Η μάστιγα του (πρωτ)αθλητισμού Απρίλιος - Μάιος 2010 DOPING Η μάστιγα του (πρωτ)αθλητισμού Θανάσης Τσιαμπαλής Δομήνικος Χρυσικός 2ο Πειραματικό ΓΕ.Λ. Αθηνών ΒΕΥπ3 – Β6

Πόλη του Μεξικό 1968: 1 καταγεγραμμένο κρούσμα (κάτοχος μεταλλίου) Μόναχο 1972: 7 κρούσματα (4 κάτοχοι μεταλλίων) Los Angeles 1984: 12 κρούσματα – 2 Έλληνες (2 κάτοχοι μεταλλίων) Βαρκελώνη 1992: 5 κρούσματα Sidney 2000: 12 κρούσματα (8 κάτοχοι μεταλλίων) Αθήνα 2004: 27 κρούσματα - 5 Έλληνες (8 κάτοχοι μεταλλίων – 1 Έλληνας) Πεκίνο 2008: 20 κρούσματα – 2 Έλληνες (7 κάτοχοι μεταλλίων)

Έρευνα του 2007 σε δείγμα 2.287 μαθητών γερμανικών σχολείων έδειξε ότι το 15,1 % των μαθητών είχε κάνει έστω μία φορά χρήση ουσιών απαγορευμένων από τη WADA (Δημοσίευση του International journal of sports medicine σε σελίδα της Εθνικής Ιατρικής Βιβλιοθήκης των ΗΠΑ - www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed )

Η έννοια στο πέρασμα του χρόνου Τι είναι το «doping»; Η έννοια στο πέρασμα του χρόνου Προέλευση όρου: Doping < dope (Αγγλικά) < dop (Νοτιοαφρικανική διάλεκτος) = ποτό των αυτοχθόνων της Ν. Αφρικής με διεγερτικές ιδιότητες Ορισμοί: 1963 – Ευρωπαϊκό Συμβούλιο: «Ως doping ορίζεται η χορήγηση ή η χρήση ξένων ως προς το ανθρώπινο σώμα ουσιών σε κάθε μορφή και φυσιολογικών ουσιών σε αντικανονική μορφή ή με αντικανονικό τρόπο σε/από υγιή άτομα με μοναδικό στόχο την τεχνητή και αθέμιτη βελτίωση των επιδόσεων εν όψει του αγώνα»

1977 – Γερμανική Αθλητική Ομοσπονδία: «Ως doping ορίζεται η απόπειρα μη φυσιολογικής βελτίωσης της αποδοτικότητας μέσω της χρήσης ουσιών doping (…)» 1999 – Παγκόσμιο Συνέδριο Doping – Λωζάνη – Δ.Ο.Ε.: «Ως doping ορίζονται… …η χρήση βοηθητικού μέσου (ουσίας ή μεθόδου), το οποίο είναι δυνητικά βλαβερό για την υγεία και βελτιώνει τις αθλητικές επιδόσεις του αθλητή 2. …η παρουσία μιας ουσίας στο σώμα ενός αθλητή, η οποία είναι καταχωρισμένη στον τρέχοντα Ιατρικό Κώδικα, ή η χρήση μιας μεθόδου η οποία είναι καταχωρισμένη σε αυτόν τον κατάλογο»

2004 – WADA (Διεύρυνση του ορισμού της Δ.Ο.Ε.) Συμπληρώσεις (συνοπτικά): Κάθε αθλητής είναι υπεύθυνος για την τήρηση των κανόνων anti-doping και για ενδεχόμενη ύπαρξη απαγορευμένων ουσιών στο σώμα του. Δεν παίζει ρόλο η ποσότητα της απαγορευμένης ουσίας που ανιχνεύεται (εκτός ορισμένων εξαιρέσεων). Ως doping θεωρείται και: η απόπειρα χρήσης ουσίας. η μη προσέλευση ή εξαπάτηση εκ μέρους του αθλητή σε προβλεπόμενο έλεγχο. η κατοχή, η διακίνηση και το εμπόριο απαγορευμένων ουσιών. Το ντόπινγκ αποκτά πλέον νομική υπόσταση και συνιστά αδίκημα

…στην έννοια «doping» περιλαμβάνονται τα εξής: Συνοπτικά… …στην έννοια «doping» περιλαμβάνονται τα εξής: Χρήση καθολικά απαγορευμένων ουσιών, Χρήση ουσιών ενάντια στους ισχύοντες περιορισμούς και Εφαρμογή απαγορευμένων μεθόδων… …με στόχο την βελτίωση της αθλητικής επίδοσης

