ΕΠΩΝΥΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Ο 19Ος ΑΙΩΝΑΣ (1830 – 1900)

Μια ιδανική Αθήνα Η εκλογή της Αθήνας σαν πρωτεύουσα της Ελλάδας φαίνεται σήμερα ότι ήταν κάτι το αυτονόητο. Δεν ήταν όμως καθόλου αυτονόητο την εποχή αμέσως μετά την Επανάσταση και την εκλογή του Βαυαρού πρίγκιπα Όθωνα του οίκου των Βίτελσμπαχ στο θρόνο της Ελλάδας. Στο Υπουργικό Συμβούλιο προτάθηκε η λύση μιας «μεταφερόμενης» πρωτεύουσας από το Ναύπλιο στην Κόρινθο, κατόπιν από τα Μέγαρα στην Αθήνα, κατόπιν στην Λάρισα, για να καταλήξει στην Κωνσταντινούπολη. Τελικά την λύση την έδωσε ο αρχαιολάτρης βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος, πατέρας του Όθωνα, προκρίνοντας την Αθήνα. Όπως έγραψε το 1892 ο G.Deschamps, μέλος της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα, «η μικρή πόλη διαθέτει έναν θησαυρό, που για χάρη του πολλοί άνθρωποι θα έδιναν όλα τα κτίσματα των πρωτευουσών της Δύσης: την Ακρόπολη».

Παρόλο, που η επιλογή της ελληνικής πρωτεύουσας ήταν τοπικό πρόβλημα, ο πολεοδομικός σχεδιασμός έθετε προβλήματα στους Γερμανούς φιλέλληνες, που με την πρόσφατη εκλογή ενός Γερμανού πρίγκιπα σαν ηγεμόνα της χώρας, είχαν ζωηρό ενδιαφέρον για όλες τις ελληνικές υποθέσεις. Ο αρχιτέκτων Φερδινάρδος φον Κβάστ (Quast), τον οποίο ο βασιλιάς Φρειδερίκος Γουλιέλμος IV ονόμασε μετά τον θάνατο του Σίνκελ προϊστάμενο της Υπηρεσίας Συντήρησης των καλλιτεχνικών μνημείων της πρωσικής μοναρχίας, πίστευε ότι «τη σύνδεση μεταξύ της αρχαίας και της νέας εποχής, πρέπει να τη δημιουργήσουμε εμείς». Για αυτό το λόγο συνηγορεί για τη δημιουργία της νέας πόλης όχι στη βορειοανατολική πεδιάδα, αλλά στους λόφους γύρω από την Ακρόπολη.

Τα Πρώτα Αθηναϊκά Σχέδια   Μια νέα πρωτεύουσα Σημαντική για την Αθήνα είναι η μεταπελευθερωτική περίοδος. Στα πρώτα χρόνια μετά  τον αγώνα, οι εξελίξεις ήταν ραγδαίες. Μπορεί η Ελλάδα -τυπικά- να ήταν από το 1830 ελεύθερη, αλλά τα τελευταία υπολείμματα της τουρκικής φρουράς της Ακρόπολης αποσύρθηκαν μόλις το 1833.Τον ίδιο χρόνο πριν γίνει δήμος η Αθήνα, ανακηρύχθηκε πρωτεύουσα ενός νεοσύστατου Βασιλείου με ανήλικο Βασιλέα και με βαυαρική αντιβασιλεία. Η χωροθέτηση της νέας πρωτεύουσας αποτέλεσε αντικείμενο πολλών αναζητήσεων για να επιλεγεί τελικά ο επίπεδος χώρος της Πλάκας.Στη νέα πρωτεύουσα άρχισαν να συρρέουν Έλληνες και ξένοι, έτσι όταν την 12-01-1834 εγκαταστάθηκε ο Βασιλιάς Όθων, ο πληθυσμός είχε υπερτριπλασιαστεί και φθάσει μέσα σε τέσσερα χρόνια, τις 14.000.

