Βενετοκρατία στην Ελλάδα Βασίλειο της Candia

Βενετοκρατία στην Ελλάδα Βενετοκρατία στην Ελλάδα ως ιστορική κατηγορία αποτελεί μια σύνθετη πραγματικότητα με κυρίαρχο άξονα την πολιτική επιβολή του Βενετικού κράτους στην ευρεία γεωγραφική περιφέρεια του παραδοσιακού Ελληνικού χώρου από τις αρχές του 13ου έως και τα τέλη του 18ου αιώνα. Η Βενετία δεν ήταν όμως η μόνη Ιταλική πόλη που εισχώρησε στον Ελληνικό χώρο. Κατά των 12ο αιώνα στις Ελληνικές περιοχές η λέξη «Φράγκοι» ήταν ένας γενικός όρος για όλους τους Ευρωπαίους της δύσης. Φράγκοι έποικοι στην Ελλάδα ήταν οι Βενετοί, οι Γενουάτες και οι έμποροι άλλων Ιταλικών δημοκρατιών (όπως το Ναβαρίνο και η Νάπολη) που είχαν αναπτύξει δραστηριότητες στο εμπόριο του Αρχιπελάγους...

Βυζάντιο και Ενετοί Οι εμπορικές δραστηριότητες των Βενετών είχαν ξεκινήσει πολύ πριν γίνουν οι τελευταίοι κύριοι των Ελληνικών περιοχών μέσω της κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης. Ήδη έναν αιώνα πριν ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός είχε παραχωρήσει μεγάλα και ολέθρια για την τύχη της Αυτοκρατορίας προνόμια στους Βενετούς για τη βοήθεια που του παρείχαν κατά των Νορμανδών επιδρομέων.

Oι Ενετική συνοικία της Κωνσταντινούπολης Το πιο σημαντικό έγγραφο για την ύπαρξη ενετικής συνοικίας στην Κωνσταντινούπολη είναι το χρυσόβουλο του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού ( ) του Εκτός από τους τιμητικούς τίτλους που αποδίδονται στον δόγη και τον Ενετό πατριάρχη, μεγάλο μέρος του εγγράφου αναφερόταν στον καθορισμό των ορίων της ενετικής συνοικίας..Η συνοικία βρισκόταν ανάμεσα στην πύλη της Δρουγγαρίου Βίγλης (Odunkapi) και στην Εβραϊκή Πύλη δίπλα στην αγορά του Περάματος (το σημερινό Balikbazar – η ψαραγορά), στη νότια ακτή του Κεράτιου Κόλπου, στα βορειοδυτικά της Αγίας Σοφίας, και τη διέσχιζαν τα τείχη της πόλεως. Το μέρος ήταν ονομαστό για μεγάλο διάστημα ως το κέντρο δραστηριότητας των ξένων εμπόρων (κυρίως Εβραίων) στη βυζαντινή πρωτεύουσα. Η συνοικία περιλάμβανε αρκετά σπίτια, την εκκλησία του Αγίου Ακινδύνου (η οποία ήταν βενετική πολύ πριν από τη συγκρότηση της συνοικίας), αποθήκες και τρεις προβλήτες για τα βενετικά πλοία. Το κέντρο της συνοικίας ήταν το Embolon (στοά), που βρισκόταν κοντά στην Εβραϊκή Πύλη και αποτελούνταν από μία στοά με εσωτερικά καταστήματα.

Η Γαληνοτάτη-Βενετία Η σταδιακή κατάκτηση βυζαντινών εδαφών από τους Βενετούς (13ος-16ος αι., Κρήτη, Κυκλάδες, Εύβοια, Κύπρος, Πελοπόννησος, Επτάνησα) συνέβαλε, μεταξύ άλλων, στη διαμόρφωση μιας νέας πολιτικής πραγματικότητας στη Μεσόγειο —ο έλεγχος της Νοτιοανατολικής Μεσογείου είχε μεγάλη σημασία για το εμπόριο και ως εκ τούτου και για τη διεθνή εικόνα και για το κύρος της Γαληνοτάτης.