Διαίρεση Απαγορευμένων Ουσιών Αναβολικά – Ανδρογόνα Στεροειδή Πεπτιδικές κ΄ Γλυκοπρωτεϊνικές Ορμόνες Διεγερτικά Διουρητικά Ναρκωτικά

Αναβολικά – Ανδρογόνα Στεροειδή Διυδροτεστοστερόνη (Ανδροστανολόνη) C19H30Ο2 ανδρογόνο + ανάλογες συνθετικές ορμόνες (π.χ. στανοζολόλη) Τεστοστερόνη C19H28O2 ανδρογόνο Απαγορεύονται εντός κ΄ εκτός συναγωνισμού

Αναβολικά – Ανδρογόνα Στεροειδή Δράση: Αύξηση αναβολισμού  πρωτεϊνοσύνθεσης  μυϊκής μάζας, μείωση ποσοστού λίπους Ανάπτυξη και διατήρηση ανδρικών χαρακτηριστικών Φαρμακευτική χρήση κυρίως κατά ορμονικών διαταραχών (π.χ. καθυστέρηση εφηβείας, διαταραχή ταυτότητας φύλου)

Αναβολικά – Ανδρογόνα Στεροειδή Αρνητικές Επιπτώσεις: (Γενικά) υπέρταση, καρδιαγγειακές παθήσεις, αύξηση «κακής» χοληστερόλης, ακμή, ηπατικές βλάβες, εθισμός, ψυχολογικά προβλήματα (Στους άνδρες) μετατροπή τεστοστερόνης σε οιστρογόνα (!)  ανάπτυξη γυναικείων χαρακτηριστικών (Στις γυναίκες) αύξηση ποσοστού τεστοστερόνης  ανάπτυξη ανδρικών χαρακτηριστικών (Στους νέους) πρόωρη παύση και/ή ολοκλήρωση ανάπτυξης, αυξημένη και πρόωρη σεξουαλική δραστηριότητα Χρήση σε αθλήματα όπως το bodybuilding, η άρση βαρών, ο στίβος κ.λπ. αλλά και από μη αθλητές

Πεπτιδικές κ΄ Γλυκοπρωτεϊνικές Ορμόνες Σωματοτροπίνη (GH) 191 αμινοξέα (Μ.Β.: 22.125) αυξητική ορμόνη Κορτικοτροπίνη (ACTH) 39 αμινοξέα (Μ.Β.: 4.540) πεπτιδική ορμόνη Ερυθροποιητίνη (EPO) 165 αμινοξέα (Μ.Β.: 34∙103) γλυκοπρωτεϊνική ορμόνη Απαγορεύονται εντός κ΄ εκτός συναγωνισμού

Πεπτιδικές & Γλυκοπρωτεϊνικές Ορμόνες Δράση: (GH) διέγερση πρωτεϊνοσύνθεσης κ΄ λιπόλυσης (πρβλ. τεστοστερόνη)  ανάπτυξη μυών, ιστών και οστών (μυϊκό, εριστικό σύστημα) (ACTH) αποκατάσταση μυϊκών τραυματισμών (μυϊκό σύστημα) – αίσθημα ευφορίας (ΕΡΟ) αύξηση παραγωγής ερυθρών αιμοσφαιρίων  βελτίωση της ικανότητας μεταφοράς οξυγόνου (κυκλοφορικό σύστημα)  αύξηση αντοχής

Πεπτιδικές κ΄ Γλυκοπρωτεϊνικές Ορμόνες Φαρμακευτική χρήση: Γενικά για ενίσχυση των λειτουργιών των ορμονών που υπάρχουν ήδη στο σώμα (ΕΡΟ) κατά της αναιμίας και του καρκίνου (μετά από χημειοθεραπεία) Αρνητικές επιπτώσεις: Από πονοκέφαλο, πυρετό, αλλεργίες έως καρδιαγγειακές παθήσεις, διαβήτη και καρκίνο

Πεπτιδικές κ΄ Γλυκοπρωτεϊνικές Ορμόνες Χρήση στον αθλητισμό: (ΕΡΟ) αθλήματα αντοχής, π.χ. μαραθώνιος, ποδηλασία, σκι (GH – ACTH) γενικευμένη χρήση για την καταπολέμηση τραυματισμών και κατά του στρες Ben Johnson – διάσημο κρούσμα κατάχρησης GH (1988)

