ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ - ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ - ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ Α΄ : ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ - ΧΩΡΟΣ - ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2010–2011, ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2011 Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΕΡΓΟ, ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΕΔΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ : ΑΣΤΙΚΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ : ΕΛΕΝΗ ΠΟΡΤΑΛΙΟΥ, καθηγήτρια Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ.

ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ • Ο χώρος είναι μια δυναμική κοινωνική κατασκευή και οι πόλεις ζωντανά έργα που δημιουργούνται, μετασχηματίζονται και βιώνονται από τους ανθρώπους. Αποτελούν πεδίο εκδίπλωσης της πολιτικής και επίδικο αντικείμενο των κυρίαρχων και κυριαρχούμενων τάξεων και ομάδων. • Οι εγγενείς στη συγκρότηση του χώρου αντιφάσεις, από τις οποίες αναδύονται νέοι κοινωνικοί δράστες που επιδρούν στην κατασκευή της πόλης, οδήγησαν στην εμφάνιση της ιστορικά προσδιορισμένης κοινωνικής μορφής των αστικών κοινωνικών κινημάτων, με τα οποία εκδηλώθηκε η δράση των αποκάτω όσον αφορά την κριτική της πόλης, την παρέμβαση για τον μετασχηματισμό του χώρου και του αστικού νοήματος και την ανάδυση της εναλλακτικής πόλης. • Τα αστικά κοινωνικά κινήματα οριοθετούνται ιστορικά και από το περιεχόμενο της δράσης τους ∙ υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις των ορισμών. Σε κάθε περίπτωση, όμως, μπορούμε να αναφερόμαστε στην παρουσία των αστικών κοινωνικών κινημάτων και, ευρύτερα, στις έννοιες της αστικής διαμαρτυρίας, της αστικής σύγκρουσης, του αστικού αγώνα.

• Οι πόλεις στην ιστορική τους διαδρομή αποτέλεσαν κοινό πεδίο πολιτικής της εξουσίας και των αποκάτω. Παρά την σε πολλές περιπτώσεις έντονη ταξική γεωγραφία (ΗΠΑ, γ΄ κόσμος), οι αλλαγές στο χώρο και οι ανατροπές στη συγκρότηση των πόλεων τέθηκαν ως κοινωνικά και πολιτικά αιτήματα, που απέβλεπαν σε μια πόλη περιέχουσα και όχι αποκλείουσα. Σήμερα, στην εποχή της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, η κοινή συνθήκη της πόλης τίθεται υπό αμφισβήτηση καθώς, από τη μια, μεγάλες σύγχρονες πόλεις κατακερματίζονται σε αδιαπέραστες, ταξικά ορισμένες ενότητες και, από την άλλη, η εξουσία προσλαμβάνει ενίοτε μη αντιληπτές (άϋλες) ή χωρικά απρόσιτες στο λαό της πόλης μορφές, στο πλαίσιο των διεθνών κυρίαρχων οικονομικών κατευθύνσεων. Τίθεται, λοιπόν, εκ νέου το ιστορικό ερώτημα της σχέσης των αποκάτω με την πόλη,καθώς στις περιπτώσεις των αστικών εξεγέρσεων, όπως αυτές του Λος Άντζελες (1992) και των Παρισινών Προαστίων (2005), η σχέση των εξεγερμένων με την πόλη έχει πλήρως διαρραγεί. • Για την προσέγγιση των προηγούμενων θεμάτων γίνεται μια γενική αναφορά σε θεωρίες της συλλογικής δράσης και των κοινωνικών κινημάτων γενικά (Tilly, Bourdieu, Melucci, Touraine, Αλεξανδρόπουλος, Ψημίτης, κ.λ.π.) καθώς και σε πρόσφατη αρθογραφία σχετική με το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα.

Ειδικότερα γίνεται εμβάθυνση στις θεωρίες των αστικών κοινωνικών κινημάτων (Castells) σε συνδυασμό με προσεγγίσεις του χώρου από συγγραφείς (Davis, Harvey, Lefebvre, Marcuse, Massey, Smith, Soja, κ.λ.π.), που αναφέρονται στις κοινωνικοχωρικές διαιρέσεις, στις σχέσεις της πόλης με την πολιτική και συμβάλλουν στην κατανόηση της επίδρασης των κοινωνικών δράσεων στη συγκρότηση του χώρου των πόλεων. • Θα παρουσιαστούν και αναλυθούν παραδείγματα αστικών κοινωνικών κινημάτων που έδρασαν, ιδιαίτερα μετά την παρέμβαση του κράτους στη σφαίρα της συλλογικής κατανάλωσης, αλλά και κοινωνικά και πολιτικά κινήματα με έμφαση στη σχέση τους με την πόλη. Στο σημείο αυτό θα αναδειχθούν πολύ πρόσφατα παραδείγματα από την πλούσια εμπειρία των αντιπαγκοσμιοποιητικών κινημάτων. • Ταυτόχρονα γίνεται αναφορά σε κοινωνικά κινήματα που αναπτύσσονται σε συνθήκες οικονομικής κρίσης, όπως η σημερινή και τα οποία αφορούν στην αυτοδιαχείριση του χώρου και των λειτουργιών της πόλης σε αλληλέγγυα μη κερδοσκοπική βάση. • Τα παραδείγματα στα οποία θα γίνει αναφορά είναι τοπικά (Αθήνα), εθνικά (Ελλάδα) και διεθνή.

