8η διαλεξη κοινωνικοσ ελεγχοσ του εγκληματοσ: προληψη & καταστολη Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Μαρία Σμυρνάκη, Ψυχολόγος, MSc στις Εξαρτήσεις PhD Επιστημών Αγωγής Πανεπιστημίου Κρήτης Υπεύθυνη Ανοικτής Δομής Υποστήριξης ΚΕΘΕΑ Αριάδνη 8η διαλεξη κοινωνικοσ ελεγχοσ του εγκληματοσ: προληψη & καταστολη

Αντεγκληματική Πολιτική Στο πλαίσιο αντιμετώπισης των προβλημάτων εγκληματικότητας, οι κυβερνήσεις στα διάφορα κράτη, διαμορφώνουν ειδικές πολιτικές, οι οποίες συνοψίζονται στον όρο «Αντεγκληματική Πολιτική». Στόχος της η πρόληψη και η καταστολή της εγκληματικότητας (διαχωρίζεται σε πολιτική πρόληψης και πολιτική αντιμετώπισης). Το σύνολο των πολιτικών που συμβάλλουν είτε έμμεσα, είτε άμεσα στη μείωση της εγκληματικότητας.

Αντεγκληματική Πολιτική Η αντεγκληματική πολιτική περιλαμβάνει συνήθως μέτρα, τα οποία αφορούν: στην άμεση αντιμετώπιση της εγκληματικότητας και των συνεπειών της, στην αντιμετώπιση (ανακάλυψη, προσαγωγή σε δίκη, τιμωρία, σωφρονισμό κ.λ.π) των δραστών, στην αποκατάσταση των θυμάτων, στην αποτελεσματική διαχείριση των διαδικασιών εφαρμογής του ποινικού δικαίου, στην ενεργοποίηση και την κατάλληλη διευθέτηση των μηχανισμών του κράτους που έχουν την αρμοδιότητα της πρόληψης και της καταστολής του εγκλήματος (Αστυνομία, Δικαστήρια, Κοινωνικές υπηρεσίες).

Αντεγκληματική Πολιτική Μια συνεπής αντεγκληματική πολιτική αποσκοπεί στην πραγματική μείωση της εγκληματικότητας και όχι στη μείωση των διαφόρων δεικτών μέτρησης της εγκληματικότητας. Η αντεγκληματική πολιτική περιλαμβάνει επίσης μέτρα πρόληψης, θεραπείας και αποκατάστασης των βλαβών που προκαλούνται από το έγκλημα. Στα μέτρα πρόληψης δεν περιλαμβάνονται μόνο τα ειδικά μέτρα πρόληψης εγκληματικότητας, αλλά το σύνολο των μέτρων κοινωνικού ελέγχου που συντείνουν στην κοινωνική συνοχή και συμβάλλουν στην απάλειψη διαφόρων συνθηκών και παραγόντων που έμμεσα συμβάλλουν στο έγκλημα.

Αντεγκληματική Πολιτική Η αντεγκληματική πολιτική αναπτύσσεται ραγδαία τα τελευταία χρόνια και συνδυάζεται με την πολιτική ασφάλειας, δηλαδή μέτρα για την κατοχύρωση του αισθήματος ασφάλειας των πολιτών και την εξάλειψη διαφόρων απειλών. Μια επιτυχημένη αντεγκληματική πολιτική συμβάλλει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής, στην εμβάθυνση της δημοκρατίας και στην προστασία όλων των θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών. Η αποποινικοποίηση διαφόρων πράξεων και ο αποχαρακτηρισμός τους από ποινικά αδικήματα αποτελεί ένα είδος αντεγκληματικής πολιτικής έχοντας ως στόχο τη φιλελευθεροποίηση της κοινωνίας και τη μείωση των εγκληματικών πράξεων.