Τα πρώτα τεχνικά προβλήματα έπρεπε να αντιμετωπιστούν από τους Βαυαρούς αξιωματικούς του Μηχανικού. Η Αθήνα όμως, γοήτευε πολλούς αρχιτέκτονες από την Ευρώπη, οι οποίοι δεν έρχονταν πλέον ως περιηγητές και θαυμαστές του αρχαιοελληνικού πνεύματος, αλλά ως δημιουργοί και ζηλωτές της κίνησης του κλασικισμού.   Το όραμα των Κλεάνθη-Schaubert Σε αυτή την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, ήρθαν το 1831 στην Αθήνα από το Βερολίνο δύο νέοι μαθητές του κορυφαίου νεοκλασικού αρχιτέκτονα του 19ου αιώνα  Κ.Σίνκελ, ο   Σταμάτιος Κλεάνθης από τη Μακεδονία και ο Eduard Schaubert από τη Σιλεσία.Οι δυο καλλιτέχνες-φίλοι έχτισαν στους πρόποδες της Ακρόπολης ένα μικρό σπίτι « το Εργαστήρι», το οποίο διακόσμησαν με αρχαία αρχιτεκτονικά θραύσματα . Στους Έλληνες έκανε εντύπωση η διακόσμηση του εργαστηρίου, έτσι ώστε το είχαν αφελώς ονομάσει «η μικρή Ακρόπολη».Το Μάιο του 1832 οι Schaubert και Κλεάνθης πήραν την επίσημη ανάθεση της μελέτης του πολεοδομικού σχεδίου της Αθήνας, το οποίο εγκρίθηκε το 1833 και εφαρμόσθηκε αμέσως.

Απαραίτητη προϋπόθεση για την πραγματοποίηση του ήταν οι απαλλοτριώσεις . Μπροστά στην εντεινόμενη δυσφορία των Αθηναίων ιδιοκτητών, η οποία είχε προκαλέσει την μείωση της αξιοπιστίας του κράτους, η αντιβασιλεία αναγκάστηκε να καλέσει στην Αθήνα το 1834 τον Leo Von Klenze για να  τροποποιήσει το ήδη  εφαρμοζόμενο σχέδιο σε απλούστερο και οικονομικότερο. Τα δύο αυτά σχέδια, των Κλεάνθη-Schaubert και του Von Klenze, αποτέλεσαν τη βάση της εξέλιξης της νέας περιοχής γύρω από την Πλάκα, η οποία έμμελε να αποβεί το κέντρο της ελληνικής πρωτεύουσας.Το σχέδιο των Κλεάνθη-Schaubert, που αποτελεί την ίδρυση νέας πόλης του 19ου αιώνα, κρίνεται ως ένα μεγάλο επίτευγμα της πολεοδομίας αυτού του αιώνα που παρά τις τροποποιήσεις του αποδείχθηκε απλό, λειτουργικό και επιδεκτικό επεκτάσεων . Η επέμβαση του Leo Von Klenze Ο Leo Von Klenze ήταν ένας ρομαντικός πολεοδόμος με εικαστικές αντιλήψεις και με προτιμήσεις σε οπτικούς εντυπωσιασμούς, επηρεασμένος από τις μικρές πόλεις στην πατρίδα του. Αν και απέρριπτε τις βασικές ιδέες του σχεδίου, δεν μπορούσε να το αλλάξει.

Οι απλουστεύσεις που επέφερε ο Leo Von Klenze αφορούσαν την σμίκρυνση της έκτασης του νέου σχεδίου, την κατάργηση μερικών οδών και την κατάργηση των «βουλεβάρτων». Με την απλούστευση του οδικού πλέγματος αποδυναμώθηκε και η δυνατότητα της θέας προς την Ακρόπολη, στην οποία οι Κλεάνθης-Schaubert έδιναν μεγάλη σημασία.  Επίσης, χάρη στην επέμβαση του ματαιώθηκε να χαρακτηριστεί ως αρχαιολογική ζώνη ανασκαφών το τετράγωνο μεταξύ του μνημείου του Λυσικράτη και της πύλης του Αδριανού και έτσι να σωθεί η Πλάκα, η οποία αποτελεί το εξέχον παραδοσιακό σύνολο της Ελλάδας και όχι μόνο.

