Πολιτική Επιστήμη ΙΙ Θεωρίες των ελίτ

Τι είναι οι ελίτ; Εννοιολογική ασάφεια: Δεν υπάρχει καθολικά αποδεκτός ορισμός Σύνδεση έννοιας ελίτ με την έννοια της αριστοκρατίας Χρησιμοποιήθηκε τον 17ο αιώνα για να περιγράψει πράγματα υπεροχής και αργότερα για ανώτερες κοινωνικές ομάδες, όπως η αριστοκρατία, στρατιωτικές ενώσεις ευγενών, κλπ. Ωστόσο η καταγωγή δεν επαρκεί στις μοντέρνες βιομηχανικές κοινωνίες Προϋπόθεση ενός ελάχιστου βαθμού κοινωνικής κινητικότητας (αριστοκρατία=στατική έννοια) Κανονιστική-ιδεολογική (normative) διάσταση: Η έννοια της ελίτ συνδέεται με προσωπικές ικανότητες, δεξιότητες, γνώσεις (γενικά ή σε κάποιον συγκεκριμένο τομέα) που νομιμοποιεί την ανάληψη των τυχών μίας κοινωνίας από αυτή την ομάδα ατόμων

Κλασικές θεωρίες των ελίτ: Βασικές παραδοχές Σε αντίθεση με τους θεωρητικούς του πλουραλισμού, οι κλασικοί θεωρητικοί των ελίτ υποστηρίζουν ότι οι κοινωνίες χαρακτηρίζονται από την (αναπόφευκτη) κυριαρχία των ελίτ. Οι κλασικές προσεγγίσεις βασίζονται σε 4 θεμελιώδεις προτάσεις: Αυτοί που κυβερνούν την κοινωνία συγκροτούν μία κοινωνικά συνεκτική ομάδα Αυτή η ομάδα χωρικά έχει τη βάση της μέσα στο έθνος-κράτος Η άρχουσα ελίτ είναι «κλειστή» για τους κυβερνώμενους Τα μέλη της επιλέγονται με οικονομικά, πολιτικά, διανοητικά, ιδεολογικά κριτήρια Απάντηση τόσο στην πλουραλιστική θεωρία (η εξουσία διαμοιράζεται) οσο και στη μαρξιστική θεωρία (άρχουσα τάξη με οικονομικά κριτήρια)

Κλασικές Θεωρίες των Ελίτ: Gaetano Mosca: Ελίτ εξουσίας Η κυβέρνηση από κάποια μειοψηφία είναι αναπόφευκτη και παρατηρείται ιστορικά σε όλες τις οργανωμένες κοινωνίες «Εμφανίζονται δύο τάξεις ανθρώπων, η τάξη που κυβερνά και η τάξη που κυβερνάται. Η πρώτη τάξη, πάντα η πιο ολιγάριθμη, εκτελεί όλες τις πολιτικές λειτουργίες, μονοπωλεί την εξουσία, ενώ η δεύτερη, η πιο πολυάριθμη τάξη, διοικείται και ελέγχεται από την πρώτη με έναν τρόπο που είναι άλλοτε λίγο πολύ νόμιμος, άλλοτε λίγο πολύ αυθαίρετος και βίαιος» (1896, The Ruling Class) Άσκησε κριτική στη θεωρία του Μαρξ, υποστηρίζοντας ότι αυτοί που κυβερνούν δεν είναι κατ’ ανάγκη μόνο οι κεφαλαιοκράτες, αλλά και άλλες ομάδες (πολιτικοί, διανοούμενοι, στρατιωτικοί ή γραφειοκράτες) Σταδιακά διαμορφώνεται μία συνειδητοποιημένη πολιτική τάξη με ενδιαφέρον για την άσκηση εξουσίας από την οποία στρατολογούνται τα μέλη της εκάστοτε εθνικής κυβερνητικής ελίτ

Κλασικές Θεωρίες των Ελίτ: Vilfredo Pareto: Η κυκλοφορία των ελίτ Η ιστορική εμπειρία μάρτυρας της αέναης κυκλοφορίας των ελίτ Υπάρχει μία συνεχής εναλλαγή ή κυκλοφορία των (συγκεκριμένων) κοινωνικών κατηγοριών και στρωμάτων που απαρτίζουν την άρχουσα κυβερνητική ελίτ Όπως και ο Μόσκα, απέρριπτε κάθε αντίληψη της σύγχρονης δημοκρατικής ζωής ως δημοκρατικής: «’Ολες οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν βία και όλες ισχυρίζονται ότι θεμελιώνονται στη λογική όμως στην πραγματικότητα, είτε επικρατεί η καθολική ψήφος είτε όχι, πάντα μία ολιγαρχία κυβερνά, επινοώντας τρόπους να δοθεί στη λαϊκή βούληση η έκφραση που οι λίγοι επιθυμούν» (1919, The Mind and Society)