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Blakely J. E., Snyder M.G. (1999) : Fortress America. Gated Communities in the United States, Washington D. C., εκδ. Brooking Institution Press. Bookchin, Murray (1996) : The Third Revolution. Popular Movements in the Revolutionary Era Vol I, ελλην. μτφρ. Η Τρίτη Επανάσταση. Λαϊκά Κινήματα στην Επαναστατική Εποχή, Τόμος 1, Σαρηγιάννης Μαρίνος, εκδ. Αλεξάνδρεια, Bourdieu, Pierre (1997) : Contre feux, ελλην. μτφρ. Καίτη Διαμαντάκου, Πατάκης, Castells, Manuel (1972) : The Urban Question, μετάφραση Alan Sheridam, Edward Arnold (Publishers), London, 1977, γαλλική έκδοση La Question Urbaine, Francois Maspero,1972, Castells, Manuel (1973) : Luttes urbaines et pouvoir politique,ελλην. μτφρ, Γ. Κόκκινος, Μ. Παγκάλου, Πόλη και Κοινωνικοί Αγώνες,, εκδ. Αγώνας, Castells, Manuel (1983) : The City and the Grass Roots, University of California Press Berkeley and Los Angeles,1983. Castells, Manuel (1997) : The power of identity, Blackwell, Oxford, Davis, Mike (1990) : City of Quartz, Excavating the Future in Los Angeles, London and New York, Verso, Davis, Mike (1992) : Beyond Blade Runner: Urban Control, The Ecology of Fear, ελλην. μτφρ. Πέρα από το Blade Runner, Αστικός έλεγχος -H οικολογία του φόβου, Ηλιάδης Νίκος, εκδ. Futura, Davis F. Gerald, McAdam Dony, Scott W.Richard, Zald N. Mayer : Social Movements and Organization Theory, Cambridge University Press, 2005.

Day J. F. Richard (2005), ελλην. μτφρ. Το Τέλος της Ηγεμονίας, Αναρχικές Τάσεις στα Νεότατα Κοινωνικά Κινήματα, Παναγιώτης Καλαμαράς, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα, Dellaporta Donatella and Diani Mario, (1998): Social Movements; An Introduction. Oxford : Blackwell Publishers Inc. Κοινωνικά κινήματα, μια εισαγωγή, μτφρ : Ξενοφών Γιαταγάνας, εκδ. Κριτική, Hamel, P. Lustiger –Thaler, H & Mayer, M. (eds) (2000) : Urban Movements in a Globalizing World, Routledge, London, Harvey, David (1973) : Social Justice and the City, Johns Hopkins University Press, Baltimore, Harvey, David (1978) : The Urban Process under Capitalism, International Journal of Urban and Regional Research. Harvey, David (2000) : The spaces of Hope, University of California Press, Berkley, Lefebvre, Henri (1974) : The Production of Space, tr. D. Nicholson-Smith, Oxford, UK and Cambridge, MA Blackwell, Lefebvre, Henri (1996) : Writing on Cities, Part II Right to the City, Blackwell Publishing (1996), ελλην. μτφρ. Π. Τουρνικιώτης, Κ. Λωράν, Το Δικαίωμα στην Πόλη, εκδ. Παπαζήση Lowe, Stuart (1986) : Urban Social Movements. Macmillan, London, Massey, Doreen (2005) : for space, Sage, London, Marcuse, P. Van Kempen R.(2000) : Globalizing Cities, A New Spatial Order, Blackwell Publishers. Melucci, Alberto (2000) : Culture in gioco. Differenze per convivere, il Saggiatore,Μιλάνο, 2000, ελλην. μτφρ. Μιχάλης Ψημίτης, Gutenberg, 2002.

Neveu Erik (2002) : Sociologie des Mouvements Sociaux, La Decouverte & Syros, Paris, 2002, ελλην. μτφρ. Μαρλέν Λογοθέτη, εκδ. Σαββάλας, Pickvance, G.G.(1976) : Urban Sociology, Critical essays, London Tavistock, Smith, Neil (1996) : The New Urban Frontier, Routledge, London, Soja, Edward (2000) : Postmetropolis, Critical Studies of Cities and Regions, Blackwell Publishing, Tilly, Charles (2004) : Social Movements 1768 – 2004, Paradigm Publishers Boulder, London, 2004, ελλην. μτφρ. Θανάσης Τσακίρης, εκδ. Σαββάλας, Tormey, Simon (2004) : anti-capitalism, a beginner’s guide, Oneworld Publications, England, Σερζ Ζουλί, Ζαν-Λουί Μαρτζοράτι (2007) : Ο Μάης του ’68 Στη Γαλλία και στον Κόσμο, ελλην. μτφρ. Τζένη Κωνσταντίνου, εκδ. Μεταίχμιο, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλεξανδρόπουλος Στέλιος (2001) : Θεωρίες για τη συλλογική δράση και τα κοινωνικά κινήματα, εκδόσεις Κριτική, Παναγιωτόπουλος, Νίκος (2003) : Πρακτικά της διάσκεψης, Προς ένα Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Κίνημα, Αθήνα, 3,4,5 Μαϊου 2001, μετάφραση Καίτη Διαμαντάκου, Πατάκης, Πανταζόπουλος Ανδρέας (2005) : Η Γαλλία Φλέγεται ;Η Εξέγερση των Προαστίων, εκδ. Πόλις, Πορτάλιου Ελένη : Άρθρα και σημειώσεις δίδονται σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή στο πλαίσιο του μαθήματος. Ψημίτης Μιχάλης ( 2006) : Εισαγωγή στα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα, εκδόσεις Ατραπός, 2006.

