Άνθρωπος - Μηχανή Κοινωνούμενη Γνώση Γιάνης Μαΐστρος Επίκ. Καθηγητής Ε Άνθρωπος - Μηχανή Κοινωνούμενη Γνώση Γιάνης Μαΐστρος Επίκ. Καθηγητής Ε. Μ. Π.

άμεση / ρητή / προτασιακή γνώση «ο Αριστοτέλης ήταν φιλόσοφος» «2 + 2 ίσον 4» «η προπαραλήγουσα ποτέ δεν περισπάται» δηλωτική γνώση απαντά στο ερώτημα «τι;» Οι ΗΥ μπορούν να «κατέχουν» αυτή τη γνώση και να παίρνουν «ντετερμινιστικές» απποφάσεις (κατάλληλα πρόγραμματισμένοι γιαυτό) «πώς» γίνεται η πράξη της πρόσθεσης «οδηγίες» (συνταγή) μαγειρικής «πώς» ξεκινά μια μηχνανή διαδικασιακήγνώση απαντά στο ερώτημα «πώς;» (τεχνογνωσία / “know how”) - αλγόριθμος

προσωπική, δεν “μορφοποιείται” άρρητη γνώση ... «γνωρίζουμε» πολύ περισσότερα από όσα μπορούμε να «εκφράσουμε» άρρητη γνώση άρρητη γνώση προσωπική, δεν “μορφοποιείται” άρρητη γνώση: διάχυτη (dispersed) εκρέουσα (leaked)

διάχυτη και εκρέουσα γνώση δομή διάχυτη γνώση σε μια δομή δεν απομονώνεται, δεν ταυτοποιείται νευρώνες νευρωνικό δίκτυο παρομοιάζεται με την “αύρα” εκρέουσα γνώση από ένα σώμα

πού υπάρχει διάχυτη γνώση; σε μια διαδικασία σε ένα έργο τέχνης στις σχέσεις οργανισμού στους νευρώνες στα νευρωνικά δίκτυα σε ένα προϊόν

αντιγράφεται η διάχυτη γνώση; Φανταστείτε: Ένα πρότυπο σχολείο. Μπορούμε να το ‘κλωνοποιήσουμε’ και να φτιάξουμε ένα ομοίωμά του; ΟΧΙ ή Μια πολύ καλή τάξη της περσινής σχολικής χρονιάς ...! Μπορούμε να την αντιγράψουμε και να την «επαναλάβουμε» και φέτος; ΟΧΙ Η διάχυτη γνώση δεν ταυτοποιείται δεν απομονώνεται / δεν εντοπίζεται ένα τμήμα της Έχουμε πλήρη εικόνα της διάχυτης γνώσης μόνο όταν συνυπάρχουν και συλλειτουργούν όλα τα επιμέρους πρόσωπα ή οντότητες που κατέχουν συλλογικά όλη τη γνώση!

παράσταση γνώσης η «γνώση για τη γνώση» - ταξονομία γνώσης Η Τεχνητή Νοημοσύνη στα Συστήματα Γνώσης (Knowledge Systems) διακρίνει τη Γνώση σε: ρητή / άμεση / προτασιακή δηλωτική (declarative) / περιγραφική (descriptive) διαδικασιακή (procedural) / προστακτική (imperative) άρρητη (tacit)‏ διάχυτη (dispersed)‏ εκρέουσα (leaked)

κατά τον Piaget ... ... μεγαλώνοντας αποκτάμε γνώση... εμπειρική ή φυσική: τη γνώση που συλλέγεται με τις αντιληπτικές ικανότητες από τις οντότητες του κόσμου λογική μαθηματική: την αφηρημένη γνώση, που προϋποθέτει ικανότητα κρίσης και άντλησης γνώσης από φυσικές οντότητες με παρατήρηση κοινωνική γνώση: που εξαρτάται από την κουλτούρα και τα συναισθήματα των μελών μιας κοινότητας ή κοινωνικής ομάδας και αποκτάται με συμμετοχή

«το ξέρω» αλλά δεν μπορώ να «το πω» «το ξέρω» αλλά δεν μπορώ να «το πω» Υπάρχουν έννοιες τις οποίες αντιλαμβανόμαστε (εμπειρική γνώση) αλλά δεν μπορούμε (πάντα) να τις εκφράσουμε. Αντιστοιχούν σε μη προτασιακή, άρρητη γνώση. Π.χ.: ‘φιλότιμο’, ‘αξίες’, ‘ήθος’: Δεν ‘ορίζονται’ (προτασιακά). Συνήθως περιγράφονται με παραδείγματα πράξεων ... Ο άνθρωπος δεν αρκείται στη «ρητή» ή «προτασιακή γνώση». Κατέχει και πρακτική γνώση, που συγκροτείται και νοείται από σύνολο γεγονότων ή καταστάσεων που δεν μπορεί να εκφραστεί. Αντιλαμβάνομαι πιο πολλά από όσα μπορώ να περιγράψω... Επομένως, αν δεν μπορώ να περιγράψω (προτασιακά) μια πράξη (ένα γεγονός) μήπως μπορώ να το μιμηθώ (να το επαναλάβω); * Θα επανέλθουμε σ’ αυτό ...