Το τέλος της β’ Βυζαντινής περιόδου και οι Ενετοί στην Κρήτη Ο Αλέξιος Άγγελος ζητάει τη βοήθεια των σταυροφόρων για να αποκτήσει ξανά το χαμένο θρόνο του πατέρα του. Σαν αντάλλαγμα προσφέρει μεταξύ άλλων και το νησί της Κρήτης στον κόμη Βονιφάτιο τον Μομφερατικό (Boniface of Monferrat) την οποία και παραχωρεί όταν αποκτάει ξανά το θρόνο. Ο Βονιφάτιος μη μπορώντας να επιβάλλει την εξουσία του στο μεγάλο νησί της Κρήτης την πουλάει στους Βενετούς για 1000 ασημένια νομίσματα, οι οποίοι την καταλαμβάνουν στις 12 Αυγούστου του 1204 μ.Χ.. Οι Ενετοί εδραιώνουν την κυριαρχία τους στο νησί το 1211 μ.Χ. και αρχίζουν συστηματικό εποικισμό με εγκατάσταση ευγενών Βενετών και στρατιωτικών. Η κυριαρχία τους στο νησί συνεχίζει σχεδόν αδιάκοπτα μέχρι το 1669 μ.Χ.. Η νευραλγική θέση του νησιού στο σταυροδρόμι της Μεσογείου θα εξασφάλιζε στη Βενετία την κυριαρχία των θαλασσών καθώς θα δημιουργούνταν γέφυρα για εμπόριο στην Αίγυπτο και την Ανατολή

Oλόκληρη η Κρήτη καθώς και τα νησιά Τήνος και Κύθηρα αποτελούσαν μια ευρεία διοικητική περιφέρεια που ονομάστηκε «Βασίλειο της Κρήτης». Η Κρήτη αντίθετα με τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου δεν αποτέλεσε κομμάτι της Λατινικής Αυτοκρατορίας. Το πολίτευμα που εγκαθιδρύθηκε στο νέο βασίλειο ήταν όμοιο με αυτό της Βενετίας. Έτσι ο Χάνδακας έγινε το κέντρο αυτής της διοικητικής περιφέρειας και εύκολα θα χαρακτηριζόταν η «Βενετία της Ανατολής». Το Ενετικό βασίλειο της Κρήτης CANDIA το ενετικό κάστρο των Κυθήρων, χαλκογραφία του Βιντσένζο Κορονέλλι.

Το «Βασίλειο της Κρήτης» (Regno di Candia) διαιρείται αρχικά σε έξι τμήματα – σεξτέρια (sexteria) – και κατόπιν σε τέσσερα μεγαλύτερα – τεριτόρια (territoria), τα οποία αντιστοιχούν περίπου με τους τέσσερις νομούς του νησιού, σήμερα. Το σύστημα διοίκησης που εγκαθιστούν είναι συγκεντρωτικό και επιβάλλει αυστηρή πειθαρχεία και τάξη, κάνοντας παντού αισθητή την Ενετική κυριαρχία. Για την επαρχία Σφακίων καθιερώθηκε ειδικό καθεστώς ημιαυτονομίας με έναν ενετό Προνοητή. Τις ανώτατες και ανώτερες διοικητικές θέσεις κατέχουν Λατίνοι. Ο κυβερνήτης της Κρήτης είχε τον τίτλο του Δούκα και μαζί με τους δύο συμβούλους του αποτελούσε τη Σινιορία. Οι Κρήτες έρχονται έτσι σε μειονεκτική θέση, δουλεύοντας στα κτήματα των ευγενών η σε δικές τους μικροϊδιοκτησίες, συνήθως άγονα χωράφια σε ορεινές και δύσβατες περιοχές.