Αναπτυξιακός οργασμός Η εσπευσμένη μεταφορά της πρωτεύουσας από το Ναύπλιο (1828-1834) στην Αθήνα είχε σαν αποτέλεσμα την παρεμπόδιση της ομαλής ανάπτυξής της και κατά συνέπεια την τροποποίηση του πολεοδομικού σχεδίου των Κλεάνθη-Schaubert. Η άμεση εγκατάσταση στην Αθήνα όλων των αρχών, μονάδων στρατού και πολλών νέων κατοίκων από την Ελλάδα και το εξωτερικό επέφερε την οργανική ανάπτυξη της πόλης εκτός σχεδίου για την ικανοποίηση των αναγκών των ασθενέστερων, κυρίως, κοινωνικών στρωμάτων με περιορισμένα οικονομικά.  Στην τροποποίηση αυτή του σχεδίου έπαιξε σημαντικό ρόλο ο Βαυαρός αρχιτέκτονας Leo Von Klenze, ο οποίος εκλήθη από την Αντιβασιλεία εξαιτίας κυρίως των αντιδράσεων των ιδιοκτητών της Αθήνας. Περιόρισε το αρχικό σχέδιο δραστικά, μειώνοντας το πλάτος των οδών, κάμπτοντας τις ευθείες και άλλες ενέργειες που βελτίωσαν ως ένα σημείο, τα επόμενα χρόνια, την κατάσταση. Σημαντική επίσης μεταβολή στο σχέδιο επέφερε το 1836 ο Βαυαρός Friedrich Gaertner που διάλεξε το λόφο του Αγίου Αθανασίου ως κατάλληλο χώρο για την ανέγερση των βασιλικών ανακτόρων και σχημάτισε την πλατεία Συντάγματος, ώστε να οδηγηθεί το κέντρο της πρωτεύουσας από την πλατεία Ομονοίας στην πλατεία Συντάγματος.

Έτσι τα φιλόδοξα σχέδια για ανάδειξη της πρωτεύουσας σε σύγχρονη ευρωπαϊκή πόλη μόνο εν μέρει πραγματοποιήθηκαν.   Αρχίζουν να κτίζονται κτίρια σε περιοχές, όπως στην οδό Ακαδημίας, που ήταν αγροί και αμπελώνες και να επεκτείνεται η πόλη σε όσο δυνατόν περισσότερες περιοχές. Σε αυτό συνετέλεσε και το γεγονός ότι γίνεται η Αθήνα το σημαντικότερο οικονομικό κέντρο της χώρας με αποτέλεσμα, κάτοικοι από όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό –φτωχοί και πλούσιοι, Βαυαροί, Φαναριώτες, προεστοί και επιχειρηματίες- εγκαθίστανται σε αυτή σε αναζήτηση καλύτερης τύχης.  Η μεγάλη εισροή του πληθυσμού στην πρωτεύουσα συνέβαλε στο να υπάρχει ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων που ζούσε κάτω από τα όρια της φτώχειας. Έτσι το κράτος για να βοηθήσει τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα ίδρυσε συλλόγους και εταιρίες, τα οποία από το 1854 ως το 1899 φθάνουν τα 17.

Νέες οικονομικές δραστηριότητες  Η εγκατάσταση όλο και περισσότερων κατοίκων στην πρωτεύουσα του κράτους, δημιούργησε την ανάγκη για νέες παραγωγικές δραστηριότητες. Τεχνίτες από τα νησιά, αλλά και απλοί άνθρωποι φθάνουν για αναζήτηση  εργασίας. Για την απορρόφηση αυτού του πληθυσμού κάνουν την εμφάνιση τους οι βιοτεχνίες και οι βιομηχανίες νέου τύπου, λιγότερο στην Αθήνα και περισσότερο στον Πειραιά.

Παράλληλα ιδρύονται μεταξουργεία, το πρώτο στον Πειραιά το 1847 και στην Αθήνα το 1852-1853 . Εμφανίζονται ακόμη η αλευροβιομηχανία, η βυρσοδεψία, τα μηχανουργεία στον Πειραιά και το πυριτιδοποιείο στην Αθήνα το 1874. Έτσι, γνωρίζει άνθηση το εμπόριο και ο Πειραιάς γίνεται μεγάλο μεσογειακό λιμάνι. Τέλος δημιουργούνται οι πρώτες τράπεζες, η Εθνική το 1841, η Κρήτης και η Ιονική, οι οποίες ενισχύουν την οικονομία της Αθήνας.

Ο πρωτεργάτης Χριστιανός Χάνσεν Χριστιανός Χάνσεν ήρθε στην Ελλάδα παρακινούμενος από τον μεγάλο του πόθο να αναζητήσει το λίκνο της Τέχνης εκεί όπου γεννήθηκε, πριν ακόμη πάρει οποιαδήποτε απάντηση από την Ακαδημία της πατρίδας του. Έγραφε ακόμη, ότι είναι εκπληκτικό να βλέπεις μια πρωτεύουσα να γεννιέται και ότι όσο μελετάει κανείς την τέχνη τόσο περισσότερο τη νοιώθει και όλο και περισσότερο δυναμώνει μέσα του η επιθυμία να την αναζητήσει. Ξεκίνησε από την Ιταλία στα τέλη Ιουλίου και με πρώτο σταθμό την Κέρκυρα έφτασε στην Πάτρα στις 31 Ιουλίου. Συνέχισε το ταξίδι του και στις 20 Αυγούστου έβλεπε για πρώτη φορά την Αθήνα.Τον πρώτο χρόνο της παραμονής του στην Αθήνα (1834), διορίστηκε στην τεχνική υπηρεσία του υπουργείου Εσωτερικών και ανέλαβε το σχέδιο, την οικοδόμηση και την  επίβλεψη της ανέγερσης δημοσίων κτιρίων. Κάνει λοιπόν, τη μελέτη της επέκτασης του μεγάρου Κοντoστάβλου. μετατροπή σε φυλακή του τουρκικού ιερατικού σχολείου – Μεντρεσέ.  

