Ανάπτυξη και Εφαρμογή Προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Απόστολος Κατσίκης, Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Εργαστήριο Γεωγραφικής & Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης

Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, λειτουργώντας παράλληλα/συμπληρωματικά με τα γνωστικά αντικείμενα που διδάσκονται στα σχολεία, είναι η πρώτη δυνατότητα ενασχόλησης των μαθητών/ριών με περιβαλλοντικά θέματα ή προβλήματα, τα οποία η ανθρωπότητα καλείται να αντιμετωπίσει σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη εποχή

Το εννοιολογικό και μεθοδολογικό πλαίσιο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης απορρέει από τις διεθνείς συνόδους, τις συνδιασκέψεις για το περιβάλλον, τα πορίσματα της Διδακτικής και περιλαμβάνει: Βασικές αρχές, Στόχους και Θεματικούς άξονες της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Μεθοδολογικές προσεγγίσεις, Ενδεικτικό πλαίσιο ανάπτυξης Προγράμματος και Kριτήρια αξιολόγησης Προγραμμάτων

Βασικές αρχές και Στόχοι Βασικές αρχές: Άνοιγμα του σχολείου στην κοινωνία Προσανατολισμός στη μελέτη περιβαλλοντικών θεμάτων, πρόληψης ή επίλυσης περιβαλλοντικών προβλημάτων Διεπιστημονική και διαθεματική προσέγγιση του θέματος/προβλήματος Άμεση δράση σε τοπικό επίπεδο με στόχο μακροχρόνια αποτελέσματα σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο

Ανάδειξη συνεργασίας, καλλιέργειας αξιών και δημιουργίας νέων προτύπων, στάσεων και συμπεριφορών ατόμων, ομάδων και κοινωνίας απέναντι στο περιβάλλον Ίσες ευκαιρίες για την οικοδόμηση γνώσεων, ανάπτυξη δεξιοτήτων, αξιών και στάσεων που απαιτούνται για την προστασία του Περιβάλλοντος Έμφαση στην ενεργό συμμετοχή των μαθητών/ριών με συζήτηση-αντιπαράθεση απόψεων, έρευνα, κριτική και δημιουργική επεξεργασία και δράση Εστίαση στην αειφόρο ανάπτυξη του περιβάλλοντος

Στόχοι : Γνωστικοί (οικοδόμηση εννοιών, κατανόηση σχέσεων/ αλληλεπιδράσεων / συνεπειών ανθρώπου -περιβάλλοντος, περιβαλλοντικών προβλημάτων, μέτρων προστασίας κτλ.) Επιστημονικοί (εξοικείωση με την επιστημονική μεθοδολογία/έρευνα, κριτική και δημιουργική προσέγγιση θεμάτων, ανάπτυξη επιστημονικής νοοτροπίας κτλ.) Συμμετοχικοί (εργασία σε ομάδες, ανάπτυξη σχέσεων συνεργασίας, σεβασμός στις διαφορετικές απόψεις, στον τρόπο ζωής, στη δημιουργική δράση κτλ.)

Κοινωνικοί (σύνδεση της σχολικής με την καθημερινή ζωή, καλλιέργεια υπευθυνότητας, ικανότητα λήψης αποφάσεων και δημιουργικής παρέμβασης κτλ.) Αισθητικοί (δημιουργία στενής σχέσης με τη φύση με τη μεσολάβηση όλων των αισθήσεων κτλ.) Αυτομορφωτικοί (χρήση βιβλιοθήκης, τύπου, νέων τεχνολογιών, internet κτλ.)

Θεματικοί Άξονες της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Η θεματολογία της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης πηγάζει από την αναγκαιότητα της προστασίας του περιβάλλοντος φυσικού, ιστορικού και κοινωνικού με την προβολή κρίσιμων θεμάτων σύμφωνα με τις τοπικές, εθνικές και παγκόσμιες προτεραιότητες, όπως αυτές διατυπώθηκαν στη Σύνοδο Κορυφής για το περιβάλλον και την ανάπτυξη.

Ως βασικοί θεματικοί άξονες υλοποίησης προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης προτείνονται: Οι κλιματικές αλλαγές - Προστασία της ατμόσφαιρας Ο αέρας (η ρύπανση του αέρα στις πόλεις κ.λπ.) Το νερό (η ρύπανση και εξάντληση των επιφανειακών και υπογείων νερών ) Το έδαφος ( η ερημοποίηση, η διάβρωση, συνέπειες ) Η ενέργεια (η εξάντληση των μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, η υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων)

Τα δάση (η προστασία και η αειφόρος διαχείριση των δασών) Βιοποικιλότητα/ Εξαφάνιση των ειδών Διαχείριση απορριμμάτων και αποβλήτων-Ανακύκλωση Ανθρώπινες δραστηριότητες (οι δομημένοι χώροι και οι λειτουργίες που επιτελούνται σε αυτούς, στο αστικό και περιαστικό πράσινο) Ανθρώπινες σχέσεις (οι κοινωνικές και οικονομικές διαστάσεις του αναπτυξιακού και περιβαλλοντικού προβλήματος, η ισότητα των φύλων, οι ανθρώπινες αξίες, τα προβλήματα μειονοτήτων Τοπικής φύσεως και ενδιαφέροντος θέματα-προβλήματα ………………….