Vilfredo Pareto: Θεμελιώδης διάκριση κοινωνίας ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΝΩΤΕΡΗ ΤΑΞΗ (ΕΛΙΤ) ΑΡΧΟΥΣΑ ΚΥΒΕΡΝΩΣΑ ΕΛΙΤ ΜΗ ΚΥΒΕΡΝΩΣΑ ΕΛΙΤ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΤΩΤΕΡΗ ΤΑΞΗ Δεν γεννιούνται όλοι με τα ίδια διανοητικά και ψυχικά χαρακτηριστικά (φυσική, νοηματική και ηθική ανισότητα ανθρώπων). Τα πιο ικανά άτομα αποτελούν την ελίτ σε μια κοινωνία και παρατηρείται μια κυκλική εναλλαγή των διαφόρων ελίτ στην εξουσία.

Κλασικές Θεωρίες των Ελίτ: Vilfredo Pareto: Διάκριση στο εσωτερικό των ελίτ Λιοντάρια (Lion elites): Είναι άτομα προικισμένα με τις ιδιότητες που χρειάζονται για τη διατήρηση του status quo κάτω από συνθήκες κοινωνικής και πολιτικής σταθερότητας. Επιτυγχάνουν την κυριαρχία τους με τη βία και τον καταναγκασμό Αλεπούδες (Fox elites): Άτομα που χαρακτηρίζονται από ευελιξία, προσαρμοστικότητα που απαιτούνται σε περιόδους κρίσης και κοινωνικοπολιτικής αλλαγής. Είναι σε θέση να χειραγωγούν και να ελέγχουν τις μάζες *Μπορεί αυτή η διάκριση να υποκρύπτει εκείνη ανάμεσα σε στρατιωτικούς ( δύναμη, βία) και σε πολιτικούς (πειθώ, λόγος)

Κλασικές Θεωρίες των Ελίτ: Robert Michels: Political Parties (1911) Μελέτησε τα σοσιαλιστικά κόμματα της Γαλλίας, Γερμανίας και Ιταλίας Το αυξανόμενο μέγεθος και η πολυπλοκότητα καθιστά εξαιρετικά δύσκολη τη δημοκρατική διακυβέρνηση μεγάλων σύγχρονων οργανισμών Ακόμη και αυτών που έχουν ως στόχο τη δημοκρατική διακυβέρνηση (σοσιαλιστικά πολιτικά κόμματα, εργατικά συνδικάτα, κλπ.)

Κλασικές Θεωρίες των Ελίτ: Robert Michels: Ο σιδηρούς νόμος της ολιγαρχίας «Εκείνος που μιλά για οργάνωση, μιλά για ολιγαρχία» Σύμφωνα με τον Michels, η ολιγαρχία (κυριαρχία των λίγων πάνω στους πολλούς) αποτελεί αναπόφευκτη παρενέργεια κάθε προσπάθειας σύγχρονης πολιτικής οργάνωσης (πολιτικά συστήματα, κόμματα, κλπ.) Τεχνικές και εκτελεστικές-διοικητικές λειτουργίες ⇒ γραφειοκρατία ⇒ ολιγαρχία Βασικά επιχειρήματά του: Οι ελίτ έχουν υψηλότερη τεχνογνωσία και καλύτερες οργανωτικές ικανότητες Δημιουργία συνεκτικών ομάδων από ηγέτες για να διατηρηθούν στην εξουσία Απάθεια απλών μελών μιας οργάνωσης