Παράλληλα ανέλαβε την οικοδόμηση ιδιωτικών κτιρίων, όπως το κτιριακό συγκρότημα του πρίγκιπα Γ. Καντακουζηνού, που περιλάμβανε την ιδιωτική του κατοικία και ένα μεγάλο κατάστημα, γνωστό σήμερα ως Μεταξουργείο.Ο Χριστιανός Χάνσεν συνδέθηκε στενά με τους δυο συνομήλικους του αρχιτέκτονες Σταμάτη Κλεάνθη και Edward Schaubert.Και οι τρεις συγκατοίκησαν στην οικία Κλεάνθη στην Πλάκα, στο σημερινό Παλιό Πανεπιστήμιο. Ετοιμάζει τη μελέτη για δυο θέατρα, τα οποία όμως δεν χτίστηκαν, καθώς και τα σχέδια για το Νομισματοκοπείο.Στις αρχές του επομένου έτους συνεργάζεται με τον αρχαιολόγο L.Ross και τον αρχιτέκτονα  E. Schaubert στην αποκατάσταση των μνημείων της Ακροπόλεως και κυρίως στην αναστήλωση του ναού της Αθηνάς Νίκης. Την ίδια περίοδο σχεδίασε το πρώτο Μουσείο της Ακροπόλεως, του οποίου όμως η ανέγερση ματαιώθηκε. Τον επόμενο χρόνο ανέλαβε την οικοδόμηση του Πολιτικού Νοσοκομείου, όπου σήμερα στεγάζεται το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων.Τον Σεπτέμβριο του 1836 τέλείωσε την κατασκευή ενός υδραγωγείου. Την ίδια χρονιά έκανε τη μετατροπή σε φυλακή του τουρκικού ιερατικού σχολείου – Μεντρεσέ.  

Ιδιωτικές κατοικίες Στον Πειραιά είχε αρχίσει η ανέγερση της καθολικής εκκλησίας του Αγίου Παύλου σύμφωνα με δικό του σχέδιο. Το καλοκαίρι του 1837 ήταν έτοιμες οι μελέτες για διάφορα δημόσια έργα τα οποία όμως δεν γνωρίζουμε εάν τελικά πραγματοποιήθηκαν και ως ποιο βαθμό. Πρόκειται για την Κρεαταγορά και το Δημοπρατήριο στην Αθήνα, για ένα φάρο στην Αίγινα και για το πολεοδομικό σχέδιο της Κορίνθου.Την περίοδο αυτή εργάζεται στη μετατροπή ορισμένων αθηναϊκών εκκλησιών σε δικαστήρια. Σώζεται μόνο το Παλαιό Κακουργιοδικείο στου Ψυρρή. Το διάστημα που ακολουθεί αναλαμβάνει την ανέγερση ιδιωτικών κατοικιών επωνύμων Αθηναίων.Το έργο του για το οποίο έγινε περισσότερο γνωστός, είναι το Πανεπιστήμιο Αθηνών που θεμελιώθηκε στις 2 Ιουλίου 1839.