Μεθοδολογικές Προσεγγίσεις Η επίλυση προβλήματος και η μέθοδος σχεδίων εργασίας (projects) είναι δύο μεθοδολογικές πρακτικές οι οποίες απορρέουν από- και συνδέονται με -τις Επιστήμες της Αγωγής και μπορούν να συνδυαστούν με άλλες περισσότερο εξειδικευμένες (κατά περίπτωση) όπως : η μελέτη πεδίου, η μελέτη περίπτωσης, η χαρτογράφηση εννοιών, το παιχνίδι ρόλων, η ανίχνευση και τροποποίηση των εναλλακτικών ιδεών (εποικοδομητική προσέγγιση)

Επίλυση προβλήματος Στην εφαρμογή της επίλυσης προβλήματος ακολουθούνται σε γενικές γραμμές τα παρακάτω στάδια : Εντοπισμός και διερεύνηση του προβλήματος/ζητήματος Καθορισμός στόχων για την επίλυση (ή συμμετοχή στην επίλυση) του προβλήματος Διερεύνηση εναλλακτικών λύσεων

Σύνταξη κριτηρίων για την επιλογή της πιθανής/ρεαλιστικής λύσης (ή λύσεων) Επιλογή της κατάλληλης λύσης (ή λύσεων) σύμφωνα με τις αρχές της αειφορίας Συγκρότηση σχεδίου δράσης Υλοποίηση της δράσης Αξιολόγηση και επανατροφοδότηση της διαδικασίας

Ανάπτυξη Σχεδίου Εργασίας ή διεκπεραίωση ενός προγράμματος (μέθοδος project) Η ανάπτυξη και η υλοποίηση ενός Σχεδίου Εργασίας ακολουθεί σε γενικές γραμμές την εξής πορεία : Επιλογή του θέματος Καθορισμός στόχων Σχεδιασμός της εργασίας και συγκρότηση ομάδων Υλοποίηση της εργασίας Παρουσίαση και αξιολόγηση

Η επιλογή του θέματος επηρεάζεται από παράγοντες όπως: (i) η προτεραιότητα που δίνει στο θέμα ο σχεδιαστής και ο φορέας τον οποίο εκπροσωπεί, (ii) η ομάδα-στόχος (ηλικία, ενδιαφέροντα, σχέση του θέματος με την καθημερινότητά τους, το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών εάν πρόκειται για μαθητές), (iii) οι διαθέσιμοι πόροι, (iv) το κατά πόσο λαμβάνουν χώρα αντίστοιχα προγράμματα από άλλους σχετικούς φορείς κ.ά.

Επισήμανση –διευκρίνιση H ανάπτυξη ενός Σχεδίου Εργασίας μπορεί να θεωρηθεί ότι συνιστά πρόταση επίλυσης προβλήματος και αντίστροφα η επίλυση προβλήματος μπορεί να είναι η ανάπτυξη ενός Σχεδίου Εργασίας.

«Διδακτικές» Ενέργειες Και στις δύο παραπάνω μεθοδολογικές προσεγγίσεις μπορεί να προγραμματιστούν οι ακόλουθες διδακτικές ενέργειες : α. Μέθοδος έρευνας με την υποβολή ερωτήσεων β. Πειραματική μέθοδος γ. Επισκόπηση απόψεων - Σφυγμομέτρηση δ. Ανάλυση και μελέτη μιας χαρακτηριστικής περίπτωσης ε. Δραστηριότητες προσομοίωσης στ. Διερεύνηση και τροποποίηση των εναλλακτικών ιδεών

Μελέτη πεδίου Σκοπός της μελέτης πεδίου είναι η εμπλοκή των μαθητών/ριων σε άμεσες παρατηρήσεις, συλλογή και καταγραφή στοιχείων του υπό εξέταση θέματος. Τα στάδια που ακολουθούνται είναι τα ακόλουθα : α. Προετοιμασία εκπαιδευτικού (προπαρασκευαστική επίσκεψη και εξοικείωση με το αντικείμενο μελέτης, αντιμετώπιση τυπικών διαδικασιών κ.λπ.) β. Προετοιμασία μαθητών/ριων (διατύπωση στόχων, οργάνωση δραστηριοτήτων που θα αναπτυχθούν, πηγές πληροφόρησης κ.λπ.)