Ο κοινωνικός έλεγχος του εγκλήματος Ο κοινωνικός έλεγχος του εγκλήματος Η έννοια του κοινωνικού ελέγχου διαφέρει ανάλογα με τις ιστορικές, πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Είναι η ικανότητα μιας κοινωνικής οργάνωσης να αυτορυθμίζεται, με βάση το σκοπό που επιδιώκει και το σύστημα αξιών από το οποίο διαπνέεται. Ο κοινωνικός έλεγχος αποσκοπεί στη ρύθμιση της κοινωνικής συνοχής με βάση τα καθολικά παραδεκτά κοινωνικά πρότυπα, τους εσωτερικευμένους κανόνες συμπεριφοράς που διαμορφώνονται με τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης, την κυρίαρχη ιδεολογία και τον κομφορμισμό των μελών της κοινωνίας. Σημαντικό στοιχείο κατά συνέπεια είναι οι κανόνες δικαίου, οι οποίοι αποκρυσταλλώνουν τα παραπάνω στοιχεία και επιβάλλονται από την κρατική εξουσία, διαθέτοντας σημαντικά στοιχεία κοινωνικού καταναγκασμού. Ο κοινωνικός έλεγχος διακρίνεται σε εσωτερικό κοινωνικό έλεγχο και σε εξωτερικό ή επίσημο κοινωνικό έλεγχο.

Ο εσωτερικός κοινωνικός έλεγχος Ο έλεγχος που πηγάζει από την προσωπικότητα του ατόμου ή τη «συνείδησή» του, ο οποίος λειτουργεί προληπτικά διαμορφώνοντας την έλλειψη επιθυμίας να εγκληματήσει, οδηγώντας στην αποτροπή του εγκλήματος. Ο «αυτοέλεγχος» αυτός δημιουργείται μέσα από την εσωτερίκευση συγκεκριμένων αξιών, ιδεών και προτύπων που διαμορφώνονται με τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης. Εξαρτάται από τις κοινωνικές αξίες, την ιδεολογία του ατόμου και από τις επικρατούσες κοινωνικές και ιδεολογικές συνθήκες. Η υιοθέτηση των κοινωνικών κανόνων και η πειθαρχία σ’ αυτούς διαμορφώνει εσωτερικούς ανασταλτικούς παράγοντες που δεν αφήνουν το άτομο να προχωρήσει σε πράξεις αντίθετες με τα πιστεύω του.

Ο εσωτερικός κοινωνικός έλεγχος Η αξία του εσωτερικού ελέγχου στη μείωση της εγκληματικότητας είναι πολύ σημαντική μια που ο εσωτερικός έλεγχος θεωρείται ως ο αποτελεσματικότερος τρόπος διατήρησης της κοινωνικής συνεκτικότητας και συμμόρφωσης στους αποδεκτούς κοινωνικούς κανόνες. Το έγκλημα είναι κυρίως αποτυχία του εσωτερικού κοινωνικού ελέγχου που δεν κατάφερε να δημιουργήσει τους απαραίτητους ανασταλτικούς μηχανισμούς. Ο εσωτερικός έλεγχος διαφοροποιείται από την εξαναγκαστική υιοθέτηση κανόνων επιβάλλονται από τις κυρίαρχές κοινωνικές τάξεις, στο βαθμό που μια κοινωνία είναι δημοκρατική και φιλελεύθερη και διαθέτει σημαντικά στοιχεία αλληλεγγύης και κοινωνικής συνοχής.

Ο εσωτερικός κοινωνικός έλεγχος Ακόμη και αν η συνείδηση του ατόμου είναι ελαστική και ενδεχομένως θα του επέτρεπε να προβεί σε εγκληματική πράξη, οι ανάγκες ένταξής του στην κοινωνική ομάδα και ο φόβος μήπως η πράξη του προκαλέσει την αποδοκιμασία της και την απόρριψή του συγκρατεί το άτομο από την εκδήλωση παράνομης συμπεριφοράς. Σε πολλές περιπτώσεις η εκδήλωση παραβατικής συμπεριφοράς σημαίνει τη δοκιμασία ή και τη ρήξη των σχέσεων του ατόμου με το κοινωνικό του περιβάλλον. Είναι επίσης δυνατό να παρουσιάζεται διάσταση μεταξύ του κοινωνικά αποδεκτού σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα μιας περιοχής και του τυπικά παράνομου (π.χ. οπλοκατοχή). Η συμμόρφωση με το νόμιμο ή το κοινωνικά αποδεκτό, εξαρτάται από το βαθμό ενσωμάτωσής του ατόμου στην τοπική κοινωνία, την κοινωνική του κατάσταση και τους ρόλους που επιτελεί στο άμεσο και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.