Ήταν μια μεγάλη στιγμή για ολόκληρο το ελληνικό έθνος Ήταν μια μεγάλη στιγμή για ολόκληρο το ελληνικό έθνος. Οι χρηματικές συνεισφορές για την οικοδόμηση του έφταναν από κάθε γωνιά της γης. Το Πανεπιστήμιο ήταν για τους Έλληνες το σύμβολο της πνευματικής ανόρθωσης, της ελευθερίας της σκέψης, η ελπίδα του έθνους. Η ανάθεση της εκπόνησης των σχεδίων για το κτίριο του Πανεπιστημίου ως και η ευθύνη της ανέγερσης στον Χριστιανό Χάνσεν, ήταν από ελληνικής πλευράς μια ένδειξη τιμής, εμπιστοσύνης και αναγνώρισης της δουλειάς ενός καταξιωμένου αρχιτέκτονα.Το 1843 άρχισαν οι εργασίες θεμελίωσης του Μητροπολιτικού Ναού της Αθήνας σύμφωνα με δική του μελέτη. Την περίοδο εκείνη κάνει και το πρώτο σχέδιο του Οφθαλμιατρείου Αθηνών, στην οδό Πανεπιστημίου. Την ίδια χρονιά γίνονται και τα εγκαίνια της αγγλικανικής εκκλησίας του Αγίου Παύλου, στην οδό Φιλελλήνων. Ο Χριστιανός Χάνσεν έχει κάνει το σχέδιο του ναού σε νεογοτθικό ρυθμό και έχει αναλάβει την επίβλεψη της κατασκευής.

Μνημεία Στην καλλιτεχνική του δραστηριότητα συγκαταλέγεται και μια σειρά ταφικών μνημείων όπως του Γερμανού αρχαιολόγου Μυλέρου στο λόφο του Κολωνού καθώς και οι τάφοι στο προτεσταντικό τμήμα του Α΄ Νεκροταφείου Αθηνών της κυρίας των τιμών της Αμαλίας J. Von Nordenpflycht και του Γερμανού φιλολόγου E. Ulrich και άλλων επωνύμων οικογενειών.

Έχει σχεδιάσει ακόμα τα μνημεία του Αλέξανδρου Υψηλάντη, το οποίο βρίσκεται εμπρός από την μικρή εκκλησία των Ταξιαρχών, στο Πεδίον του Άρεως και του Νεοφύτου Δούκα στον περίβολο της Ριζαρίου Σχολής, στην λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας στην Αθήνα. Στα αρχεία της Ακαδημίας των Καλών Τεχνών της Κοπεγχάγης εναπόκεινται σχέδια και υδατογραφίες από τις αρχαιολογικές και αρχιτεκτονικές του μελέτες, από τους περιπάτους τους στην Αθήνα και από τις περιηγήσεις του στον ελληνικό χώρο.Ο Χριστιανός Χάνσεν μελέτησε σε βάθος την ελληνική τέχνη τόσο την κλασική όσο και την βυζαντινή. Αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά στοιχεία εμπνευσμένα από τα αρχαία μνημεία κυρίως της Ακροπόλεως καθώς και από τους βυζαντινούς ναούς είναι χαρακτηριστικά της δουλειάς του.

Θεόφιλος Χάνσεν Ο Θεόφιλος Χάνσεν ήταν κατά δέκα χρόνια νεότερος του αδελφού του Χριστιανού Χάνσεν. Γεννήθηκε στην Κοπεγχάγη στις 13 Ιουλίου του 1813. Φοίτησε στην Ακαδημία της Κοπεγχάγης αρχιτεκτονική. Το 1836 μαζί με το δίπλωμα του πήρε και ένα χρυσό βραβείο και επίσης μια υποτροφία, η οποία του επέτρεψε να ταξιδεύσει στην Ελλάδα. Έφτασε στον Πειραιά στις 8 Οκτωβρίου του 1838.

Εκεί τον περίμεναν ο αδελφός του Χριστιανός μαζί με τον Edward Schaubert. Στην αρχή απασχολήθηκε ως βοηθός του αδελφού του στο κτίριο του Πανεπιστημίου και μετέπειτα ως συνεργάτης του αδελφού του και του Schaubert στην αποτύπωση του πολεοδομικού σχεδίου της Αθήνας. Το 1840 έγινε καθηγητής, όπως και ο αδελφός του στην Τεχνική Σχολή των Αθηνών, στο μετέπειτα Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.Η πρώτη του δουλειά ήταν το Αστεροσκοπείο στο Λόφο των Νυμφών. Ένα ακόμη έργο του ήταν το μέγαρο του Αντωνίου Δημητρίου, στην πλατεία Συντάγματος. Δυο από τα καλύτερα έργα του είναι η Σιναία Ακαδημία σε ιωνικό ρυθμό και η Βαλλιάνειος Βιβλιοθήκη σε δωρικό ρυθμό. Τα δυο αυτά κτίρια μαζί με το Πανεπιστήμιο αποτελούν την «Αθηναϊκή Τριλογία» και είναι χωρίς αμφιβολία από τα πιο πετυχημένα δημιουργήματα του. Τέλος, άλλο έργο του είναι η Μητρόπολη των Αθηνών.