γ. Εργασία στο πεδίο: Οι μαθητές χωρισμένοι σε ομάδες αναλαμβάνουν να υλοποιήσουν τις συγκεκριμένες δραστηριότητες (παρατήρηση, καταγραφή στοιχείων, φωτογράφηση, καταγραφή απόψεων με ερωτηματολόγια ή ημιδομημένες συνεντεύξεις που έχουν προετοιμάσει, δειγματοληψία εφόσον το υλικό δεν είναι σπάνιο…) δ. Εργασία στην τάξη: εκτέλεση πειραμάτων για την επαλήθευση κάποιων στοιχείων, σύνθεση των στοιχείων, κοινοποίηση αποτελεσμάτων Θεωρείται αναγκαία η προετοιμασία των μαθητών/ριων σε γνωστικό επίπεδο πριν την επίσκεψη στο πεδίο.

Επιπλέον στοιχεία των παραπάνω μεθοδολογιών μπορεί να είναι: η πνευματική διέγερση –καταιγισμός ιδεών (Brain storming), η αντιπαράθεση απόψεων (Debate) η ανάδραση(Reflection) το παιχνίδι ρόλων (Role playing) τα παιχνίδια προσομοίωσης(Simulation games) η κατασκευή εννοιολογικού χάρτη (παρουσίαση της κεντρικής έννοιας/ιδέας, διακλάδωση σε γενικές έννοιες, υποδιαίρεση σε μερικές έννοιες, χρήση εννοιών που εκφράζονται με ουσιαστικό, σχέσεις μεταξύ εννοιών που εκφράζονται με ρήμα, πρόθεση, μικρή φράση, σχόλιο)

Συνέπειες Προτεινόμενες λύσεις Παράδειγμα: Ο συγκεντρωτικός πίνακας με τις συνέπειες και τις προτεινόμενες λύσεις του προβλήματος Συνέπειες Προτεινόμενες λύσεις Φυσικές:  …………….. Κοινωνικές:  ……………… Οικονομικές:  ……………… Αισθητικές:  ………………. Άλλες:  ………………………

Ένα πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης σε αδρές γραμμές περιλαμβάνει τα παρακάτω στάδια: 1.Επιλογή θέματος Η επιλογή του θέματος συναποφασίζεται από τους μαθητές και εκπαιδευτικούς και αφορά στο τοπικό, εθνικό και, στη συνέχεια, στο παγκόσμιο περιβάλλον. 2.Διατύπωση στόχων Οι στόχοι είναι γνωστικοί, επιστημονικοί, κοινωνικοί, αισθητικοί, αυτομορφωτικοί και στάσεις ζωής. Η διατύπωση των στόχων οφείλει να οδηγεί σε μετρήσιμα αποτελέσματα. 3.Χρονοδιαγράμματα Το χρονοδιάγραμμα εξαρτάται από το θέμα του προγράμματος. 4.Μεθοδολογική προσέγγιση Η μεθοδολογική προσέγγιση και η επιλογή των άλλων διδακτικών στρατηγικών εξαρτάται από το θέμα. 5.Διδακτικές ενέργειες Οι διδακτικές ενέργειες που επιλέγονται βρίσκονται σε αντιστοιχία με τους στόχους που τέθηκαν και μπορεί να είναι: Τήρηση ημερολογίου Κατασκευή εννοιολογικού χάρτη/ χάρτη ιδεών/εννοιών Άντληση πληροφοριών/στοιχείων από πηγές πληροφόρησης Κατασκευή οργάνων, λήψη μετρήσεων και οργάνωση αρχείων Σύνταξη ερωτηματολογίου ή ημιδομημένης συνέντευξης Επίσκεψη στην εν λόγω περιοχή και συγκέντρωση στοιχείων Διεξαγωγή πειραμάτων και εργαστηριακών ασκήσεων Ανταλλαγή πληροφοριών με άλλους μαθητές/τριες άλλων σχολείων (Θεματικά Δίκτυα Π.Ε.) Δραματοποίηση σεναρίου Επιστολές σε τοπικούς φορείς, υπηρεσίες, οργανώσεις κ.ά.

6.Σύνθεση της εργασίας Η σύνθεση της εργασίας περιλαμβάνει: Οργάνωση και επεξεργασία των πληροφοριών και του έντυπου υλικού, των μετρήσεων και των άλλων στοιχείων σε πίνακες, διαγράμματα, ιστογράμματα, κολάζ κ.ά. Συγγραφή σεναρίου στο οποίο να αναφέρονται οι δραστηριότητες, οι ενέργειες και οι εμπειρίες από όλο το πρόγραμμα. Επισήμανση των αρνητικών συνεπειών της παρέμβασης του ανθρώπου, λήψη μέτρων, προγραμματισμός περαιτέρω δράσεων κ.ά. 7.Παρουσίαση της εργασίας Καθορισμός ημέρας που θα γίνεται η παρουσίαση όλων των καινοτόμων δράσεων. 8.Αξιολόγηση Η αξιολόγηση του προγράμματος γίνεται από επιτροπή που συγκροτείται από το σύλλογο των διδασκόντων, αντιπροσωπεία μαθητών, σύλλογο γονέων & κηδεμόνων, μέλη τοπικής αυτοδιοίκησης. 9.Κοινοποίηση Οι ομάδες αναλαμβάνουν την κοινοποίηση των αποτελεσμάτων/πορισμάτων της εργασίας.