Μάθημα 1 Εισαγωγή στις θεωρίες της συλλογικής δράσης και των κοινωνικών κινημάτων

Οι θεωρίες της συλλογικής δράσης και των κοινωνικών κινημάτων εμπίπτουν στους τομείς των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών και ιδιαίτερα στο πεδίο της κοινωνιολογίας. Οι συγγραφείς που αναπτύσσουν την υποπεριοχή της αστικής κοινωνιολογίας και επομένως ασχολούνται με την έρευνα των αστικών κοινωνικών κινημάτων, τουλάχιστον αυτοί που ξέρουμε, δεν είναι πολλοί και, πάντως, οι αναφορές στα αστικά κοινωνικά κινήματα στις πολυάριθμες σύγχρονες εκδόσεις για τη συλλογική δράση και τα κοινωνικά κινήματα είναι περιορισμένες. Ως εκ τούτου προχωρούμε σε μια περιοδολόγηση των θεωριών της συλλογικής δράσης και των κοινωνικών κινημάτων γενικά, με δάνεια από καθ’ ύλην αρμόδιους συγγραφείς. Αυτή η γνώση μπορεί να συμβάλει στην εννοιολογική και πρακτική προσέγγιση και αξιολόγηση των αστικών κοινωνικών κινημάτων, που είναι το κατ’ εξοχήν θέμα μας. Βέβαια αυτή η συνθετική προσέγγιση είναι δύσκολη. Αρχικά θα γνωρίσουμε τους δύο κόσμους και θ’ αναζητήσουμε ορισμένες πρώτες συσχετίσεις. Tα κοινωνικά κινήματα εμφανίζονται σήμερα ως το πιο ελκυστικό επιστημονικό και ερευνητικό αντικείμενο στο πεδίο των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών.

Κινητήρια δύναμη αυτής της τάσης επιστημονικής μελέτης των κοινωνικών κινημάτων είναι η δυναμική τους στην παγκόσμια κοινωνική και πολιτική σκηνή. Τα κοινωνικά κινήματα δρουν, παράγουν τα ίδια θεωρία in situ, και επανατροφοδοτούν συνεχώς με δεδομένα τα επιστημονικά εργαστήρια. Τα παγκόσμια και ηπειρωτικά κοινωνικά φόρα καταγράφουν μια πανσπερμία κοινωνικών ομάδων και οργανώσεων που κατατάσσονται σε κινήματα ιστορικά, νέα και νεότερα. Οι δύο βασικές θεωρίες που αναπτύσσονται στις 10ετίες 1960 και 1970 είναι η “Θεωρία Kινητοποίησης Πόρων” – ΘKΠ (Resource Mobilization Theory) και η “Θεωρία των Nέων Kοινωνικών Kινημάτων” – ΘNKK (New Social Movement Theory). Χαρακτηριστικές περιπτώσεις θεωρητικών της Σχολής της Θεωρίας Κινητοποίησης Πολιτών είναι οι Gamson, Tilly, Oberschall, McCarthy, Zald, McAdam. Αναφερόμαστε στον Charles Tilly, γιατί μεταξύ άλλων ανατρέχει στη συγκρότηση της έννοιας των κοινωνικών κινημάτων ιστορικά και με το έργο του καλύπτει συστηματικά πολυάριθμες εκδηλώσεις ιστορικών και σύγχρονων συλλογικών δράσεων και κοινωνικών κινημάτων, από τον 18ο αι. μέχρι το πολύ πρόσφατο αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα. Ταυτόχρονα ο Tilly ανοίγεται στις γενικότερες κοινωνικές συνθήκες που κινούν τη δράση των κοινωνικών κινημάτων.

H Θεωρία των Nέων Kοινωνικών Kινημάτων (ΘNKK) συγκροτείται στην Eυρώπη. Σημαντικοί εκπρόσωποι της νέας θεωρητικής προοπτικής, έστω και με διαφορές μεταξύ τους, όπως λέει ο M. Ψημίτης, είναι οι Melucci, Touraine, Habermas και Offe, εκ των οποίων οι δύο πρώτοι επικεντρώνουν το έργο τους περισσότερο στην ανάλυση των νέων κοινωνικών κινημάτων, ενώ οι δεύτεροι, εκκινώντας από θεωρητικές αφετηρίες που εν μέρει συγγενεύουν με τον μαρξισμό, αναλύουν περισσότερο τις καινούργιες δομικές συνθήκες από τις οποίες διαμορφώνονται τα νέα κοινωνικά κινήματα. Αργότερα σ’ αυτή τη θεωρητική προοπτική εγγράφονται οι Eder, Diani, Kriesi και η Della Porta.