Οι Ενετοί κατακτητές εξουσίασαν στα πλαίσια του φεουδαρχικού συστήματος για 450 χρόνια και πολλές φορές ήταν ιδιαιτέρως σκληροί. Χαρακτηριστικό είναι ότι πολλές φορές ολόκληρα χωριά – μαζί με τους κατοίκους τους – παραχωρούνταν σε Ενετούς άρχοντες. Οι άρχοντες διορίζονταν κατευθείαν από την Βενετία και διαχειρίζονταν αποτελεσματικά τους πόρους του νησιού, προς όφελός της. Η βαριά φορολογία, οι χαμηλές τιμές πώλησης των προϊόντων από τους παραγωγούς και η κατάσχεση σε πολλές περιπτώσεις της ιδιοκτησίας τους είχαν σαν αποτέλεσμα την συνεχή αντίσταση του τοπικού πληθυσμού, ιδιαίτερα κατά τους δύο πρώτους αιώνες της Ενετικής κυριαρχίας.

Σταδιακά λοιπόν και με την πάροδο των χρόνων, οι Ενετοί χαλάρωσαν το καθεστώς διακυβέρνησής τους και επέτρεψαν τους μεικτούς γάμους, και την ελευθερία εγκατάστασης στο τοπικό πληθυσμό οπουδήποτε στο νησί. Έτσι, η κοινωνική και οικονομική κατάσταση πολλών ντόπιων Κρητικών βελτιώθηκε, και στο νησί δημιουργήθηκε μια νέα, φιλόδοξη αστική τάξη που επιδόθηκε με ζήλο στο εμπόριο. Η οικονομία σημείωσε αξιόλογη πρόοδο και οι τέχνες και τα γράμματα ήκμασαν. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, οι εξαγωγές καλαμποκιού, λαδιού και αλ ατιού, αλλά και του περίφημου σε όλη την Ευρώπη Κρητικού οίνου, συνέβαλλαν στην βελτίωση της ποιότητας ζωής στο νησί.

Η εισαγωγή του φεουδαρχικού συστήματος επέφερε ριζικές αλλαγές στην Κρητική κοινωνία και οικονομία. Καθιερώθηκε διάκριση σε τέσσερις τάξεις: α) Των Βενετών Ευγενών, β) Των Κρητών Ευγενών, γ) Των Αστών, δ) Των κατοίκων της υπαίθρου (χωρικοί και Βιλλάνοι).

Πολύ εντυπωσιακά είναι τα μεγάλα φρούρια, που το 16ο αι., καθώς είχε αρχίσει να διαφαίνεται η απειλή Τουρκικής απόβασης, ξανακτίστηκαν για να περιλάβουν τα προάστια των πόλεων και να προσαρμοσθούν στις ανάγκες του σύγχρονου πολέμου. Τέτοια φρούρια χτίστηκαν σε όλες τις πόλεις και τα λιμάνια καθώς και στα οχυρά μικρά νησάκια της Γραμβούσας, της Σούδας και της Σπιναλόγκας. Το κάστρο του Χάνδακα - που αποκλήθηκε το Μεγάλο Κάστρο - χτιζόταν επί ένα αιώνα, με αναγκαστική εργασία των κατοίκων της υπαίθρου.

Τη διοίκηση του στρατού ασκούσε ο καπιτάνος του Χάνδακα. Σε κατώτερη βαθμίδα τοποθετήθηκαν οι φρούραρχοι, καστελλάνοι (castellani). Κάθε διαμέρισμα είχε το δικό της δημόσιο ταμείο (camera). Στην κατώτερη ιεραρχία ανήκαν οι δικαστές (giudici, advocatores) και οι αστυνομικοί (domini de nocte). Οι δικαιοδοσίες των υπαλλήλων ήταν καθορισμένες στα λεγόμενα καπιτουλάρια (capitularia) και ο κάθε υπάλληλος έδινε όρκο πριν φύγει από τη Βενετία για να υπηρετήσει τη θητεία του στην Κρήτη. Τα τοπικά συμβούλια, τα οποία ήταν σχηματισμένα σύμφωνα με το πρότυπο της Βενετίας, αποτελούνταν από Βενετούς άποικους και ήταν τα εξής:

