Η θεωρία της αυτοαποτελεσματικότητας στη διαδικασία λήψης απόφασης Διδάσκουσα: Κατερίνα Αργυροπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια

Η θεωρία του Bandura (1971. 1983. 1999) Η θεωρία της κοινωνικής μάθησης του Bandura υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη του ατόμου επηρεάζεται από την τριαδική αλληλεπίδραση: ατόμου, περιβάλλοντος και συμπεριφοράς. Πρόκειται για το τριαδικό μοντέλο αμοιβαίας αιτιότητας, το οποίο αποτελείται από μηχανισμούς που αλληλεπιδρούν δυναμικά μεταξύ τους: α) τα «προσωπικά στοιχεία» του ατόμου, β) τους «εξωτερικούς περιβαλλοντικούς παράγοντες» και γ) την «έκδηλη συμπεριφορά του ατόμου». Οι προσωπικότητες των ατόμων και οι διάφορες συμπεριφορές που παρουσιάζουν δημιουργούνται μάλλον από τις εμπειρίες μάθησης του κάθε ατόμου, παρά από έμφυτες ψυχικές διαδικασίες.

Η θεωρία του Bandura (1971. 1983. 1999)

Η θεωρία του Bandura (1971. 1983. 1999) Μέσα από την παρατήρηση των άλλων το άτομο αναπτύσσει γνωστικές προσδοκίες όσον αφορά στην πιθανή δική του επίδοση σε ορισμένες μελλοντικές συμπεριφορές (Κάντας & Χαντζή, 1991). Έτσι, οδηγείται σε αυτορρύθμιση της συμπεριφοράς του. Ο Bandura ερμηνεύει τη διαδικασία αυτή με βάση την έννοια της αυτεπάρκειας (self-efficacy), την οποία ορίζει ως την υποκειμενική κρίση του ατόμου όσων αφορά την ικανότητά του να ακολουθήσει μια πορεία ενεργειών που θα αποδειχθεί αποτελεσματική σε μια συγκεκριμένη κατάσταση. Η αυτοαποτελεσματικότητα δεν αναφέρεται στο κατά πόσο ένα άτομο είναι ικανό αντικειμενικά, αλλά στις προσωπικές πεποιθήσεις για το αν διαθέτει τις απαραίτητες δεξιότητες να εκτελέσει ένα έργο κάτω από διάφορες συνθήκες, με όποιες ικανότητες κι αν έχει.

Κύριος πρωταγωνιστής στη διαδικασία της επιλογής επαγγέλματος αναγνωρίζεται το άτομο. Το άτομο κατέχει εξέχουσα θέση ως συν- προσδιοριστικός παράγοντας στην όλη διαδικασία. Στο πλαίσιο της επαγγελματικής του πορείας είναι σε θέση να παρεμβαίνει μέσω των επιθυμιών/επιλογών του στις εκάστοτε καταστάσεις, οι οποίες εν συνεχεία επηρεάζουν τη σκέψη, το συναίσθημα και τη συμπεριφορά του, Και έτσι, γίνεται το ίδιο ρυθμιστής του «επαγγελματικού παιχνιδιού».

Οι αντιλήψεις αυτοαποτελεσματικότητας θεωρούνται μια δυναμική σειρά πεποιθήσεων του ατόμου για τον εαυτό του, που διευκολύνουν στην ερμηνεία των δεξιοτήτων και στην οργάνωση της δράσης του, επηρεάζοντας άμεσα την επίδοσή του στην εκτέλεση δραστηριοτήτων. αποτελούν σημαντικό παράγοντα πρόβλεψης του βαθμού στον οποίο το άτομο θα εμπλακεί σε μια κατάσταση, καθώς και της επιμονής του να αντιμετωπίσει δυσκολίες στην εκτέλεση μιας δραστηριότητας. συνδέονται με συναισθήματα, σκέψεις και τρόπους παρωθήσεων του ατόμου (Καλίρης, 2012).