ΜΑΘΗΜΑΤΑ 2, 3 Θεωρίες για την πόλη. Αστικά κοινωνικά κινήματα Manuel Castells : Η πόλη και οι Αποκάτω (1983)

Σύμφωνα με τον Castells : Τα αστικά κινήματα διαμαρτυρίας στις κοινωνίες μας και στην εποχή μας, φαίνεται να αναπτύσσονται γύρω από τρία μεγάλα θέματα : 1. Αιτήματα που επικεντρώνονται στη συλλογική κατανάλωση, δηλ. σε αγαθά και υπηρεσίες που άμεσα ή έμμεσα παράγονται από το κράτος. 2. Υπεράσπιση της πολιτιστικής ταυτότητας που συνδέεται και οργανώνεται γύρω από μια ιδιαίτερη περιοχή. 3. Πολιτική κινητοποίηση σε σχέση με το κράτος, με ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο της τοπικής κυβέρνησης. Για να τοποθετήσουμε το αναλυτικό μας πλαίσιο σε μια ιστορική προοπτική έχουμε επιλέξει πέντε περιπτώσεις που αφορούν μεγαλύτερα κοινωνικά κινήματα, συνειδητά προσανατολισμένα προς τον μετασχηματισμό της πόλης σε πολύ διαφορετικά ιστορικά συμφραζόμενα. • Οι Communidades της Καστίλλης ήταν μια από τις μεγαλύτερες επαναστατικές προσπάθειες στην Ευρώπη που αμφισβήτησε την απόλυτη μοναρχία στην κατασκευή του εθνικού κράτους. • Η Κομμούνα του Παρισιού ήταν μια δημοτική επανάσταση που σημάδεψε για πάντα το εργατικό κίνημα. • Η Απεργία των Ενοικίων στη Γλασκόβη, το 1915, ήταν ένας αγώνας της εργατικής τάξης που υπογραμμίζει την αρχή της δημόσιας πολιτικής κατοικίας του καπιταλιστικού κράτους. • Η απεργία των inquilinarios της Βερακρούζ στο Μεξικό, το 1922, αν και λιγότερο γνωστή διεθνώς, ήταν πιθανόν ο πιο σημαντικός κοινωνικός αγώνας που πυροδοτήθηκε από αστικά θέματα και έλαβε χώρα στη Λατινική Αμερική, πριν τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. • Η εξέγερση των κεντρικών περιοχών των Αμερικάνικων πόλεων, στα 1960, αμφισβήτησε την εμφανιζόμενη «μετά-βιομηχανική» κοινωνία, με τα πάγια ιστορικά αιτήματα του κοινοτικού ελέγχου και της φυλετικής ισότητας.

ΜΑΘΗΜΑΤΑ 4, 5 Κοινωνικά κινήματα υπεράσπισης και διεκδίκησης του δημόσιου χώρου της πόλης. Παραδείγματα από την Αθήνα

Στο έδαφος της οικολογικής κρίσης και της κλιματικής αλλαγής αναπτύσσονται σήμερα τα αστικά κοινωνικά κινήματα για την υπεράσπιση των δημόσιων χώρων, τα οποία de facto αποκτούν οικολογική διάσταση και συνδέονται ή αποτελούν τμήμα του ευρύτερου περιβαλλοντικού κινήματος. H νεωτερική κοινωνία, λέει ο Alberto Melucci, είναι σε θέση ν’ αντιληφθεί τον εαυτό της με όρους καθαρά κοινωνικούς. Η επιβίωση του είδους και του πλανήτη δεν επαφίεται πλέον στους αναπόφευκτους νόμους της φύσης ή στην αναγκαία πορεία της ιστορίας. Δεν υπάρχουν μυθικές ή θεϊκές δυνάμεις, ένα αλλού στο οποίο εκβάλλουμε τις υποθέσεις μας. Αυτή η προσέγγιση του Melucci μας επιτρέπει να επανατοποθετήσουμε και τη δράση των κοινωνικών κινημάτων σ’ ένα επίπεδο διαπλαστικό της κοινωνικής εξέλιξης.

Ιδιαίτερα τα κοινωνικά κινήματα για την πόλη και το περιβάλλον, αν και συνήθως έχουν αφετηρία το τοπικό, διαπλέκονται τουλάχιστον με το οικολογικό πρόβλημα και εκτινάσσονται στο ευρύτερο πεδίο θεμελιωδών κοινωνικών διακυβευμάτων. Ο κάτοικος, παραδείγματος χάριν, μιας χώρας Χ, ο οποίος εμποδίζει να γίνει ένας αυτοκινητόδρομος που θα καταστρέψει ένα σημαντικό οικοσύστημα, τοποθετείται, ταυτοχρόνως, απέναντι στο ενεργειακό πρόβλημα και την κλιματική αλλαγή, την περιβαλλοντική ρύπανση, την προτεραιότητα της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, τη δημόσια υγεία, τις προϋποθέσεις διανθρώπινης επικοινωνίας και ούτω καθεξής. Κάθε ένα χωριστά τα κινήματα πολιτών που δημιουργούνται στην Αττική δεν αποτελεί μια ολοκληρωμένη περίπτωση, που μπορεί να καταταγεί στις εξαιρετικές περιπτώσεις, τις οποίες θεμελιώνει ο θεωρητικός των αστικών κοινωνικών κινημάτων Manuel Castells στο μνημειώδες έργο του «Η Πόλη και οι Αποκάτω». Όμως, τα επιμέρους παραδείγματα τοπικών κινητοποιήσεων εγγράφονται σε ευρύτερες ενότητες αστικών κοινωνικών κινημάτων, δηλαδή λαϊκών αγώνων που έχουν ως αντικείμενο το πλαίσιο ζωής, τις μορφές και τους ρυθμούς της καθημερινής ζωής. Αυτό το πλαίσιο της καθημερινής ζωής των κατοίκων της Αττικής συνδέεται άρρηκτα με το οικολογικό πρόβλημα και την υπεράσπιση του περιβάλλοντος πάνω από τα κέρδη.