Διεγερτικά Καφεΐνη C8H10N4O2 (αλκαλοειδές) Εφεδρίνη C10H15NO Αμφεταμίνες C9H13N Απαγορεύονται μόνο εντός συναγωνισμού

Διεγερτικά Δράση: Κεντρικό Νευρικό Σύστημα - αύξηση μηχανικής δραστηριότητας (όμοια με την αδρεναλίνη) Φαρμακευτική χρήση (εφεδρίνη) κατά κρυολογημάτων (καταπραΰνει φλεγμονές των βρόγχων και των βλεννογόνων της μύτης) Αρνητικές επιπτώσεις: Στρες, επιθετικότητα, εξάντληση σε περίπτωση υπερδοσολογίας Καφεΐνη (επιπλέον ιδιότητα): αύξηση ελεύθερων λιπ. οξέων στο αίμα  ενέργεια από καύση λιπιδίων  πλεονέκτημα για τους δρομείς μεγάλων αποστάσεων *Η καφεΐνη από το 2004 είναι πλέον αποδεκτή, ως πιο «ήπια» ουσία.

Διουρητικά Ακεταζολαμίδη C4H6N4O3S2 σουλφοναμίδη (ομάδα -SO2NHR- ) αναστολέας καρβοανυδράσης Φουροσεμίδη C12H11ClN2O5S διουρητικό αγκύλης Μερσαλύλη C13H18HgNO6 (περιέχει Hg) Απαγορεύονται εντός κ΄ εκτός συναγωνισμού

Διουρητικά Δράση: Αύξηση αποβολής ούρων (Ουροποιητικό σύστημα), συχνά μεταβολή Ph και ιοντικής σύστασης των ούρων και του αίματος, μείωση αρτηριακής πίεσης Φαρμακευτική χρήση: Θεραπεία της υπέρτασης, της καρδιακής ανεπάρκειας, των νεφρικών και ηπατικών διαταραχών και της προεμμηνορροϊκής κατακράτησης υγρών

Διουρητικά Αρνητικές Επιπτώσεις: Βραχυπρόθεσμες: πυρετός, αφυδάτωση – απώλεια μεταλλικών στοιχείων, γαστρεντερικές διαταραχές κ.λπ. Μακροπρόθεσμες: νεφρική και ηπατική ανεπάρκεια (πιθανώς θανατηφόρα) Χρήση στον αθλητισμό: Σε αθλήματα με κατηγορίες βάρους (για γρήγορη απώλεια βάρους) Αραίωση ούρων  δυσκολότερη ανίχνευση απαγ. ουσιών

(ημι-συνθετικό οπιοειδές) Ναρκωτικά Μορφίνη C17H19NO3 (οπιούχο) Διακετυλομορφίνη C21H23NΟ5 (ημι-συνθετικό οπιοειδές) Μεθαδόνη C21H27NΟ (συνθετικό οπιούχο) Άλλες ουσίες: οξυκωδόνη, υδρομορφόνη κ.ά. Απαγορεύονται μόνο εντός συναγωνισμού

Ναρκωτικά Αναλγητική δράση (Κεντρικό Νευρικό Σύστημα) Φαρμακευτική χρήση: Ισχυρό παυσίπονο μετά από επεμβάσεις ή σοβαρές ασθένειες Αρνητικές επιπτώσεις: Τάση για εμετό, ζάλη, κνησμός, δυσκοιλιότητα, ταχυκαρδία/βραδυκαρδία Εθισμός - εξάρτηση Λιποθυμία, κώμα, θάνατος (υπερδοσολογία) Αθλητική χρήση: Ηρεμιστικό σε αθλήματα ακρίβειας (γκολφ, σκοποβολή, τοξοβολία κλπ)

Ουσίες που υπόκεινται σε περιορισμούς Οινόπνευμα Γλυκο-κορτικοστεροειδή Κανναβινοειδή (Κάνναβη) β-2 Αδρενεργικοί αγωνιστές β-Αδρενεργικοί αναστολείς

Οινόπνευμα Αιθανόλη C2H5OH αλκοόλη Απαγορεύεται μόνο εντός συναγωνισμού

Οινόπνευμα Δράση: επιβράδυνση εγκεφαλικών λειτουργιών (ΚΝΣ)  περιορισμός άγχους Αρνητικές επιπτώσεις: (βραχυπρόθεσμες) ζάλη, πονοκέφαλος, γαστρεντερικές διαταραχές, απώλεια αισθήσεων, κώμα (μακροπρόθεσμες) κίνδυνος υπατικών και καρδιαγγειακών παθήσεων Χρήση στον αθλητισμό: Αθλήματα που απαιτούν υψηλή συγκέντρωση και απόλυτη ηρεμία, π.χ. τοξοβολία