«το ξέρω» αλλά δεν μπορώ να «το μιμηθώ» «το ξέρω» αλλά δεν μπορώ να «το μιμηθώ» Π.χ. : Βλέπω κάποιον να κάνει ποδήλατο ή να κολυμπά ή να οδηγεί αυτοκίνητο. Ξέρω «τι» (ξέρει να) κάνει, γνωρίζω και πώς λέγεται αυτό που κάνει, ίσως και το «πώς» το κάνει (τεχνική και επιμέρους ενέργειες = δεξιότητες). Όμως δεν είναι βέβαιο ότι μπορώ να μιμηθώ την πράξη αυτή. Το ότι αντιλαμβάνομαι (με τις αισθήσεις) μια πράξη δεν αρκεί για να τη μιμηθώ! Αντιλαμβάνομαι πιο πολλά από όσα μπορώ να μιμηθώ ... Αυτό σημαίνει ότι η πρακτική (εμπειρική) γνώση που περιλαμβάνεται στην αντιληπτική ικανότητα αναγνώρισης μιας πράξης είναι διαφορετική από την πρακτική γνώση που περιλαμβάνεται στην ικανότητα επιτέλεσης της πράξης αυτής. πρακτικό συμπέρασμα: Κάποια «εμπειρική γνώση» δεν διδάσκεται από βιβλία. Αποκτάται μόνο με πρακτική εξάσκηση!

γνώση λόγος πράξη λόγος και κίνηση (μίμηση) κίνηση χωρίς λόγια (παντοπίμα) λόγος πράξη ρητή άρρητη γνώση

εμπειρική γνώση, κίνηση - μίμηση - λόγος εμπειρική γνώση, κίνηση - μίμηση - λόγος Για την πρώτη λέξη ‘μαμά’, τα αισθητήρια όργανα του βρέφους βομβαρδίζονται με τριπλό ερέθισμα: ηχητικό, οπτικό, απτικό. Η μητέρα, η οντότητα που έχει όνομα ‘μαμά’ προς εκμάθηση από το βρέφος, εκφέρει τη λέξη αυτή (ηχητικό ερέθισμα: φωνή), είναι ορατή (εικόνα) ενώ ταυτόχρονα αγγίζει ή χαϊδεύει το παιδί (απτικό ερέθισμα) -- για να μην αναφερθούμε και στη γεύση και την οσμή του μητρικού γάλακτος ... Τα βρέφη αποκτούν εμπειρική γνώση με τη μίμηση μιας κίνησης. Παράλληλα, αναπτύσσεται η ικανότητα λόγου (ομιλίας). Όταν προσλαμβάνουμε ένα αισθητηριακό ερέθισμα το συνδέουμε, (γειώνουμε: ground) με υπαρκτές οντότητες, φαινόμενα, δράσεις. Το βρέφος κατέχει την έννοια μητέρα ως εμπειρική προσωπική γνώση με ρητά και άρρητα χαρακτηριστικά (δηλαδή, συνδέει τη ρητή γνώση της μητέρας και με αισθησιοκινητικά ερεθίσματα και άρρητα αισθήματα). Σε επόμενο στάδιο του παιδιού η λέξη ‘μαμά’ (σημαίνον) θα αρκεί για να «νοηθεί» (ανακληθεί) η οντότητα μητέρα (σημαινόμενο).