Έδρα των ανώτερων αξιωματούχων γενικά ήταν πάντα ο Χάνδακας πράγμα το οποίο διαπιστώνουμε και από τις περιγραφές κτηρίων τα οποία είχαν ως έδρα οι ανώτεροι αξιωματούχοι στην πρωτεύουσα. Ένα από αυτά είναι το κτήριο του Δουκικού Μεγάρου το οποίο ήταν η κατοικία και έδρα του ανώτατου άρχοντα της Κρήτης. Όλες οι απεικονίσεις που έχουμε για το οικοδόμημα προέρχονται από την Βενετική περίοδο καθώς το μνημείο φαίνεται ότι ήταν ήδη ερειπωμένο το 1815 και κατά πάσα πιθανότητα καταστράφηκε ολοσχερώς στο σεισμό του 1856 χωρίς να έχει φωτογραφηθεί. Την παλαιότερη γνωστή απεικόνιση παρέχει ο περιηγητής Buondelmonti και χρονολογείται το Η άποψη αυτή προέρχεται από την παλιά πόλη πριν κατασκευαστούν τα νέα τείχη. Το Δουκικό Ανάκτορο βρισκόταν εντός της παλιάς πόλης λίγο Βορειότερα από το ναό του Αγ. Μάρκου.

ο λιμάνι της πόλης του Χάνδακα υπήρχε σε κάποια μικρότερη και απλούστερη μορφή από τα αρχαία χρόνια. Κομμάτια από τα θεμέλια και κρηπιδώματα των δύο βραχιόνων του λιμανιού μνημονεύονται από περιηγητές και θεωρείται ότι προέρχονται από αρχαία χρόνια. Η μορφή την οποία συνάντησαν οι Βενετοί ερχόμενοι στο νησί είναι πιθανόν ότι υπήρχε από τη Ρωμαϊκή εποχή. Οι Άραβες και οι Βυζαντινοί οι οποίοι βρέθηκαν στο νησί πριν από τους Βενετούς αλλά και οι Γενουάτες διατήρησαν το Χάνδακα ως πρωτεύουσα του νησιού και ως ορμητήριο, ο καθένας ανάλογα με τις ανάγκες του. Οι Βενετοί βελτίωσαν το λιμάνι και γρήγορα το μετέτρεψαν σε εμπορικό σταθμό της Μεσογείου και ναύσταθμο για την άμυνα του νησιού. Η σημερινή όψη του λιμανιού θυμίζει αρκετά την μορφή που είχε την περίοδο της Βενετοκρατίας καθώς πολλά στοιχεία έχουν διατηρηθεί αυτούσια.

Το ενετικό Ηράκλειο- ο Χάνδακας om/watch?v=5m4dY3Af kV0

Οι πόλεις της Κρήτης αναπτύχθηκαν από τους Βενετούς ή ακόμα και ιδρύθηκαν από την αρχή για να εξυπηρετήσουν τους πολιτικούς σχεδιασμούς τους. Τα Χανιά είναι ένα παράδειγμα πόλης που ίδρυσαν οι Βενετοί. Οι άποικοι του 1252 ίδρυσαν τα Χανιά δέκα χρόνια μετά την εγκατάστασή τους στο νησί (1262) στη θέση της αρχαίας Κυδωνίας. Οι πολιτικοοικονομικοί σχεδιασμοί των αποίκων ήταν προσανατολισμένοι στο εμπόριο με αποτέλεσμα οι πόλεις της εποχής να χαρακτηρίζονται από θαλάσσια κατεύθυνση.

την πλειοψηφία τους οι πόλεις διέθεταν λιμάνια τα οποία λειτουργούσαν ως σταθμοί για τα Βενετικά πλοία και γρήγορα εξελίχθηκαν σε κέντρα εμπορικών- ναυτιλιακών δραστηριοτήτων και προσφοράς υπηρεσιών στους διερχόμενους. Οι υπό εξέταση πόλεις, όμως, παρά τις σημαντικές οικονομικές τους λειτουργίες δεν μπορεί να υποστηριχθεί ότι δημιουργήθηκαν ως απόρροια αυτόνομων οικονομικών διεργασιών αλλά αποτελούσαν το προϊόν πολιτικού σχεδιασμού. Επιλέχθηκαν από τους Βενετούς ως έδρες των διοικητικών, στρατιωτικών αλλά και εκκλησιαστικών Αρχών.