Γλυκο-κορτικοστεροειδή Προγεστερόνη C21H30O2 δομική ουσία κορτικοστεροειδών Κορτιζόλη C21H30O5 γλυκοκορτικοστεροειδές Απαγορεύονται μόνο εντός συναγωνισμού

Γλυκο-κορτικοστεροειδή Δράση: αναβολική στο ήπαρ (γλυκονεογέννεση) και καταβολική στους μύες, στο δέρμα, στη λέμφο, στο λιπώδη και συνδετικό ιστό  αντιφλεγμονώδης δράση, αύξηση γλυκόζης στο αίμα Φαρμακευτική χρήση κατά νεφρικής ανεπάρκειας, αλλεργικών και φλεγμονωδών διαταραχών Αρνητικές επιπτώσεις: μείωση αυτοσυγκέντρωσης υπεργλυκαιμία μυοσκελετικές παθήσεις

Κανναβινοειδή (Κάνναβη) Δέλτα-9-τετραϋδροκανναβινόλη (Δ9-THC) C21H30O2 Άλλες ουσίες: Δ8-THC Κανναβινόλη Κανναβιδιόλη Απαγορεύονται μόνο εντός συναγωνισμού

Κανναβινοειδή (Κάνναβη) Δράση μέσω των κανναβινοειδών υποδοχέων 1 κ΄ 2 (εγκέφαλος και ανοσοποιητικό αντίστοιχα)  περιορισμός δραστηριότητας ορισμένων ενζύμων  αίσθημα ευφορίας, χαλάρωσης Φαρμακευτική χρήση: παλαιότερα κατά πονοκεφάλων, ρευματισμών, εμετού, ελονοσίας και των παρενεργειών χημειοθεραπείας

Κανναβινοειδή (Κάνναβη) Αρνητικές επιπτώσεις: ελάττωση νοητικής λειτουργίας, ελάττωση ικανότητας συντονισμού, απώλεια μνήμης, αναπνευστικά προβλήματα κίνδυνος εθισμού αποξηραμένα άνθη κάνναβης Χρήση στον αθλητισμό για χαλάρωση και καταπολέμηση του άγχους

β-2 Αδρενεργικοί αγωνιστές Σαλβουταμόλη C13H21ΝO2 Τερβουταλίνη C12H19NO3 Απαγορεύονται εντός κ΄ εκτός συναγωνισμού

β-2 Αδρενεργικοί αγωνιστές Δράση στους β-2 υποδοχείς  χαλάρωση λείων μυών και αναπνευστικών οδών (αναπνευστικό σύστημα) Χορήγηση κυρίως για την καταπολέμηση του άσθματος, με συσκευή εισπνοής Αρνητικές επιπτώσεις: αϋπνία, άγχος, ρίγη, μακροχρόνια αναπνευστικά προβλήματα (από την παρατεταμένη χρήση)

β-Αδρενεργικοί αναστολείς Προπανονόλη C16H21NO2 Απαγορεύονται μόνο εντός συναγωνισμού

β-Αδρενεργικοί αναστολείς Μείωση του καρδιακού ρυθμού, της καρδιακής συστολής και της αρτηριακής πίεσης  μείωση του φόρτου εργασίας της καρδιάς (κυκλοφορικό σύστημα)  μείωση «έντασης» Χρήση σε αθλήματα ακρίβειας (σκοποβολή, μπιλιάρδο κ.λπ.) Αρνητικές επιπτώσεις: πιθανότητα εμφάνισης καρδιακής ανεπάρκειας (από υπερδοσολογία)

Απαγορευμένες Μέθοδοι Doping αίματος Γονιδιακό doping

Doping αίματος Μηχανισμός Δράσης: Τεχνητή αύξηση αριθμού των ερυθροκυττάρων στο αίμα (κυκλοφορικό)  αύξηση μεταφοράς Ο2 Διαδικασία: 2-3 μήνες πριν τον αγώνα ή τη διοργάνωση, λαμβάνεται από τον αθλητή μερική ποσότητα από το αίμα του. Το αίμα αυτό αποθηκεύεται, ενώ το σώμα του αθλητή παράγει φυσιολογικά περισσότερο αίμα για να επιστρέψει σε μια φυσιολογική κατάσταση. Το αποθηκευμένο αίμα χορηγείται στον αθλητή περίπου 1 εβδομάδα πριν τον αγώνα ή τη διοργάνωση. Εναλλακτικά ο αθλητής μπορεί να λάβει αίμα (μετάγγιση αίματος) ή ερυθρά αιμοσφαίρια από κάποιον άλλο αθλητή