λόγος - κίνηση - ανακλαστικοί νευρώνες Με μόνη την αντίληψη μιας πράξης που επιτελείται από κάποιον άλλον μπορούμε να τη μιμηθούμε! Αποδείχθηκε ότι ενεργοποιούνται οι ίδιοι νευρώνες και όταν εκτελούμε μια κίνηση (δράση) και όταν βλέπουμε άλλους να την εκτελούν ... (ανακλαστικοί νευρώνες: mirror neurons). Θεμέλιο της Μάθησης μέσω Μίμησης (learning by imitation) Τα κέντρα ομιλίας και κίνησης βρίσκονται στο ίδιο σημείο του εγκεφάλου ... (Broca area) - Αισθησιοκινητικά Ερεθίσματα. Π.χ. ...ο αφασικός που δεν μπορεί να χορέψει δεν μπορεί να πει «χορεύω» και αντιστρόφως ... Η έρευνα σύνδεσης λόγου και κίνησης βρίσκεται σε καλό δρόμο http://noolmusic.com/google_videos/baby_stomp_mirror_neurons_in_action.php

κατανόηση εμπειρικής γνώσης στην εκπαίδευση Οι γενικές ή αφηρημένες έννοιες πρέπει να διδάσκονται συνδεδεμένες ή γειωμένες (grounded) σε οντότητες, φαινόμενα και δράσεις. Π.χ.: ανάρρωση, σκλαβοπάζαρο, ειρήνη, ηλεκτρισμός, προσθαφαίρεση, ηλεκτρόλυση, οικονομική ανάκαμψη. Έτσι επιτυγχάνεται από τους μαθητές όσο γίνεται πιο πλήρης κατανόηση (ενσωμάτωση των εννοιών ως προσωπική γνώση). Όσο πιο πολυτροπικά είναι τα προσλαμβανόμενα ερεθίσματα τόσο πιο στέρεη είναι η γνώση και τόσο πιο εύκολα παγιώνεται. Αυτή η διαπίστωση επιβεβαιώνεται πειραματικά από τη διευκόλυνση της μάθησης όταν χρησιμοποιείται πολυμεσικό (multimedia) υλικό. Η δυνητική τάξη (*) ως δυνητική παράσταση του περιβάλλοντος κόσμου, προσφέρεται ως μέσο για να συμβάλλει καθοριστικά στην πρόσληψη από τον μαθητή πολυτροπικών ερεθισμάτων: ήχο, εικόνα - κίνηση, ακόμη και απτικά (αισθησιοκινητικά ερεθίσματα), με τη συμμετοχή του σ’ αυτόν τον χώρο! (*) Pierre Levy

κοινωνούμενη γνώση - παραδείγματα από άρρητη γνώση πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία, παρατήρηση, μίμηση γράφω, σχεδιάζω, ζωγραφίζω ρητή γνώση απομνημόνευση, αισθήματα, πεποιθήσεις περιγράφω αυτά που ξέρω, παραφράζω σε Nonaka I. (1994). Theory of Organizational Knowledge Creation, Organizational Science, vol 5, no.1

κοινωνούμενη γνώση - μετασχηματισμός από άρρητη γνώση κοινωνικοποίηση, παρατήρηση, μίμηση συζήτηση, μεταφορά, υλοποίηση ρητή γνώση εσωτερικοποίηση, ενσωμάτωση συνδυασμός, αναθεώρηση, αναδόμηση, παράφραση, σε Nonaka I. (1994). Theory of Organizational Knowledge Creation, Organizational Science, vol 5, no.1

δεν αρκεί η ρητή γνώση για τη μάθηση Η ρητή γνώση καταγράφεται / κωδικοποιείται στα κλασικά μέσα (βιβλία), στα ψηφιακά (οπτικοί δίσκοι) και διακινείται με την μετωπική διδασκαλία αλλά και με την εκπαίδευση από απόσταση ή τη δυνητική τάξη. Άλλο συλλογή και απόκτηση γνώσης (παπαγαλία) και άλλο αξιοποίηση και εφαρμογή της (ικανότητα λήψης αποφάσεων με βάση τη γνώση αυτή). Μαθαίνοντας θεωρήματα δεν μπορούμε να επιλύσουμε όλα τα σχετικά προβλήματα, αν δεν ασκηθούμε, υπό την καθοδήγηση του μαθηματικού, σε μοντέλα ή διαδρομές σκέψης. Δεν είναι δυνατή η εκμάθηση ξένης γλώσσας ή προγραμματισμού υπολογιστών μόνο με την εκμάθηση κανόνων και γραμματικής (φορμαλισμού), χωρίς πρακτική εξάσκηση. Ο απόφοιτος ιατρικής σχολής όσο καλά κι αν κατέχει τη φυσιολογία του ανθρώπου δεν είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει τον ασθενή και να εκφέρει κρίση για την ασθένειά του (να υποδείξει διάγνωση και θεραπεία). Απαιτείται πρακτική / επαγγελματική εξάσκηση.