Υψηλές πεποιθήσεις αυτοαποτελεσματικότητας Οι δυσκολίες αντιμετωπίζονται ως προκλήσεις Υψηλός βαθμός αφοσίωσης στην πραγματοποίηση επαγγελματικών στόχων Άσκηση προσωπικού ελέγχου Διερεύνηση εναλλακτικών επιλογών Μεγαλύτερη αποφασιστικότητα Αυτοαποτελεσματικότητα (Zimmerman, 2000. Gushue et al, 2006)

Χαμηλές πεποιθήσεις αυτοαποτελεσματικότητας Οι δυσκολίες αντιμετωπίζονται ως απειλές Χαμηλοί στόχοι, δυσκολία επίτευξης θετικής αυτοεκτίμησης στην αντιμετώπιση του μέλλοντος Παραίτηση Απροθυμία για βαθύτερη διερεύνηση, αναζήτηση & επεξεργασία πληροφοριών Αναποφασιστικότητα Αυτοαποτελεσματικότητα (Zimmerman, 2000. Gushue et al, 2006)

Ανάπτυξη αυτοαποτελεσματικότητας Η διαδικασία ανάπτυξης και τροποποίησης των πεποιθήσεων αυτοαποτελεσματικότητας προσδιορίζεται από τις παρακάτω πηγές πληροφοριών: τις προσωπικές εμπειρίες και επιδόσεις, τη μάθηση που παρέχεται από τα κοινωνικά πρότυπα, την κοινωνική πειθώ και τη σωματική και συναισθηματική κατάσταση του ατόμου (Bandura, 1997). Οι επιτυχίες αυξάνουν την εμπιστοσύνη του ατόμου στο εύρος των καταστάσεων που νιώθει ότι είναι επαρκές να αντιμετωπίσει και, μεγαλώνουν την πιθανότητα υιοθέτησης της συγκεκριμένης συμπεριφοράς, ενώ δίνουν τη δυνατότητα στο άτομο να αναπτύσσει κατάλληλα σχέδια δράσης προκειμένου να διαχειρίζεται τις εναλλασσόμενες συνθήκες ζωής του (Καλίρης, 2012).

Ανάπτυξη αυτοαποτελεσματικότητας Η μάθηση μέσω υποκατάστατου (vicarious learning) που παρέχεται από τα κοινωνικά πρότυπα δημιουργεί μεγαλύτερη αυτεπάρκεια. Η κοινωνική πειθώ (social persuasion) (συμβουλές, λεκτικά σχήματα, παρότρυνση, ενθάρρυνση) γίνονται μέσα διαμόρφωσης των πεποιθήσεων αυτοαποτελεσματικότητας. Τα άτομα που έχουν πεισθεί λεκτικά ότι κατέχουν τις ικανότητες να ελέγχουν τις δράσεις τους, επιμένουν περισσότερο στην επίλυση των προβλημάτων που τους παρουσιάζονται σε σχέση με τα άτομα που αμφιβάλλουν για τις ικανότητές τους (Καλίρης, 2012). Η φυσιολογική και συναισθηματική κατάσταση (physiological and emotional states) επηρεάζει το πόσο επικίνδυνη θεωρείται μια αγχογόνος κατάσταση.

Ανάπτυξη αυτοαποτελεσματικότητας Οι παραπάνω πηγές μεταβάλλονται ανάλογα με το πώς τις προσδιορίζει η προσωπικότητα του ατόμου, το φύλο του και τα στοιχεία του οικογενειακού και κοινωνικο-οικονομικου πλαισίου (Χαροκοπάκη, 2016). Ο συνδυασμός των εν λόγω πηγών υποστηρίζει την εφαρμογή στον επαγγελματικό προσανατολισμό.

Διαστάσεις αυτοαποτελεσματικότητας Οι πεποιθήσεις αυτοαποτελεσματικότητας συνίστανται στις παρακάτω τρεις διαστάσεις: 1) Επίπεδο: ο βαθμός δυσκολίας της ενέργειας που το άτομο νιώθει ικανό ότι μπορεί να ολοκληρώσει. 2) Ισχύς: ο βαθμός εμπιστοσύνης που το άτομο έχει στις εκτιμήσεις του. 3) Γενικευσιμότητα: το εύρος των καταστάσεων που το άτομο νιώθει ότι είναι επαρκές να αντιμετωπίσει.