Αρνητικές επιπτώσεις: Αλλεργικές αντιδράσεις (από εξανθήματα, πυρετό μέχρι νεφρική βλάβη, εάν χρησιμοποιηθεί λάθος τύπος αίματος). Μετάδοση μολυσματικών ασθενειών (π.χ ηπατίτιδας, AIDS). Υπερφόρτωση κυκλοφορικού συστήματος. Σχηματισμός θρόμβων αίματος. Χρήση στον αθλητισμό: Αθλήματα αντοχής, π.χ. αγώνες δρόμου (μεγάλων συνήθως αποστάσεων), ποδηλασία, cross country σκι κλπ. Παρόμοια αποτελέσματα επιτυγχάνονται και με την πρόσληψη ορισμένων ουσιών (π.χ. ΕΡΟ, υπερφθοράνθρακες – PFC)

Γονιδιακό Doping «Η μη θεραπευτική χρήση κυττάρων, γονιδίων, γενετικών στοιχείων, ή διαφοροποίησης της γονιδιακής έκφρασης, που έχει την ικανότητα να βελτιώσει την αθλητική επίδοση» Μηχανισμός δράσης: Έλεγχος της σύνθεσης διαφόρων πρωτεϊνών, οι οποίες σχετίζονται τόσο με την αθλητική επίδοση, όσο και με την ταχύτερη αποκατάσταση πιθανών τραυματισμών.

Γονιδιακό Doping Η έκταση του προβλήματος Στη συνέλευση της Ιατρικής Επιτροπής της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής τον Ιούνιο του 2001, μετά τη ραγδαία ανάπτυξη που παρουσίασαν οι τεχνικές της Μοριακής Βιολογίας και Γενετικής, συζητήθηκε για πρώτη φορά το θέμα της πιθανής ύπαρξης γονιδιακού ντόπινγκ, αλλά και τέθηκε επιτακτικά η ανάγκη λήψης μέτρων για την αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου. Τελικά, τον Ιανουάριο του 2003 το γενετικό ντόπινγκ συμπεριελήφθη στη λίστα των απαγορευμένων μεθόδων βελτίωσης της αθλητικής επίδοσης, ενώ η Παγκόσμια Ομοσπονδία Αντιντόπινγκ (WADA), τοποθετεί το 2004 για πρώτη φορά τις γονιδιακές τεχνικές στη διεθνή λίστα μεθόδων ντοπαρίσματος.

Γονιδιακό Doping Επιπλέον, αν και οι παράγοντες της WADA πιστεύουν ότι η ύπαρξη γενετικά υποβοηθούμενων αθλητών στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Πεκίνου το 2008 δεν είναι απίθανη, αναμφίβολα το 2012 στο Λονδίνο το πρόβλημα θα έχει πάρει ανησυχητικές διαστάσεις. Συγκεκριμένα ο R. Pound, πρόεδρος της WADA, δήλωσε πρόσφατα: ‘’Γνωρίζουμε ότι η απειλή του γενετικού ντόπινγκ είναι αληθινή. Πρέπει να αρχίσουμε τον αγώνα ενάντια σε αυτήν την απειλή τώρα, πριν να γίνει πραγματικότητα. Είναι ευκολότερο να προλάβουμε ένα πρόβλημα, παρά να προσπαθήσουμε να το λύσουμε’’.

World Anti-Doping Agency (WADA) Παγκόσμιος Κώδικας Αντι-ντόπινγκ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ World Anti-Doping Agency (WADA) Παγκόσμιος Κώδικας Αντι-ντόπινγκ

WADA Ο Παγκόσμιος Οργανισμός κατά της Φαρμακοδιέγερσης (WADA – World Anti-Doping Agency) είναι ένα ανεξάρτητο ίδρυμα που δημιουργήθηκε μέσα από μια συλλογική πρωτοβουλία υπό την ηγεσία της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής (ΔΟΕ). Συστάθηκε στις 10 Νοεμβρίου 1999 στη Λωζάννη της Ελβετίας, , ως αποτέλεσμα αυτού που ονομάστηκε "Δήλωση της Λωζάννης», για την προώθηση, το συντονισμό και την παρακολούθηση του αγώνα κατά των επιβλαβών ουσιών στον αθλητισμό Το 2001, η WADA ψήφισε να μετακινήσουν την έδρα της στο Montreal του Καναδά, το επόμενο έτος.