Ριζοσπαστική Θεωρία των Ελίτ: Ράιτ Μιλλς O C. Wright Mills υπήρξε από τους πιο γνωστούς κοινωνιολόγους της μεταπολεμικής περιόδου και θεωρείται από τους θεμελιακούς διανοούμενους της «Νέας Αριστεράς» (ο ίδιος εισήγαγε τον όρο) παρά τον πρόωρο θάνατό του (1962). Ο βασικότερος θεωρητικός της ριζοσπαστικής-φιλελεύθερης σχολής Παρά τον αριστερό του προφίλ και ακτιβισμό, οι θεωρητικές του καταβολές ήταν περισσότερο βεμπεριανές παρά μαρξιστικές Η ακαδημαϊκή του διαμάχη με τον πολιτικό επιστήμονα Robert Dahl για την κατανομή και συγκέντρωση της ισχύος στις ΗΠΑ τη δεκαετία του ‘50 (και αρχές του ΄60) παραμένει κλασικό σημείο αναφοράς για τη διάσταση μεταξύ συγκρουσιακών (conflict) και νέο-μαρξιστικών μοντέλων και πλουραλιστικής θεωρίας

Μοντέλο «ελίτ εξουσίας» του Mills οικονομικός μηχανισμός (διευθυντές και μεγαλομέτοχοι των μεγάλων επιχειρήσεων-corporations) πολιτικός μηχανισμός (εκτελεστική εξουσία) στρατιωτικός μηχανισμός (στρατιωτική διοίκηση/ ‘the warlords’)

Βασικά σημεία θεωρίας του C. Wright Mills (power elite model) Η κατανομή της πολιτικής δύναμης έχει συγκεντρωτικό ή ολιγαρχικό χαρακτήρα και μόνο στα «μεσαία» επίπεδα της εξουσίας λειτουργεί ο πλουραλισμός των αντισταθμιζόμενων πολιτικών δυνάμεων Στην κορυφή της εξουσίας: μια ενιαία συμπαγής ελίτ εξουσίας με υψηλό βαθμό συνοχής Τα μέλη του συνεκτικού συνόλου έχουν μεταξύ τους μια κοινή κοινωνική προέλευση (μεγαλοαστοί, απόφοιτοι των ίδιων ελίτ σχολείων και πανεπιστημίων) καθώς και οικογενειακούς και προσωπικούς δεσμούς. Σημασία στην κοινωνική ομοιογένεια, κοινή συναίνεση ως προς τις αξίες, προσωπική αλληλεπίδραση των ελίτ

Βασικά σημεία θεωρίας του C. Wright Mills (power elite model) ηγεσία των επιχειρήσεων, κρατική διοίκηση και ένοπλες δυνάμεις αποτελούν τις στρατηγικές ιεραρχίες της βιομηχανικής κοινωνίας κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα και συνιστούν τα μέσα εξουσίας Δεν χρησιμοποιεί τον όρο «άρχουσα τάξη». Διαφοροποίηση με την μαρξιστική θεώρηση (όρος με οικονομικό ντετερμινισμό)

C. Wright Mills – Η περιστρεφόμενη πόρτα της ελίτ

C. Wright Mills – Η περιστρεφόμενη πόρτα της ελίτ Τα κοινά συμφέροντα των διαφορετικών πυλώνων της εξουσίας επιτρέπουν την μετακίνηση των μελών της ελίτ από τον ένα πυλώνα στον άλλο Π.χ. πολιτικοί αποκτούν θέσεις σε διοικητικά συμβούλια επιχειρήσεων ή γίνονται εκπρόσωποι επιχειρηματικών λόμπυ, επιχειρηματίες εισέρχονται στην πολιτική ή στηρίζουν οικονομικά υποψηφίους και κόμματα Ελίτ που παρουσιάζουν υψηλό βαθμό ομοιογένειας σε διάφορα επίπεδα, όπως εκπαίδευση, κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρό και αντιλήψεις Ομοιογένεια-διασφάλιση αναπαραγωγής τους και συνολικός έλεγχος λειτουργίας τους

Testing Theories of American Politics: Elites, Interest Groups, and Average Citizens [από τους Martin Gilens και Benjamin I. Page, 2014 Perspectives on Politics, τχ.12(3)]

«Η επανάσταση των διευθυντών» και η νέα διευθυντική ελίτ του James Burnham (1941) Tέλος του κλασικού καπιταλισμού και πέρασμα σε μία «διευθυντική οικονομία» Βαρύτητα στους «τεχνικούς ειδικούς ή μηχανικούς» που κρατούν στα χέρια τους τις δυνατότητες της υλικής ευημερίας των ατόμων Αυτή η διευθυντική τεχνοκρατική ελίτ θα ασκεί εξουσία μέσω των διογκωμένων γραφειοκρατικών μηχανισμών των μεγάλων επιχειρήσεων και του μεγενθυμένου κράτους Βασικός μηχανισμός της ανάδυσης της νέας ελίτ είναι ο διαχωρισμός μεταξύ ιδιοκτησίας και ελέγχου των μέσων παραγωγής Για τη νέα διευθυντική κοινωνία δεν είναι προαπαιτούμενη η διατήρηση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής

