησης της πόλης από τις γυναίκες δείχνει, σε τελευταία ανάλυση, με εξόφθαλμο και παράτολμο τρόπο, τον παραλογισμό της εξουσίας σε πραγματικό πλέον και όχι σε ουτοπικό επίπεδο, αν μελετήσει κανείς σε βάθος τα πολιτικά πρόσωπα και πράγματα στην Αθήνα την εποχή που ο Αριστοφάνης γράφει τις Εκκλησιάζουσες

Τέλος, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Αριστοφάνης, μέσα από τα μεγάλα θέματα που θίγει στις Εκκλησιάζουσες –κοινοκτημοσύνη, εξουσία, γυναικεία χειραφέτηση- προοιωνίζει την κατάσταση της σημερινής εργαζόμενης γυναίκας. Η εργαζόμενη γυναίκα σήμερα, εξουσιάζει – ενδεχομένως- τον χώρο εργασίας της αλλά η ίδια εξουσιάζεται από τις ανάγκες της οικογένειας, επιμελείται δηλαδή τα παιδιά της, φροντίζει τον άνδρα της και εκπροσωπεί την οικογένειά της σε κοινωνικές εκδηλώσεις. Με άλλα λόγια, η σημερινή γυναίκα υλοποιεί την αριστοφανική ουτοπία που παρουσιάζεται στις Εκκλησιάζουσες, εξακολουθεί όμως να διατηρεί όλες τις ευθύνες της ιστορικής κοινωνίας που παρήγαγε την εν λόγω κωμωδία.