Επίσκεψη από το παρελθόν από τον Αρχαιοπτέρυγα στον Μαυροπετρίτη Σχέδιο: © Λίλα Σιμιτζή/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ Φτερωτοί αγγελιοφόροι για το κλίμα Επίσκεψη από το παρελθόν από τον Αρχαιοπτέρυγα στον Μαυροπετρίτη © Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία 2016 Επιμέλεια παρουσίασης: Ευγενία Πανώριου

Πότε εμφανίστηκαν τα πουλιά; Η ιστορία των πουλιών Πότε εμφανίστηκαν τα πουλιά; Εκατομμύρια χρόνια πριν, (135 -155.000.000) ανάμεσα στους δεινόσαυρους, ζούσε και ένα μικρό δίποδο ερπετό. Με τον χρόνο τα σκληρά λέπια του εξελίχθηκαν σιγά σιγά σε απαλά πούπουλα. Τα φτερά του, του επέτρεπαν να κάνει άλματα από κλαδί σε κλαδί και να πετάει ανάμεσα στα δέντρα. Το όνομά του: Αρχαιοπτέρυγας! Ο Αρχαιοπτέρυγας έμοιαζε με τα υπόλοιπα ερπετά αλλά είχε και κάποια από τα χαρακτηριστικά που βλέπουμε σήμερα στα πουλιά. Πώς έμοιαζε; Πολλά δόντια Φτερά Είχε το μέγεθος που έχει ένα κοράκι Πούπουλα σχεδόν σε όλο του το σώμα ~ 50 εκατοστά Κυρτά νύχια σαν αυτά που έχουν τα πουλιά που κουρνιάζουν ή/και σκαρφαλώνουν Μακριά ουρά

Βασικά χαρακτηριστικά (α) Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά των πουλιών σήμερα; Ράμφος: Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των πουλιών που επιτρέπει την άμεση αναγνώρισή τους. Δεν έχει δόντια και είναι καλυμμένο με κερατίνη (σαν τα νύχια μας). Γνωρίζετε κάποιο άλλο ζώο που έχει ράμφος; Πόδια: Υπάρχει μεγάλη ποικιλία στη μορφή των ποδιών και των δαχτύλων των πουλιών ανάλογα με τον τρόπο ζωής του κάθε πουλιού.

Βασικά χαρακτηριστικά (β) Φτερά: Το βασικό εργαλείο για το πέταγμα! Αν και τα φτερά των πουλιών, καθώς και η ικανότητά τους να πετούν είναι βασικά χαρακτηριστικά τους, δεν τα συναντάμε μονάχα σε αυτά. Γνωρίζετε ποια άλλα ζώα μπορούν να πετάξουν; Πούπουλα: Είναι το χαρακτηριστικό που τα κάνει να ξεχωρίζουν από τα υπόλοιπα ζώα. Τα πούπουλα είναι απαλά στην υφή, εύκαμπτα και ελαφριά. Τα πούπουλα είναι απαραίτητα για τα πουλιά τόσο για τη ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματός τους όσο και για το πέταγμά τους. Επίσης τα πούπουλα έχουν πλούσια χρώματα που δίνουν στα πουλιά ξεχωριστή εμφάνιση.

Άλλα χαρακτηριστικά Αβγά: Σώμα: επιπλέον: Τα πουλιά κάνουν αβγά! Οι γονείς φροντίζουν το αβγό αλλά και τα μικρά όταν βγουν από το αβγό μέχρι να μπορέσουν να πετάξουν. Σώμα: Το σώμα των πουλιών είναι φτιαγμένο έτσι ώστε να τα βοηθάει στο πέταγμα. Τα οστά τους είναι κούφια και ελαφριά. Οι μύες των πουλιών έχουν εκπληκτική αντοχή επιτρέποντας στα πουλιά να πετάνε για ώρες χωρίς να κουράζονται. επιπλέον: Τα πουλιά έχουν τις μεγαλύτερες φωνητικές ικανότητες μεταξύ των σπονδυλωτών, βλέπουν ένα μεγάλο φάσμα χρωμάτων ενώ μπορούν να ακούν ήχους σε χαμηλότερες συχνότητες από τον άνθρωπο.