Ο εξωτερικός κοινωνικός έλεγχος Ο επίσημος κοινωνικός έλεγχος αποτελεί σύνθεση των μέτρων που παίρνει η κρατική εξουσία, προκειμένου να εξασφαλίζει την κοινωνική συμβίωση. Οι φορείς άσκησης του εξωτερικού ελέγχου είναι κατά βάση η αστυνομία, η ποινική δικαιοσύνη και τα σωφρονιστικά καταστήματα. Το σύνολο των ενεργειών τους κατατείνουν στη γενική πρόληψη και την αποτροπή του κάθε πολίτη από την παράβαση των κανόνων δικαίου, κάτω από το φόβο των συνεπειών από το ποινικό δίκαιο. Οι φορείς του επίσημου κοινωνικού ελέγχου είναι εκείνοι που χρησιμοποιούνται στην άσκηση της άμεσης κρατικής αντεγκληματικής πολιτικής .

Ο εξωτερικός κοινωνικός έλεγχος Οι φορείς του επίσημου κοινωνικού ελέγχου επιβάλλουν μέτρα τα οποία μπορούν να οδηγήσουν: Έλλειψη επιθυμίας στο άτομο να εγκληματήσει. Ύπαρξη επιθυμίας αλλά αναστολή της εξαιτίας του φόβου για το τι θα πουν οι άλλοι (κοινωνικό περιβάλλον). Υπέρβαση του ελέγχου του κοινωνικού περιβάλλοντος αλλά αναστολή της επιθυμίας να εγκληματήσει κάποιος εξαιτίας του φόβου ότι θα γίνει αντιληπτός από τις κρατικές αρχές (αστυνομία, υγειονομικές αρχές, πολεοδομία, δημοτική αστυνομία κ.λ.π) και θα συλληφθεί. Υπέρβαση όλων των παραπάνω και εκδήλωση εγκληματικής συμπεριφοράς. Καταγγελία εγκλήματος. Προσπάθειες από τις αρχές για ανακάλυψη του δράστη. Εξιχνίαση-ανακάλυψη του δράστη ο οποίος τίθεται στη διάθεση του ποινικού συστήματος και έναρξη διαδικασίας ποινικής κύρωσης. Επιβολή ποινής.

Ο εξωτερικός κοινωνικός έλεγχος Η αποτελεσματικότητα στην ανακάλυψη των δραστών εγκλημάτων και η αυξημένη πιθανότητα σύλληψής τους συμβάλλουν αποτρεπτικά στους υποψήφιους δράστες παρόμοιων εγκλημάτων. Αποτρεπτικά αλλά σε μικρότερο βαθμό και όχι σε όλες τις περιπτώσεις, συμβάλλει το ύψος των απειλουμένων ποινών. Η αποτελεσματική καταστολή συμβάλλει σε σημαντικό βαθμό στην πρόληψη. Επειδή υπάρχει μεγάλος αριθμός ατόμων που υπερβαίνουν τους εσωτερικούς ανασταλτικούς μηχανισμούς και εκδηλώνουν την επιθυμία να διαπράξουν παράνομη πράξη, το κύριο βάρος της αντεγκληματικής πολιτικής που ασκείται από το κράτος πέφτει στους μηχανισμούς του επίσημου κοινωνικού ελέγχου και κυρίως στην αστυνόμευση και στα διάφορα συστήματα και αρχές που αυτή εφαρμόζεται. Όσο δεν λειτουργεί ο εσωτερικός κοινωνικός έλεγχος, δίδεται έμφαση στον εξωτερικό κοινωνικό έλεγχο.

Πρόληψη H κατάσταση κατά την οποία «προλαμβάνεται» η εκδήλωση της παραπτωματικής συμπεριφοράς. Είναι κοινωνικά προτιμότερη από την καταστολή, η οποία αφορά στην εκ των υστέρων αντιμετώπιση της παραβατικής συμπεριφοράς που έχει ήδη εκδηλωθεί. Η πρόληψη είναι στην ουσία το αποτέλεσμα του κοινωνικού ελέγχου και ανάλογα με το ποιο είδος κοινωνικού ελέγχου κυριαρχεί, μπορούμε να τη διακρίνουμε σε τρία στάδια. Πρωτογενής πρόληψη: κυριαρχεί ο εσωτερικός έλεγχος και το άτομο δεν εγκληματεί γιατί έχει αυτοέλεγχο και εσωτερικούς ανασταλτικούς μηχανισμούς (κυριαρχούν οι ηθικές αρχές και αξίες του, που συνοψίζονται στη φράση «δεν το επιτρέπει η συνείδησή μου»).