Θα γίνει αναφορά στη δράση των κινημάτων για την πόλη και το περιβάλλον μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα που αφορούν : 1. Θέματα τοπικής εμβέλειας. 2. Θέματα υπερτοπικής σημασίας 3. Μείζονα (υπερεθνικά) περιβαλλοντικά ζητήματα Η αναφορά γίνεται σε κινήματα μετά το 2000 και ιδιαίτερα τα πρόσφατα, που πολλαπλασιάζονται καθημερινά και συγκεντρώνουν μεγάλο αριθμό πολιτών και μεγάλο εύρος δράσεων.

Ολυμπιακοί Αγώνες 2004 στην Αθήνα, νεοφιλελεύθερες πολιτικές και κοινωνικές αντιστάσεις Οι Ολυμπιακοί αγώνες αποτέλεσαν μια γιγάντια εθνική επιχείρηση πολλαπλά προβληματική σε κοινωνικό, οικονομικό, περιβαλλοντικό, πολιτιστικό αλλά και θεσμικό – δημοκρατικό επίπεδο. Η συγκεκριμένη εισήγηση εστιάζει στη λειτουργία και τις επιπτώσεις των Ολυμπιακών Αγώνων στο χώρο της πόλης των Αθηνών, εντός και εκτός των ορίων των Ολυμπιακών εγκαταστάσεων. Διερευνά τον ρόλο τους ως κινητήριου μοχλού στην επιβολή, την επιτάχυνση και νομιμοποίηση των νεοφιλελεύθερων επιλογών, που οδηγούν στην αναδόμηση της πόλης με επιπτώσεις στην ενίσχυση της ταξικής γεωγραφίας, των κοινωνικών αποκλεισμών, της εμπορευματοποίησης του χώρου, της ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου και των δημόσιων υπηρεσιών και υποδομών καθώς και στην όξυνση του περιβαλλοντικού προβλήματος.

Η εισήγηση διερευνά, επίσης, την πόλη όσον αφορά την μορφολογική και συμβολική της έκφραση ως πολιτικής κοινότητας αλλά και τις «ζώνες αποκλεισμού» και τις «διαδικασίες ελέγχου», που οδήγησαν σε μια επιτηρούμενη – κλειστή πόλη στη διάρκεια της προετοιμασίας και, κυρίως, κατά την τέλεση των αγώνων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η συσχέτιση των χωρικών μετασχηματισμών, που παρατηρούνται διεθνώς ως αποτέλεσμα των νεοφιλελεύθερων παγκοσμιοποιημένων επιλογών, με το ελληνικό παράδειγμα και η κατανόηση των αλλαγών σε ένα συγκεκριμένο τόπο, σε μια συγκεκριμένη χρονική συγκυρία. Η Αθήνα, περιφερειακή ευρωπαϊκή μητρόπολη, θεωρείται στο πλαίσιο της διευρυμένης Ευρωπαϊκής Ένωσης, της οποίας το γεωπολιτικό κέντρο βάρους μετατοπίζεται σήμερα προς ανατολάς. Η αναδόμηση της πόλης συνδέεται με τον εξωστρεφή προσανατολισμό του ελληνικού καπιταλισμού για να ανακτήσει προοπτική και δυναμική σε συνθήκες παγκοσμιοποιημένου ανταγωνισμού. Τέλος, η εισήγηση εστιάζει στις αντιστάσεις, αν όχι τα αστικά κοινωνικά κινήματα, που εκδηλώθηκαν σε αντιπαράθεση με τους Ολυμπιακούς Αγώνες τόσο ως συνολικό εγχείρημα όσο και σε επί μέρους πτυχές τους. Ποια είναι δηλαδή η κοινωνική, πολιτική, ιδεολογική τους αφετηρία, κατά πόσον επηρέασαν σχεδιαστικές αποφάσεις ή υπέδειξαν εναλλακτικές προσεγγίσεις του χώρου της πόλης.