Καταλυτικοί παράγοντες διαμόρφωσης της αυτοεπάρκειας Οικογένεια (σύγκριση με αδέρφια) Σχολείο (πρότυπα-εκπαιδευτικό κλίμα) Συνομήλικοι (βασικό σημείο αναφοράς)

Η αυτεπάρκεια των γονέων, σχετικά με την ικανότητά τους να επηρεάσουν την ανάπτυξη των παιδιών τους, επηρεάζει την καλή προσαρμογή και ενισχύει τις προσδοκίες αυτεπάρκειας των παιδιών τους Το σχολείο επηρεάζει την αυτεπάρκεια των παιδιών μέσω της προσφοράς των κατάλληλων προτύπων, της παρότρυνσης από την πλευρά των εκπαιδευτικών, της δημιουργίας κατάλληλου εκπαιδευτικού κλίματος. Ο έντονος ανταγωνισμός στη σχολική τάξη, η τυποποιημένη βαθμολογία, η μείωση της προσοχής των δασκάλων στην ατομική πρόοδο μπορούν να αποδυναμώσουν την ακαδημαϊκή αυτεπάρκεια Μέσα από τις συναναστροφές με τους συνομηλίκους συντελούνται οι διεργασίες κοινωνικής μάθησης και παρέχονται στο παιδί πληροφορίες για την εκτίμηση και επαλήθευση της κοινωνικής του αποτελεσματικότητας μέσω της σύγκρισης με τα άλλα παιδιά. Η αντίληψη των δασκάλων, ότι το σύστημα του σχολείου ως σύνολο μπορεί να διευκολύνει την παροχή κατάλληλων μαθησιακών ερεθισμάτων, επηρεάζει την προσωπική αντίληψη επάρκειας, τη διδακτική τους συμπεριφορά και επομένως την επίδοση των μαθητών. Η έννοια της αυτοαποτελεσματικότητας λειτουργεί ως ενεργός πρόδρομος της ανάπτυξης της έννοιας της αυτοαντίληψης.

Προσδοκίες αποτελέσματος Η αυτοαποτελεσματικότητα διαφοροποιείται από τις προσδοκίες αποτελέσματος (outcome expectations) Οι αντιλήψεις αυτοαποτελεσματικότητας συνιστούν απάντηση στο εσωτερικό ερώτημα «μπορώ να το κάνω αυτό;» παρέχοντας έτσι, μια εκτίμηση των ικανοτήτων του ατόμου όσον αφορά στην εκτέλεση μιας δραστηριότητας Οι προσδοκίες αποτελέσματος απαντούν στο εσωτερικό ερώτημα «αν το κάνω αυτό, τι θα συμβεί;» συνιστώντας έτσι, μια πρόβλεψη των συνεπειών που θα ακολουθήσουν τη συγκεκριμένη συμπεριφορά.

Οι χαμηλές αντιλήψεις αυτοεπάρκειας μπορούν να δημιουργήσουν στο άτομο την αίσθηση της ανικανότητας («Δεν μπορώ να κάνω τίποτα»), ενώ οι χαμηλές προσδοκίες αποτελέσματος δημιουργούν την αίσθηση της απελπισίας και της απόγνωσης («Τίποτα δεν μπορεί να με βοηθήσει»),

H αυτοαποτελεσματικότητα στη διαδικασία λήψης απόφασης Αναφέρεται στο κατά πόσο το άτομο αισθάνεται σίγουρο και ικανό να εκτελέσει με επιτυχία τις δραστηριότητες που απαιτούνται στη λήψη επαγγελματικών αποφάσεων επιλογή στόχου επαγγελματική διερεύνηση ικανότητες επίλυσης προβλημάτων δεξιότητες σχεδιασμού και δεξιότητες ρεαλιστικής αυτοεκτίμησης (Crites, 1981)

Με άλλα λόγια……. η επιτυχημένη επιλογή επαγγέλματος δεν προϋποθέτει μόνο την ανάπτυξη των παραπάνω δεξιοτήτων, αλλά και την εμπιστοσύνη του ατόμου στις δεξιότητες αυτές