συλλογική (κοινωνική) μάθηση Η άρρητη γνώση μπορεί (και έχει νόημα) να μετασχηματιστεί σε ρητή στο κοινωνικό πλαίσιο μάθησης (σχολείο, κοινωνικό δίκτυο). Η άρρητη γνώση συνήθως εκπορεύεται από ένα πρόσωπο, π.χ. τον δάσκαλο. Αλλά η γνώση αυτή αποτελεί προϊόν αλληλεπίδρασης μαθητών - καθηγητή, μαθητευομένων - ειδικού (μελών κοινωνικού δικτύου ή κοινότητας). Παρόμοια, μια δυνητική κοινότητα (virtual community) μπορεί να συντελέσει στη διάχυση της άρρητης γνώσης, που είναι είτε συλλογική είτε ενσωματωμένη σε κάθε μέλος της. Τα μέλη δυνητικής κοινότητας μπορούν να προσφέρουν, ή να αποκτήσουν, την απαραίτητη εξάσκηση σε μια δεξιότητα, με εξομοίωση της πραγματικότητας. Πώς συμβάλλουν οι ΤΠΕ σ’ αυτή τη διαδικασία;

κοινωνική γνώση - μάθηση Ρητή + Άρρητη : Πλήρης Γνώση Μόνο μέσα από συλλογική εκπαιδευτική διαδικασία μπορεί να αποκτηθεί ολοκληρωμένη γνώση (μάθηση). Οι διαδρομές σκέψης και οι αποφάσεις με βάση τη γνώση (μη ντετερμινιστικές επιλογές, κρίσεις) προϋποθέτουν φρόνηση και σοφία, η οποία αποκτάται με άσκηση και απόκτηση εμπειρίας. Επειδή πρόκειται για μη πιθανοτική διαδικασία του ανθρώπου, η οποία στηρίζεται σε ηθικούς, εθιμικούς, πολιτιστικούς κ.λπ. κώδικες δεν μπορεί παρά να επιτελείται σε κοινωνικό περιβάλλον. Τέτοιο μπορεί να είναι, εκτός από το κλασικό σχολείο, οι σύγχρονοι χώροι «συλλογικής μαθητείας», π.χ. κατάλληλα οργανωμένα κοινωνικά δίκτυα ή το περιβάλλον δυνητικού σχολείου.

σχολείο - διδασκαλία - μάθηση Διδασκαλία: κοινωνική διαδικασία για τη μόρφωση / διαπαιδαγώγηση (έχει ... επιβιώσει ανά τους αιώνες σχεδόν σε όλους τους πολιτισμούς). Η συλλογική και διαχρονικά κατακτημένη γνώση περνάει από πρόσωπο σε πρόσωπο, από γενιά σε γενιά, από μια γεωγραφική περιοχή σε άλλη. Η μετωπική διδασκαλία και η συλλογικότητα της τάξης: κοινωνικά αναγκαία σχήματα μαθητείας. Έτσι, καλλιεργείται η ρητή αλλά και η άρρητη γνώση και, ειδικότερα, επικοινωνείται η εμπειρική γνώση. Οι αυτόνομες (μη ιεραρχικές) ψηφιακές κοινότητες ή κοινωνικά δίκτυα λειτουργούν ως υποκατάστατο (!) της σχολικής κοινότητας, και είναι από τους πιο σημαντικούς χώρους συνάντησης, κοινωνικής συναναστροφής και αλληλοενημέρωσης, ιδίως των νέων. Σ’ αυτές αναταλλάσσονται εμπειρίες και γνώσεις, δοξασίες, ερωτήματα και ανησυχίες. Μέσω αυτών οι νέοι αλλά, πλέον, και κάθε ηλικίας πολίτες, εντάσσονται σε μια ή περισσότερες ευκαιριακές ή μονιμότερες συλλογικότητες και μαθαίνουν διασκεδάζοντας, διασκεδάζουν μαθαίνοντας.

δυνητική πραγματικότητα * (virtual reality) σήμερα κάποτε κάποτε * Pierre Levy, Univ. of Ottawa

εφαρμογές δυνητικής πραγματικότητας Πρωτοβουλίες που υπερβαίνουν τα σύνορα για σχολεία. (Παγκόσμια Δυνητική Τάξη) Εφαρμογές δυνητικής πραγματικότητας αξιοποιούν ευρύ φάσμα επιστημονικών πεδίων: Πληροφορική, ρομποτική Γλωσσολογία, Γνωσιολογία Νευροφυσιολογία, κ.λπ. Κίνηση και λόγος, εξομοίωνονται με υπολογιστικές γραφικές απεικονίσεις σε έναν χώρο όπου μπορεί καθένας να βρεθεί δυνητικά και να συμμετάσχει σε μια δραστηριότητα. Με τη δυνητική πραγματικότητα μπορούν να οπτικοποιηθούν αφηρημένες έννοιες και να εξομοιωθούν διαδικασίες απόκτησης εμπειρικής γνώσης. Είναι ήδη τεχνολογικά εφικτή η συμμετοχή και των απτικών ερεθισμάτων παράλληλα με τα ακουστικά και τα οπτικά. Π.χ. διαδικτυακά παιχνίδια σε δυνητικά περιβάλλοντα.