MΑΘΗΜΑ 6 Τα αντιπαγκοσμιοποιητικά κινήματα διεκδικούν την πόλη

Οι μαχητικές διαδηλώσεις ενάντια στον Παγκόσμιο Οργανισμό Eμπορίου (ΠΟΕ), στο Σιάτλ, δημιούργησαν ένα νέο παράγοντα, ορατό στο συγκρουσιακό έδαφος της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης : ήταν η πρώτη, όσον αφορά τον όγκο και τον δυναμισμό, εμφάνιση του αντιπαγκοσμιοποιητικού κινήματος, που είχε σκοπό να αποκαλύψει και να καταδικάσει την ευθύνη του ΠΟΕ για την αυξανόμενη φτώχεια και τις ανισότητες σε πολλές χώρες του γ΄ κόσμου. Παρά τη βάναυση καταστολή, οι ακτιβιστές στο Σιάτλ προσπάθησαν να ματαιώσουν τη συνάντηση του ΠΟΕ και ν’ αποτρέψουν τις αντιλαϊκές αποφάσεις των κυρίαρχων, ανανεώνοντας έτσι μια παλιά αλήθεια, ότι δηλαδή η πόλη δεν είναι μόνο ο τόπος της εξουσίας αλλά και της αντίστασης των αποκάτω.

Σεβίλλη, 2002 Βρυξέλλες, 2001 Φλωρεντία, 2002 Γένοβα, 2001 Αντι-παγκοσμιοποιητικές διαδηλώσεις σε ευρωπαϊκές πόλεις

Ισχυρίζομαι ότι αυτές οι νέες μορφές των κοινωνικών κινημάτων ανανεώνουν και ανασχηματίζουν, τουλάχιστον στην Ευρώπη, το νόημα του αστικού, έχοντας την πόλη ως βάση των δραστηριοτήτων τους. Διερευνώντας σε μια ευρύτερη περιοχή την αντιπαγκοσμιοποιητική δράση, θα εστιάσω στην ίδρυση του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Φόρουμ, τον Νοέμβριο του 2002, στη Φλωρεντία.

ΜΑΘΗΜΑΤΑ 7, 8 Ο Γαλλικός Μάης και η Πόλη • Η δημόσια σφαίρα των αποκάτω. Ο λόγος ελευθερώνεται • Η δημόσια σφαίρα του δρόμου. Η ανάκτηση του χώρου • Η αφύπνιση της μνήμης ο λαός της πόλης Κινήματα για την κατοικία στη Γαλλία μεταπολεμικά Γίνεται αναφορά στα Μεγάλα Συγκροτήματα, τα οποία οικοδομήθηκαν μεταπολεμικά μαζικά στα Παρισινά Προάστια, χωρίς υποδομές, συγκοινωνιακές συνδέσεις και κοινωνικό εξοπλισμό. Αποτέλεσαν αντικείμενο δριμείας κριτικής, σε μια χώρα με εξαιρετικό παράδειγμα αστικότητας την ίδια την πόλη του Παρισιού. Στα Παρισινά Προάστια αναπτύχθηκαν μαζικά κινήματα ενοίκων και αντιδράσεις των δήμων, στην κυβέρνηση των οποίων βρισκόταν η αριστερά. Είναι κινήματα για το δικαίωμα στην κατοικία που εκδηλώνονται από εργατικά και ευρύτερα λαϊκά στρώματα, σε συνθήκες πλήρους απασχόλησης και αναπτυγμένου κράτους προνοίας, στην αρμοδιότητα του οποίου ανήκε η παροχή στέγης, η οποία και προκάλεσε τις λαϊκές κινητοποιήσεις.

Εξέγερση Παρισινών Προαστίων, 2005 Τέσσερις δεκαετίες αργότερα, η εξέγερση των Παρισινών Προαστίων έχει πολύ διαφορετικά χαρακτηριστικά. Δεν αφορά σε ένα οργανωμένο εργατικό κίνημα αλλά εξεγέρσεις των νέων στις «δύσκολες» συνοικίες, οι οποίες αποτέλεσαν ιστορικά τα «κόκκινα» Παρισινά Προάστια. Γράφει ο Νικόλας Σεβαστάκης : «Τα χαρακτηριστικά της εξέγερσης φανερώνουν, πράγματι μια τεράστια απόσταση από τον παραδοσιακό γαλλικό «κώδικα αναταραχής» όπως τον αποκαλούσε ο Τοκβίλ. Ένας καταστροφισμός και μια συλλογική ενέργεια χωρίς πλαίσιο και ορίζοντες προσδοκιών. Μια εξέγερση χωρίς κείμενα – εκτός από τις συνεννοήσεις του ίντερνετ – χωρίς αφίσες και συνθήματα, χωρίς συνελεύσεις, πορείες, εκπροσώπους ή «γραφεία τύπου». Μια εξέγερση χωρίς πολιτική, χωρίς καν ιδεολογική πρόφαση». Η εξέγερση αποτυπώνει την πλήρη αποξένωση από τον χώρο της πόλης, την απαξίωση του δημόσιου χώρου συνεύρεσης των νέων, την απουσία κοινωνικών υποδομών, δηλαδή την πολεοδομία που συμβαδίζει με ακραίες μορφές φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού από τη γαλλική republique.