Ένα σοβαρό πρόβλημα που είχε να αντιμετωπίσει η Βενετία για τη διατήρηση της νέας της κτήσης ήταν το ότι το νησί απείχε από τη Βενετία πάρα πολύ και τα πλοία χρειάζονταν ένα περίπου μήνα για να καλύψουν την απόσταση, με τις δυσκολίες και τους κινδύνους της εποχής.

Τα σημαντικότερα εξαγόμενα της Κρήτης ήταν το κρασί, το λάδι το τυρί και το σιτάρι της Μεσσαράς. Το σιτάρι της Μεσσαράς αποστέλλονταν στην Κάρπαθο, Σαντορίνη και Κύθηρα. Τα κρασιά ήταν φημισμένα στη Φλάνδρα, Πορτογαλία και στην Αγγλία. Επί Ερρίκου Η’, οι εξαγωγές Κρητικών κρασιών στην Αγγλία είχαν τόσο αυξηθεί, που ο βασιλιάς αναγκάστηκε το 1522, να στείλει πρόξενο στην Κρήτη. Τα Κρητικά τυριά κυκλοφορούσαν κυρίως στον Ελληνικό χώρο, ενώ το Κρητικό λάδι τις καλές χρονιές έφτανε τα πεντακόσια χιλιάδες μίστατα. Εκτός αυτών η Κρήτη παρήγαγε και μέλι, μπαμπάκι, σταφίδες, κερί, οπωρικά και ζαχαροκάλαμο. Αργότερα γνώρισε μεγάλη άνθιση η εξαγωγή ξυλόγλυπτων κάθε είδους. Από τη δύση εισάγονταν υφάσματα, κρύσταλλα, γυαλιά, χαρτί, καρφιά, μαχαιροπήρουνα, και από την Ανατολή έφταναν μπαχαρικά, φαρμακευτικά βότανα, Αραβική γόμα, παστά και χαβιάρι. Τα Κρητικά λιμάνια έπαιζαν σπουδαίο ρόλο στην ανάπτυξη του Ενετικού εμπορίου. Ο Χάνδακας αναφέρεται ως «anima» (ψυχή) της Βενετίας.

Η μακρόχρονη ειρηνική συμβίωση είχε ως αποτέλεσμα ένα γόνιμο πολιτιστικό διάλογο, που κατέληξε προοδευτικά σε μια κοινή πολιτιστική έκφραση, την Ιταλοκρητική. Η Κρήτη, ήταν φορέας Βυζαντινής παράδοσης που το 16ο αιώνα, απορροφούσε αναγεννησιακούς κραδασμούς, αφομοίωνε τα «εύπεπτα» στο χαρακτήρα της στοιχεία, τα αναδημιουργούσε και τελικά τα χρησιμοποιούσε και παρέδιδε, με τον δικό της Κρητικό τρόπο. Η Κρήτη διατηρούσε τη μνήμη της Πόλης, αποδεσμευμένη όμως από την κηδεμονία της αλωμένης Βυζαντινής πρωτεύουσας, στράφηκε προς άλλες κατευθύνσεις, δυτικές και κυρίως Ιταλικές.

Συνάντηση Ανατολής και Δύσης Στη Δύση η κατοχή του Αιγαίου θεωρήθηκε πολύ σημαντική για την πάλη εναντίον του Ισλάμ αλλά και για λόγους απόκτησης πλούτου καθώς η περιοχή αποτελούσε αρτηρία προς τον Εύξεινο Πόντο και την Ανατολή. Η Κρήτη στη διάρκεια της μακραίωνης Βενετικής κυριαρχίας έγινε το λίκνο μιας ιδιόμορφης πολιτισμικής οντότητας με σπουδαία πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα. Στο σημείο αυτό του Ελληνικού χώρου συναντήθηκαν τα χαρακτηριστικά στοιχεία ανατολής και δύσης. Το Ελληνικό πνεύμα κατόρθωσε να αφομοιώσει τα ετερογενή στοιχεία δύο διαφορετικών πολιτισμών και να χαράξει νέους δρόμους στην ιστορία των γραμμάτων και της τέχνης, δημιουργώντας πολιτιστικούς σταθμούς εξαιρετικής σημασίας στην πνευματική ιστορία της Ευρώπης Φραγκίσκο Μπαρότσι