Οι κρατιστές και η κυβερνώσα ελίτ (Theda Skocpol) Το κράτος είναι αυτόνομο και ορίζεται ως ένα σύστημα οργανωμένου εξαναγκασμού. Βρίσκεται σε προεξέχουσα θέση σε σχέση με τα συμφέροντα των κοινωνικών ομάδων, δεν αποτελεί απλά διαιτητή ή πεδίο πάλης. Το κράτος κάποιο βαθμό ανταγωνίζεται την άρχουσα τάξη ή τις άρχουσες τάξεις για την ιδιοποίηση οικονομικών και κοινωνικών πόρων Οι οικονομικές και ταξικές δομές επηρεάζονται από την κρατική δομή και τις δραστηριότητες των ελίτ του κράτους Αν και η λειτουργία του κράτους συνήθως ευνοεί την διατήρηση των υπαρχουσών οικονομικών και κοινωνικών δομών, το κράτος έχει συχνά δικά του διακριτά συμφέροντα Σημασία γεωπολιτικού περιβάλλοντος και αλληλεπίδρασής του με τα κράτη

Η Διακυβέρνηση των Ελίτ σε Διεθνές Επίπεδο: Η προσέγγιση της επιστημονικής κοινότητας Οι επιστημονικές κοινότητες (epistemic communities) παίζουν ρόλο στην προώθηση ιδεών μέσω «διεθνών θεσμικών καθεστώτων» (π.χ. διεθνών ή υπερεθνικών οργανισμών)-Adler & Haas Αποτελούν δίκτυα επαγγελματιών/επιστημόνων/τεχνοκρατών με ειδική γνώση σε συγκεκριμένους τομείς πολιτικής Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τις δεξιότητες και από τους πόρους γνώσης των επιστημονικών κοινοτήτων (π.χ. πολιτικές υγείας, χρηματοπιστωτικές ρυθμίσεις, περιβαλλοντικά θέματα)

Η Διακυβέρνηση των Ελίτ σε Διεθνές Επίπεδο: Η προσέγγιση της επιστημονικής κοινότητας Βασικές κριτικές: Η επιρροή των επιστημονικών κοινοτήτων καθορίζεται σε τελική ανάλυση από εσωτερικούς-τοπικούς παράγοντες Τα «διεθνή θεσμικά καθεστώτα» αποτελούν συχνά τόπο διαπάλης μεταξύ κρατών-μελών χωρίς να επιτυγχάνονται συγκλίσεις Οι επιστημονικές κοινότητες ασκούν επιρροή σε χώρους πολιτικής που απαιτούνται ιδιαίτερα εξειδικευμένες τεχνικές γνώσεις (π.χ. περιβάλλον)

Η Διακυβέρνηση των Ελίτ σε Μακροεπίπεδο: Η προσέγγιση της «τέχνης της πολιτικής» Αποτελεί μία θεωρία των ελίτ για τη χάραξη της δημόσιας πολιτικής Η ελίτ αποκαλείται «Κέντρο» ή «Αυλή» και αποτελείται από ηγέτες κομμάτων, ανώτατους δημοσίους υπαλλήλους και πολιτικούς συμβούλους (Jim Bulpitt, Jim Buller) Η προσέγγιση τονίζει την αυτονομία της κομματικής πολιτικής ελίτ στη διαμόρφωση πολιτικών στόχων και ενός ηγεμονικού πολιτικού εγχειρήματος (π.χ. Θατσερισμός ή Μπλαιρισμός) Υποβαθμίζει το ρόλο της ιδεολογίας—πιο σημαντικός ο ρόλος της πολιτικής επικοινωνίας και της εικόνας της ικανής διακυβέρνησης Παραμένει εννοιολογικά ασαφής και θεωρητικά ανεπεξέργαστη