ΜΑΘΗΜΑ 9 Η Αστική Εξέγερση στο Λος Άντζελες 1992 «Καλώς ήρθατε στο μεταφιλελεύθερο Los Angeles, όπου η υπεράσπιση των λάιφ στάιλ πολυτελείας μεταφράζεται σε μια διάχυση νέων μορφών καταστολής στο χώρο και την κίνηση που κυριαρχούνται από την απανταχού παρούσα "ένοπλη απάντηση"» λέει ο Mike Davis. Ο νέος οικονομικός και εμπορικός πυρήνας της πόλης, οχυρώθηκε πίσω από μεγάλες ανατιμήσεις στις αξίες της γης και από «έναν προμαχώνα από βαθμιδωτές περιφράξεις, τσιμεντοκολώνες και τείχη από αυτοκινητόδρομους». Οι παραδοσιακοί δεσμοί με την υπόλοιπη πόλη κόβονται. Οι πεζοδιαβάσεις που ένωναν έως τότε το Bunker Hill και το προγενέστερο οικονομικό κέντρο ξηλώνονται και η κυκλοφορία μεταφέρεται κάποια επίπεδα ψηλότερα, με τη δημιουργία εναέριων διαβάσεων αποκομμένων από το επίπεδο της πόλης. Οι καθημερινές μετακινήσεις στην πόλη επιτηρούνται με την εγκατάσταση συστημάτων ασφαλείας και παρακολούθησης.

Εκτός των φρουρούμενων περιοχών των πλουσίων, το Λος Άντζελες αποτελεί μια πόλη που χαρακτηρίζεται από ακραίες μορφές φτώχειας, ανεξέλεγκτη αστυνομική βία και βία ιδιωτικών στρατών, μεγάλο αριθμό αστέγων και πένητων, οι οποίοι διαβιούν επιτηρούμενοι σε υπαίθρια ατελείωτα πτωχοκομεία. Το οικονομικό boom συσσώρευσε εκατομμύρια μεταναστών, πολλούς από τους οποίους η ύφεση οδήγησε στην εξαθλίωση. Σ’ αυτό το κοινωνικό, πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό τοπίο πραγματοποιήθηκε η εξέγερση του 1992, με αφορμή τη φρικτή κακοποίηση του Rodney King από την αστυνομία, το 1991, επειδή δεν σταμάτησε στο σήμα ενός περιπολικού για έλεγχο οδήγησης. Ένα χρόνο μετά, το δικαστήριο των λευκών μεσοαστών αθωώνει όλους τους κατηγορούμενους για όλες τις κατηγορίες και τότε το Λος Άντζελες αρχίζει να καίγεται κυριολεκτικά. Βίαιες διαδηλώσεις, λεηλασίες καταστημάτων, καταστροφές πλούσιων συνοικιών, επιθέσεις σε αστυνομικά τμήματα και εμπρησμοί, χιλιάδες εμπρησμοί.

ΜΑΘΗΜΑ 10 Κινήματα για την κατοικία στην Ευρώπη Αγγλία : Μέσα από την προβολή ενός βίντεο, πάνω στα κοινωνικά κινήματα της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου, διερευνούμε τις απαντήσεις που έδωσε το κράτος στο στεγαστικό πρόβλημα αλλά και την απόδοση του νοήματος της αλληλέγγυας συμβίωσης σ’ ένα παράδειγμα κατάληψης στέγης στο Λονδίνο. Η υποψήφια διδάκτωρ Δήμητρα Σιατίτσα παρουσιάζει πρόσφατα κινήματα για το «Δικαίωμα στην κατοικία στην Ισπανία και τη Γαλλία», εισάγοντας σε συγκεκριμένα παραδείγματα διεκδικήσεων που φέρουν τα χαρακτηριστικά των νέων κοινωνικών κινημάτων.

ΜΑΘΗΜΑTA 11, 12 Κινήματα αλληλέγγυων και εναλλακτικών μορφών κοινωνικών και οικονομικών δράσεων Σε πολλά μέρη του κόσμου και πρόσφατα στη χώρα μας, η κρίση δημιουργεί ρωγμές στο νεοφιλελεύθερο οικοδόμημα. Μέσα απ’ αυτές αναδύονται παλιές και νέες μορφές συνύπαρξης, συμφιλίωσης, συνεργασίας, εν τέλει κοινωνικά δίκτυα αλληλέγγυων πρακτικών. Τα δίκτυα αυτά αμφισβητούν αγοραίες μορφές παραγωγής και ανταλλαγής, τη γενικευμένη εμπορευματοποίηση αγαθών και δραστηριοτήτων, την κυριαρχία του εμπορεύματος και των καταναλωτικών προτύπων επί των αναγκών. Οι σύγχρονες πρακτικές της εποχής της στέρησης ξεφεύγουν κατά πολύ από αυτό που θα ονομάζαμε “κάνω την ανάγκη φιλοτιμία”.