Μετά και τη τελική πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Τούρκους το 1453 μ.Χ., Βυζαντινοί λόγιοι βρήκαν καταφύγιο στη Κρήτη. Το νησί έγινε κέντρο πολιτιστικό, και τα Βυζαντινά γράμματα και οι τέχνες συνέχισαν να εξελίσσονται και να επιβιώνουν. Οι επιρροές της Ιταλικής Αναγέννησηςσε συνδυασμό με τα Βυζαντινά χαρακτηριστικά και τεχνοτροπίες δημιουργούν στο νησί την λεγόμενη Κρητική Σχολή ζωγραφικής και αγιογραφίας, η οποία διατηρεί τους βυζαντινούς τύπους, αλλά δανείζεται στοιχεία της ιταλικής ζωγραφικής. Εκπροσωπείται από τους Δαμασκηνό, Θεοφάνη και Δομή νικο Θεοτοκόπουλο.

Οι ισότιμες σχέσεις με την Ιταλία γονιμοποίησαν τις πνευματικές δυνάμεις της Κρήτης με στοιχεία της Ιταλικής Αναγέννησης. 'Ήδη κατά τον 14ο και 15ο αι. εμφανίστηκαν εξελιγμένες μορφές της ζωγραφικής τέχνης, που αποτυπώνονται σε τοιχογραφικές διακοσμήσεις σημαντικών μοναστηριών (Βροντήσι, Βαλσαμόνερο, Γκουβερνιώτισσα) και κοινοτικών εκκλησιών (Σκλαβεροχώρι, Επισκοπή Πεδιάδας κ.ά.) και εικόνες.

Από το 15ο αι. η ζωγραφική στην Κρήτη βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο και δέχεται κάποιες Ιταλικές επιδράσεις. Οι επιδράσεις αυτές οφείλονται στην κυριαρχική παρουσία του Βενετικού στοιχείου στο νησί της Κρήτης αλλά καθώς περιορίζονται σε δευτερεύοντα σημεία, δε αλλοιώνουν το Βυζαντινό χαρακτήρα των συνθέσεων. Από την άλλη πλευρά, αξιόλογοι ζωγράφοι φθάνουν και από την Κωνσταντινούπολη, πριν και μετά την άλωση της από τους Τούρκους και ανανεώνουν την τοπική ζωγραφική. Οι ζωγράφοι της Κωνσταντινούπολης μετέφεραν στο νησί την καλλιτεχνική της παράδοση.

Η εξέλιξη της τέχνης αυτής με την σχηματοποίηση της τεχνικής και την επικράτηση των αρχών της κλασικιστικής αισθητικής στην συγκρότηση των συνθέσεων, οδήγησε σταδιακά στη δημιουργία μιας νέας σχολής ζωγραφικής, που ονομάστηκε «Κρητική Σχολή» και αποτελεί τη σημαντικότερη, ίσως, περίοδο της Ελληνικής ζωγραφικής μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Στην εικονογραφία η Κρητική σχολή διατήρησε καταρχήν τους παλιούς Βυζαντινούς τύπους, δημιούργησε νέους και δέχτηκε στοιχεία της ιταλικής τέχνης, ιδιαίτερα από χαλκογραφίες μεγάλων Ιταλών ζωγράφων.

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Στην Κρητική Σχολή, με έντονες Ιταλικές επιδράσεις, ανήκουν και τα νεανικά έργα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (ΕΙ Greco), ο οποίος γεννήθηκε στο Χάνδακα το 1541 και αφού έμαθε εκεί τη ζωγραφική τέχνη, σε ηλικία 25 χρόνων πήγε στη Βενετία και αργότερα στην Ισπανία όπου εξελίχτηκε σε έναν από τους μεγαλύτερους ζωγράφους όλων των εποχών. Σημαντική πρόοδος σημειώνεται και στην παιδεία που οφείλεται αφενός στον ερχομό φωτισμένων ανθρώπων από το Βυζάντιο και αφετέρου στη φοίτηση πολυάριθμων νέων Κρητών στη Βενετία και την Πάδοβα. gEM