WADA Χρηματοδότηση: Αρχικά από την Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή Το άλλο μισό προέρχεται από διάφορες κυβερνήσεις από όλο τον κόσμο Τα διοικητικά όργανα της αποτελούνται ισομερώς από: εκπροσώπους από το αθλητικό κίνημα (συμπεριλαμβανομένων των αθλητών) κυβερνήσεις του κόσμου

WADA Κύριες δραστηριότητες: η επιστημονική έρευνα, η εκπαίδευση, η ανάπτυξη της καταπολέμησης του ντόπινγκ η παρακολούθηση των ικανοτήτων του Παγκόσμιου Κώδικα Αντι-ντόπινγκ (η εναρμόνιση των ρυθμίσεων που αφορούν το αντι-ντόπινγκ σε όλα τα αθλήματα και τις χώρες) η δημιουργία του ετήσιου καταλόγου των απαγορευμένων ουσιών και μεθόδων

Παγκόσμιος Κώδικας Αντι-ντόπινγκ

Παγκόσμιος Κώδικας Αντι-ντόπινγκ Η αρχή: Το 2004, ο Παγκόσμιος Κώδικας Αντι-ντόπινγκ τέθηκε σε εφαρμογή από τις αθλητικές οργανώσεις με σκοπό την εναρμόνιση των κανόνων και των κανονισμών που διέπουν την καταπολέμηση του ντόπινγκ σε όλα τα αθλήματα και σε όλες τις χώρες, για πρώτη φορά πριν από την έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα.

Η εξέλιξη: Μετά από μια εκτεταμένη περίοδο διαβουλεύσεων, αναθεωρήσεις του Παγκόσμιου Κώδικα Αντι-ντόπινγκ εγκρίθηκαν ομόφωνα κατά την Τρίτη Παγκόσμια Διάσκεψη για το Ντόπινγκ στον Αθλητισμό τον Νοέμβριο του 2007, για να ενσωματωθούν στον αρχικό Κώδικα (Οι αναθεωρήσεις τέθηκαν σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 2009) Μέχρι σήμερα, περισσότερες από 600 αθλητικές οργανώσεις (διεθνείς αθλητικές ομοσπονδίες, εθνικοί οργανισμοί καταπολέμησης του ντόπινγκ, η ΔΟΕ, η Διεθνής Παραολυμπιακή Επιτροπή, μεγάλος αριθμός επαγγελματικών πρωταθλημάτων κ.λπ.), έχουν υιοθετήσει τον Κώδικα.

Βιβλιογραφία en.wikipedia.org – de.wikipedia.org (Ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια) en.wikiquote.org/ (Συλλογή αποφθεγμάτων) Δρ. Σταύρος Χάντζος, «Ντόπινγκ – Από το σχολείο στο θάνατο», Εκδόσεις Κάκτος, 2004 www.ifet.gr/doping/doping.htm (Ινστιτούτο Φαρμακευτικής Έρευνας και Τεχνολογίας) www.doping-prevention.de (Σελίδα του Πολυτεχνείου Μονάχου) stefanogiannis.blogspot.com/ (Ιστολόγιο του μοριακού ερευνητή Γιάννη Στεφαννογιάννη) www.healthview.gr/ (Σελίδα αφιερωμένη σε θέματα υγείας)

Βιβλιογραφία dikisports.blogspot.com/ (Αθλητικό ιστολόγιο) www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed (Σελίδα με δημοσιεύσεις Βιοιατρικής) (Ισχύουν για την περίοδο Απρίλιος – Μάιος 2010)

From this inhuman pressure doping is born because the athlete feels the imperative of having to be No. 1. I believe instead that sport should be a private pressure, a challenge for yourself. Bode Miller (επιφανής Αμερικάνος σκιέρ) Συνέντευξη στην «Gazzetta dello Sport», 2/2006 [Από αυτήν την απάνθρωπη πίεση γεννιέται το doping, επειδή ο αθλητής αισθάνεται την υποχρέωση να είναι το № 1. Εγώ αντ’ αυτού πιστεύω ότι ο αθλητισμός πρέπει να είναι μια προσωπική πίεση, μια πρόκληση για τον εαυτό σου] ΤΕΛΟΣ