Αποδεσμεύουν δημιουργικές ανθρώπινες δυνατότητες και δυνάμεις, λειτουργούν προσεγγιστικά, κοινοτικά και ανασυστήνουν συλλογικότητες μέσα στην κοινωνία των αβοήθητων ατόμων. Θέτουν τη βασική προϋπόθεση αντίστασης : κανείς μόνος στην κρίση. Ας δούμε μερικά παραδείγματα των αλληλέγγυων κοινωνικών δικτύων και πρακτικών. Μια από τις πρώτες ανάγκες που αναδύεται σε εποχές στέρησης είναι η διατροφική επάρκεια των νοικοκυριών. Το κίνημα της αστικής καλλιέργειας αναδύθηκε σε πολλές φάσεις της ιστορίας των πόλεων και επανέρχεται στις σημερινές συνθήκες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Συνιστά ένα κίνημα καταναλωτών και μορφή αλληλέγγυας οικονομίας καθώς και ένα κίνημα γειτονιάς. Το κίνημα των piqueteros στην Αργεντινή, στη ΔΝΤ εποχή, συγκροτήθηκε από οργανώσεις φτωχών και ανέργων που χρησιμοποίησαν ως ένα βασικό μέσο πάλης τον αποκλεισμό των δρόμων και των σιδηροδρομικών γραμμών, διακόπτοντας έτσι τη διακίνηση των εμπορευμάτων. Υποστηρίζονται από ευρύτατα δίκτυα γειτονιάς που δημιουργούν ασπίδα προστασίας όταν έρχεται η αστυνομία και όλοι μαζί μεταφέρονται ως συμπαραστάτες στα κατειλημμένα εργοστάσια της περιοχής τους. Λειτουργώντας αυτόνομα και οριζόντια, οι piqueteros χρησιμοποιούν τα επιδόματα της πρόνοιας που εξασφαλίζουν και την προσωπική εργασία για τη δημιουργία εναλλακτικών δομών στις γειτονιές: μαγειρεία, αρτοποιεία, συλλογικές κουζίνες, εργαστήρια λαϊκής επιμόρφωσης, βιβλιοθήκες, φεστιβάλ, λαχανόκηπους και πολλά άλλα.

Στην Αργεντινή άνθισε, επίσης, το ανταλλακτικό εμπόριο, δηλαδή ένα σύστημα που λειτουργεί χωρίς τη διαμεσολάβηση του χρήματος με τη χρήση των creditos, ενός κοινωνικού νομίσματος– πίστωσης, το οποίο εκδίδεται από τα δίκτυα ανταλλαγής. Ένα άλλο αστικό κίνημα και κοινωνικό δίκτυο αλληλεγγύης από την Αργεντινή της κρίσης, αφορά στις συνελεύσεις γειτονιάς, δηλαδή μορφές πολιτικής συγκρότησης από τα κάτω, που αποτελούν ένα είδος τοπικής χωρικής αντι-εξουσίας και προβαίνουν σε καταλήψεις δημόσιων κτιρίων, εργοστασίων, γυμναστηρίων, τοπικών αγορών, πλατειών, εγκαθιστώντας εκεί κοινωνικά κέντρα, εναλλακτικές αγορές κ.λπ. Τις τρεις μορφές αλληλέγγυων πρακτικών στην Αργεντινή, που ήδη αναφέραμε, συμπληρώνει το κίνημα των ανακτημένων επιχειρήσεων. Αν και λίγες σε αριθμό, οι επιχειρήσεις αυτές που μετατράπηκαν σε αυτοδιαχειριζόμενους συνεταιρισμούς, αναδεικνύουν τις δημιουργικές ικανότητες των εργαζομένων και τη σημασία της κοινωνικής έναντι της ατομικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής. Η αλληλέγγυα οικονομία μπορεί να παίρνει τη μορφή και διεθνών δικτύων ανταλλαγής ή και δημιουργίας “ηθικών” τραπεζών για τη χρηματοδότηση των αλληλέγγυων πρακτικών. Πολλά σχετικά παραδείγματα μας έρχονται από τις Ζαπατίστικες Κοινότητες, από τη Βενεζουέλα, τη Βραζιλία και άλλα μέρη της γης. Μέσα στην κρίση, λοιπόν, οι φτωχοί και οι απόκληροι, γενικότερα οι αποκάτω, δημιουργούν εναλλακτικές μορφές αντίστασης και επιβίωσης με αντισυστημικά χαρακτηριστικά, που θα μπορούσαμε να τις συνδέσουμε με αυτό που ονομάζουν οι Ιθαγενικές Κοινότητες της Λατινικής Αμερικής «Buen Vivir» –ένα σύστημα δηλαδή αξιών και τρόπων ζωής και μια πρόταση για την οικοδόμηση ενός καινούργιου κόσμου.

Στην Ελλάδα πληθαίνουν τα σχετικά παραδείγματα. Θα αναφερθούμε στο Ιατρείο Κοινωνικής Αλληλεγγύης Ρεθύμνου, το Εναλλακτικό Πολιτιστικό Εργαστήρι στην Κέρκυρα, τα σχολεία εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας για μετανάστες, την αυτοδιαχειριζόμενη Δημοτική Αγορά της Κυψέλης, τον Αυτόνομο Κοινωνικό χώρο και Βοτανικό Κήπο Πετρούπολης, τις συλλογικές κουζίνες, τα χαριστικά παζάρια, τις γιορτές, τις καλλιτεχνικές παραστάσεις, τις μορφές ανταλλακτικής οικονομίας (terra verde, οβολός, σπόρος, κ.λπ.) και πολλά άλλα, όπως οι συνελεύσεις γειτονιάς μέσα από τις οποίες δοκιμάζεται η συλλογική αντίδραση στην κρίση. Ιατρείο Κοινωνικής Αλληλεγγύης Ρεθύμνου