«δυνητική τάξη» σήμερα Εμπειρική γνώση με συμμετοχή σε δυνητικές εκπαιδευτικές επισκέψεις στο Λούβρο δυνητικά μουσεία (Αμερικάνικη Επανάσταση, μάχη των Θερμοπυλών, Κροίσος κ.λπ) με εργαστηριακά πειράματα - εξομοίωση γεγονότων που δεν είναι διαθέσιμα λόγω γεωγραφικής ή χρονικής απόστασης φυσικών φαινομένων ατομικής ή αστρικής κλίμακας επικίνδυνα (π.χ. ένα ατύχημα σε πυρηνικό αντιδραστήρα). Δυνητική πραγματικότητα: κατάλληλο μέσο για την ανάπτυξη δεξιότητων με ιδιαίτερα αισθησιοκινητικά χαρακτηριστικά (αναγκαία στοιχεία εμπειρικής γνώσης - εξειδικευμένες δεξιότητες). Π.χ. Εξομοιωτές οδήγησης αυτοκινήτου και αεροπλάνου χρησιμοποιούνται από τις ειδικές σχολές στην πρώτη φάση κατάρτισης (training). Στη χώρα μας σχεδιάζεται η ένταξη «διαθέσιμου πολυμεσικού υλικού στον τρόπο διδασκαλίας κρίσιμων περιοχών, π.χ. προσομοιωτές οδήγησης - κυκλοφοριακή αγωγή, περιβαλλοντική διαχείριση» (Ψηφιακή Ελλάδα 2020).

κινηματο-«γραφικό» μουσικό εγχειρίδιο Κι άλλο ένα με «αυταπάτες» http://www.youtube.com/profile?annotation_id=annotation_588477&feature=iv&user=brusspup http://www.youtube.com/watch?v=rJSu12sWPFY [3.26’]

Παιδαγωγικές αρχές ... Ωστόσο ... Η δυνητική πραγματικότητα δεν μπορεί να υποκαταστήσει την αδιαμεσολάβητη επικοινωνία «πρόσωπο με πρόσωπο», την πραγματική επίσκεψη σε ένα μουσείο, τα πραγματικά βιώματα ενός φυσικού γεγονότος κ.λπ. Τα σχετικά εκπαιδευτικά συστήματα λογισμικού είναι ακόμη αρκετά δαπανηρά για να αξιοποιηθούν από τις σχολικές μονάδες σε ευρεία κλίμακα.

ρητορικά ερωτήματα ... Πόσο σημαντικό είναι οι πολίτες: «να μάθουν» πώς να μαθαίνουν να «σχεδιάζουν», να «συνθέτουν» ή να «κατασκευάζουν» το υλικό που καλούνται να μάθουν να μιμούνται / εξομοιώνουν μια πράξη (δύναμη παραδείγματος) ... κι αν αυτό δεν είναι εφικτό, να τη μιμούνται «δυνητικά» να ‘γνωρίζουν’ κι ας μην μπορούν να εκφραστούν ... με λόγια ... να μπορούν να διατυπώνουν κρίσεις και να παίρνουν αποφάσεις με βάση τις γνώσεις τους (ο δρόμος προς τη ‘σοφία’) Οι αφηρημένες έννοιες πρέπει να ‘γειώνονται’ (να συνδέονται με οντότητες, φαινόμενα, δράσεις / γεγονότα) όσο πιο πολυτροπικά γειώνονται οι έννοιες (οπτικά, ηχητικά, αισθησιοκινητικά) τόσο πιο εύκολα και ολοκληρωμένα παγιώνεται η γνώση Προϋπόθεση: «κοινωνία», όχι «κλειστός πύργος» (το σχολείο)

τι είναι πιο «σοφό»; να γκρεμίσουμε τα ντουβάρια (τοίχους) και να επεκτείνουμε τα χρονικά όρια, για να ενώσουμε τις ‘τάξεις’ μεταξύ τους και με την κοινωνία ... (ανοικτό σχολείο); ή ... να συγχωνεύουμε σχολικές «μονάδες» ...

επιμύθιο κυνικό ερώτημα Τι είναι πιο αποτελεσματικό: μια κοινωνία «σοφών» ή μια κοινωνία που θα διευθύνεται με «σοφία»;