Άλλη μεγάλη πνευματική δημιουργία της Αναγέννησης στο νησί ήταν η άνθηση της Παιδείας, των Γραμμάτων και της Λογοτεχνίας. Η εκπαίδευση εξαπλώθηκε με την ίδρυση βασικών και μέσων σχολείων, κατά τα πρότυπα των σχολείων της Βενετίας. Πολλοί Κρητικοί φοίτησαν στο πανεπιστήμιο της Βενετίας και της Πάντοβας και επέστρεψαν στο νησί σαν γιατροί, δικηγόροι κτλ.. Μοναστήρια όπως αυτό της Αγκαράθου έγιναν κέντρα μαθητείας και οι λόγιοι-μοναχοί της Κρήτης κατέλαβαν σημαντικές θέσεις στην ορθόδοξη εκκλησία. Χαρακτηριστικό είναι πως το ποσοστό του πληθυσμού της Κρήτης που μπορούσε να διαβάσει και να γράψει έφτανε το 30%, ποσοστό πολύ ψηλό για την εποχή. Η εκπαιδευτική αυτή ανάπτυξη είχε σαν αποτέλεσμα την άνθιση της λογοτεχνίας στο νησί. Κύριοι εκφραστές του ρεύματος αυτού ήταν ο Γεώργιος Χορτάτζης, συγγραφέας του δράματος Ερωφίλη, ο Μάρκος Αντώνιος Φώσκολος, ποιητής της κωμωδίας Φορτουνάτος και ο Βιτσέντζος Κορνάρος με τον πασίγνωστο Ερωτόκριτο, ο οποίος τραγουδιέται ακόμα και σήμερα σε όλο το νησί.

Η βενετσιάνικη αρχιτεκτονική Η βενετσιάνικη αρχιτεκτονική εκπροσωπείται επάξια με δείγματα διάσπαρτα σ' ολόκληρο το νησί. Μεγάλα οχυρωματικά έργα – όπως οι τρείς οχυρωμένες πόλεις, ο Χάνδακας, το Ρέθυμνο και τα Χανιά -, λιμάνια, μεγαλοπρεπή νεώρια, επιβλητικά φρούρια, ναοί, μοναστήρια, πλατείες, δημόσια κτίρια σχεδιάστηκαν από Βενετούς αρχιτέκτονες.

Από τις πρώτες δεκαετίες της Βενετοκρατίας η Ιταλική αρχιτεκτονική διαδόθηκε γρήγορα από τη μια άκρη του νησιού στην άλλη. Ιταλοί αρχιτέκτονες σχεδίασαν λαμπρά κτίρια, κάστρα, λιμάνια και μεγαλόπρεπους ναούς. Σε σύντομο διάστημα οι Κρητικές πόλεις πήραν μορφή Βενετσιάνικων πόλεων της Μεσογείου. Δημόσια κτίρια με μνημειώδεις προσόψεις, όπως οι Λότζιες, που ορισμένες σώζονται ακόμα, εντυπωσιάζουν, ενώ ωραίες κρήνες κοσμούν τις ευρύχωρες πλατείες, όπως η κρήνη του Μοροζίνη με τα λιοντάρια στο Χάνδακα (Ηράκλειο).

Ορθόδοξα μοναστήρια, όπως το Αρκάδι, και εκατοντάδες εκκλησίες φέρουν έντονες τις επιδράσεις του υστερογοτθικού ρυθμού και της Αναγέννησης. Στην περιοχή Χανίων οι μονές Αγίας Τριάδας των Τσαγκαρόλων, Κερά Γωνιάς, Χρυσοπηγής και Γουβερνέττου ακολουθούν πιστά τα Βενετικά πρότυπα στις προσόψεις τους, η τρίκογχη όμως κάτοψη των εκκλησιών τους οφείλεται προφανώς σε Αγιορείτικη επίδραση. Οι πολύ μεγάλες αυτές μονές, όπως και η μονή Αρκαδίου, είναι αναμφισβήτητα από τα λαμπρότερα δείγματα Αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής της περιόδου αυτής στον Ελλαδικό χώρο.