Κλίμακα Αυτοεπάρκειας στη Διαδικασία Λήψης Επαγγελματικής Απόφασης (Career Decision Making Self-Efficacy Scale) (Taylor & Betz, 1981) Βασίστηκε στην έννοια των προσδοκιών αυτοαποτελεσματικότητας στο μοντέλο του Crites (1978) για την επαγγελματική ωριμότητα και τις δεξιότητες λήψης απόφασης μετρά το βαθμό στον οποίο το άτομο αισθάνεται βέβαιο ότι μπορεί να διεκπεραιώσει διεργασίες που σχετίζονται με τη λήψη επαγγελματικών αποφάσεων

Προγράμματα ενδυνάμωσης της αυτοαποτελεσματικότητας (2) Εμπλοκή σε εκπαιδευτικές- ερευνητικές δραστηριότητες με προσωπική ενεργοποίηση του ατόμου σε διαδικασίες διερεύνησης του τοπικού κοινωνικού περιβάλλοντος και της αγοράς εργασίας Αναζήτηση/επεξεργασία/ αξιοποίηση εκπαιδευτικών & επαγγελματικών πληροφοριών Διερευνητική συνέντευξη με επαγγελματία Προσομοιώσεις επαγγελματικών δραστηριοτήτων/ παιχνίδια ρόλων Κριτική ανάλυση επαγγελματικών πληροφοριών Ενδυνάμωση προσωπικών επιδόσεων/ ενίσχυση αντιλήψεων αυτοαποτελεσματικότητας/ αποδόμηση αρνητικών εμπειριών π.χ. μαθητής/τρια Γυμνασίου ή Λυκείου με χαμηλή βαθμολογία σε κάποιο μάθημα του σχολικού προγράμματος συσχετίζει τη χαμηλή επίδοση με συγκεκριμένη εκπαιδευτική περιοχή και αποφεύγει την επιλογή αντίστοιχης επαγγελματικής κατεύθυνσης ή συναφών κατευθύνσεων (Χαροκοπάκη, 2016)

Προγράμματα ενδυνάμωσης της αυτοαποτελεσματικότητας (3) Τεχνικές προβολής προτύπων προσφέρουν σημαντικά πρότυπα μάθησης Αφηγήσεις εργαζομένων Παρακολούθηση κινηματογραφικών ταινιών Ανάλυση και επεξεργασία προσωπικών περιπτώσεων Διερευνητική συνέντευξη με επαγγελματίες Αναπτύσσονται κίνητρα όσον αφορά στη σχολική επίδοση γιατί συνδέονται με την είσοδο και την επιτυχή ένταξη σε ορισμένο επαγγελματικό χώρο Οι ωφελούμενοι ταυτίζονται και αντλούν κίνητρα από την ταύτιση αυτή Η εθνικότητα, η ηλικία, το φύλο, η κοινωνική τάξη είναι σημαντικά κριτήρια στην επιλογή προτύπων π.χ. φοιτητής από υποβαθμισμένη περιοχή μεγάλης πόλης που κατόρθωσε να ξεπεράσει εμπόδια VS μεσήλικας ευκατάστατος και πετυχημένος δικηγόρος (Χαροκοπάκη, 2016)

Προγράμματα ενδυνάμωσης της αυτοαποτελεσματικότητας (4) Λεκτικά επικοινωνιακά μηνύματα (λεκτική πειθώ) Θετική αλληλεπίδραση Συναισθήματα αποδοχής και εμπιστοσύνης Ενίσχυση επιτευγμάτων και επιτυχιών, συναισθημάτων και αναγκών Στήριξη στις αποφάσεις και τις επιλογές Δραστηριότητες χειρισμού συναισθηματικών καταστάσεων Ασκήσεις αυτογνωσίας, αυτοεκτίμησης και διαχείρισης άγχους με στοχευμένη σκοποθεσία τονώνουν το αίσθημα προσωπικού ελέγχου Μειώνουν τα αρνητικά συναισθήματα και τις συμπεριφορές που προκαλούν οι επιδράσεις των γονέων Καλλιεργούν αυτονομία και αυτενέργεια στις αποφάσεις (Αργυροπούλου, Κατσιούλα, Δρόσος Καλίρης, 2018. Χαροκοπάκη, 2016)