Η Διακυβέρνηση των Ελίτ σε Επίπεδο Υποτομέων: Η περίπτωση των δικτύων πολιτικής (policy networks) Βασική προσέγγιση στο πεδίο μελέτης της δημόσιας διοίκησης και δημόσιας πολιτικής Τα δίκτυα πολιτικής αποτελούν «ομάδα ή πλέγμα οργανισμών που συνδέονται μεταξύ τους με εξαρτήσεις πόρων και διακρίνονται από άλλες ομάδες ή πλέγματα από τις ρωγμές στη δομή αυτών των εξαρτήσεων» (J.K. Benson, 1982) Η έννοια χρησιμοποιείται για να δώσει έμφαση στη σημασία των τομεακών συμφερόντων στη διαδικασία χάραξης πολιτικής Παραδείγματα: ενεργειακό δίκτυο πολιτικής, τραπεζικό δίκτυο πολιτικής, δίκτυο πολιτικής για την υγεία, κλπ. Με την έννοια δίκτυο πολιτικής συλλαμβάνουμε μεταξύ άλλων α) τον πολυεπίπεδο χαρακτήρα της σύγχρονης διακυβέρνησης, β) τις μορφές συνεργασίας κρατικών με μη κρατικούς φορείς στη διανομή δημόσιων αγαθών, γ) την αύξηση της επιρροής στη χάραξη πολιτικής σε επίπεδο υποτομέων προνομιούχων ομάδων με πρόσβαση σε πόρους

Η Διακυβέρνηση των Ελίτ σε Επίπεδο Υποτομέων: Η περίπτωση των δικτύων πολιτικής (policy networks) Τα δίκτυα πολιτικής μπορεί να πάρουν τη μορφή «κοινότητας πολιτικής» (policy communities) (μικρός αριθμός δρώντων με τις ίδιες αρχές και στόχους σε συγκεκριμένα μη πλειοψηφικά κέντρα λήψης αποφάσεων) ή «θεματικά δίκτυα» (issue networks) (ευρύ φάσμα πολιτικών δρώντων με ίδιους ιδεολογικούς προσανατολισμούς-κοντά στη θεώρηση του πλουραλισμού) Βασίζεται σε 3 υποθέσεις: Η χάραξη πολιτικής είναι αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε δίκτυα πολιτικής, ιεραρχίες (π.χ. κυβερνητικές δομές) και αγορές Οι κοινότητες πολιτικής αποτελούν την πιο απλή μορφή δικτύου στις φιλελεύθερες δημοκρατίες Οι κοινότητες πολιτικής συγκροτούν ένα σύστημα διακυβέρνησης των ελίτ

Η Διακυβέρνηση των Ελίτ σε Επίπεδο Πόλης: Η περίπτωση των αστεακών καθεστώτων (urban regimes) Η θεωρία έχει τις ρίζες της στον νεοπλουραλισμό του Charles Lindblom (1977) Δίνει έμφαση στον προνομιακό ρόλο και επιρροή των επιχειρήσεων και της αγοράς στη χάραξη πολιτικής «Καθεστώς της πόλης» (city regime-Elkin 1986): Οι πολιτικοί των πόλεων και οι θεσμοί μεροληπτούν υπέρ των επιχειρηματικών συμφερόντων Αυτό είναι προϊόν της προσπάθειας προσέλκυσης κεφαλαίων και οικονομικής δραστηριότητας από τις διοικήσεις των πόλεων

Η Διακυβέρνηση των Ελίτ σε Επίπεδο Πόλης: Η περίπτωση των αστεακών καθεστώτων (urban regimes) Η κυριαρχία των επιχειρήσεων διευκολύνεται από 3 κύριους παράγοντες: Την ανάγκη των πόλεων να αυξήσουν την πιστοληπτική τους ικανότητα στην αγορά και να μην βρεθούν σε «δημοσιονομικούς μπελάδες» Τα επιχειρηματικά συμφέροντα έχουν πλεονέκτημα λόγω της μη εξάρτησης του κεφαλαίου από την τοπικότητα (locality) Οι πολιτικοί σε τοπικό επίπεδο εξαρτώνται από τη χρηματική υποστήριξη συμμαχιών ιδιωτών Ο Elkin θεωρεί ότι οι εκλεγμένοι αξιωματούχοι δεν είναι κατ’ ανάγκην υπηρέτες των επιχειρήσεων, αλλά τις έχουν ανάγκη στο κυνήγι του στόχου της τοπικής οικονομικής ανάπτυξης Η θεωρία λειτουργεί καλύτερα στις πόλεις των ΗΠΑ και όχι σε ευρωπαϊκές πόλεις όπου υπάρχουν πιο συγκεντρωτικά συστήματα κρατικής χρηματοδότησης (ενιαίο κράτος)