Πρόληψη Δευτερογενής πρόληψη: η αναστολή της εκδήλωσης παραβατικής συμπεριφοράς, στηρίζεται στο φόβο ή στη ντροπή καθώς σκέφτεται «τι θα πει ο κόσμος». Σκέφτεται ότι θα προκαλέσει την αποδοκιμασία του κοινωνικού περιβάλλοντός του, γεγονός που προκύπτει από την επίδραση του ανεπίσημου κοινωνικού ελέγχου που επιβάλλεται από τις κοινωνικές συνθήκες. Τριτογενής πρόληψη: το άτομο δεν εγκληματεί γιατί σκέφτεται τις ποινικές συνέπειες της πράξης του. Κυρίαρχο στοιχείο στην απόφασή του είναι η επίδραση του τυπικού ή επίσημου κοινωνικού ελέγχου μέσα από τους μηχανισμούς του κράτους. Σκέφτεται δηλαδή ότι «αν διαπράξω την πράξη θα συλληφθώ και θα μπω φυλακή».

Πρόληψη Ζητούμενο είναι η ανάπτυξη του εσωτερικού ελέγχου, της πρωτογενούς δηλαδή πρόληψης, η οποία είναι και η αποτελεσματικότερη. Η διαδικασία αυτή σχετίζεται με τη γενική διαδικασία κοινωνικοποίησης των μελών μιας κοινωνίας και του τρόπου που διαμορφώνονται οι ιδεολογίες και οι αξίες της. Η επιτυχής πρωτογενής πρόληψη είναι το ζητούμενο για κάθε κοινωνία και στην ουσία πρόκειται για μια γενική αποδοχή και τήρηση των κανόνων αλληλοσεβασμού μεταξύ των μελών της κοινωνίας. Κάθε αντεγκληματική πολιτική για να είναι αξιόπιστη και αποτελεσματική, προϋποθέτει ότι θα λαμβάνει υπόψη της τη γενικότερη αναβάθμιση των κοινωνικών συνθηκών που συμβάλλουν στη μείωση της εγκληματικότητας.

Καταστολή Η καταστολή περιλαμβάνει ενέργειες που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση εκδηλωμένης παραπτωματικής συμπεριφοράς. Βασικό της στοιχείο είναι η επιβολή ποινής ή η λήψη μέτρων «θεραπείας». Η τιμωρία αποσκοπεί στο «σωφρονισμό» του δράστη ή στον περιορισμό του, ώστε να προφυλαχθεί η κοινωνία από ενδεχόμενη επανάληψης της παραπτωματικής του πράξης. Η θεραπεία, αποσκοπεί πρώτιστα στην αποκατάσταση της φυσιολογικής συμπεριφοράς του δράστη, ανεξάρτητα των ποινικών ευθυνών του, και στην ομαλή επανένταξή του στην κοινωνία.

Καταστολή Η καταστολή στηρίζεται κυρίως στους κρατικούς μηχανισμούς (δικαιοσύνη, αστυνομία, φυλακές). Σε όλους τους κοινωνικούς θεσμούς διαπιστώνονται κατασταλτικές μορφές δράσης (οικογένεια, σχολείο π.χ. αποβολή από το σχολείο, τιμωρία από τους γονείς στο παιδί κ.α.). Η λειτουργία των κρατικών θεσμών καταστολής επηρεάζει άμεσα την εξέλιξη των μεγεθών της εγκληματικότητας. Η αποτελεσματική καταστολή έχει σημαντική προληπτική επίδραση.

Καταστολή Η θεραπεία ατόμων με παρεκκλίνουσα συμπεριφορά που δε χαρακτηρίζεται εγκληματική ή βρίσκεται στα όρια μεταξύ παρέκκλισης και εγκλήματος, στηρίζεται σε κρατικούς κοινωνικούς φορείς (τοπική αυτοδιοίκηση, Υπουργείο Υγείας), οι οποίοι είναι προσανατολισμένοι στην ψυχολογική και κοινωνική υποστήριξη και επανένταξη (π.χ. προγράμματα απεξάρτησης). Η έναρξη των διαδικασιών καταστολής στηρίζεται στη δράση της αστυνομίας. Ο βασικότερος μηχανισμός άσκησης άμεσης αντεγκληματικής πολιτικής είναι η αστυνόμευση.