Από τον Αρχαιοπτέρυγα στο σήμερα Από τον Αρχαιοπτέρυγα στο σήμερα Τι συνέβη όλα αυτά τα χρόνια; Από την εποχή του Αρχαιοπτέρυγα έχουν υπάρξει περίπου 100.000 διαφορετικά είδη πουλιών. Από αυτά, μονάχα 1 στα 10 έχει επιβιώσει μέχρι σήμερα, δηλαδή περίπου 10.000 είδη – μια τεράστια ποικιλία! Πώς όμως από τον Αρχαιοπτέρυγα εμφανίστηκαν τόσα διαφορετικά είδη πουλιών; Η ποικιλία των πουλιών είναι αποτέλεσμα αλλαγών που συνέβησαν στα χαρακτηριστικά και τη συμπεριφορά των πουλιών μέσα σε εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης. Ορισμένα χαρακτηριστικά που εμφανίστηκαν τυχαία σε κάθε είδος, τα βοήθησαν να είναι καλύτερα προσαρμοσμένα στο περιβάλλον τους και διατηρήθηκαν!

Προσαρμογές των πουλιών Ράμφος: Τα ράμφη των πουλιών έχουν διαφορετικό σχήμα ανάλογα με το τι τρώνε. Άλλα ράμφη είναι δυνατά για να σπάνε καρπούς, άλλα μοιάζουν με βελόνα για να βοηθάνε τα πουλιά να ρουφάνε το νέκταρ από τα άνθη ή να ψάχνουν στις ρωγμές των κορμών των δέντρων για έντομα. Πώς χρησιμοποιούν το ράμφος τους τα παρακάτω είδη πουλιών; Ο Σταχτοτσικνιάς έχει ράμφος σαν καμάκι για να τρώει Η Αβοκέτα έχει κυρτό και γυριστό ράμφος για να σκαλίζει στα ρηχά νερά, ψάχνοντας για ψάρια αβγά ψαριών, μαλάκια Ο Φλώρος διαθέτει δυνατό ράμφος για να σπάει Η Χουλιαρόπαπια έχει ράμφος σαν σπάτουλα για να ξαφρίζει το νερό ψάχνοντας για καρπούς φυτά και ζωοπλαγκτόν

Προσαρμογές των πουλιών Πόδια: Το σχήμα των ποδιών και των δαχτύλων δείχνει τον διαφορετικό τρόπο ζωής των πουλιών. Υπάρχουν πουλιά που είναι κορυφαίοι κολυμβητές, άλλα που τρέχουν γρήγορα, άλλα που σκαρφαλώνουν στα δέντρα. Πάπιες: Πώς χρησιμοποιούν τα πόδια τους τα παρακάτω είδη πουλιών; Η μεμβράνη ανάμεσα στα δάχτυλα λειτουργεί σαν προπέλα που βοηθά στο κολύμπι Δενδρόβια πουλιά: Τα δάχτυλα «κλειδώνουν» γύρω από το κλαδί όταν το πουλί λυγίζει τα γόνατα Πελαργοί: Δυνατά και μακριά πόδια για να κινούνται άνετα στο έδαφος και να περπατούν σε βαθιά νερά Δρυοκολάπτες: Μεγάλα, αιχμηρά και κυρτά νύχια για να ανεβαίνουν σε δέντρα

Προσαρμογές των πουλιών Φτερά: Το σχήμα της φτερούγας αλλάζει με βάση τον τύπο πετάγματος (εάν φτεροκοπά δυνατά, αν πλανάρει κ.λπ.). Πώς χρησιμοποιούν τα φτερά τους τα παρακάτω είδη πουλιών; © Άρης Χρηστίδης © Γιώργος Αλεξανδρής Αρτέμης: Πλατιές φτερούγες προσαρμοσμένες για να πετάνε πάνω από τις ανοιχτές θάλασσες Τρυποφράκτης: Κοντές και στρογγυλές φτερούγες κατάλληλες για ευκίνητο φτερούγισμα ανάμεσα σε πυκνή βλάστηση

Μετανάστευση (α) Μετανάστευση: Το γιατί τα πουλιά μεταναστεύουν είναι ένα από τα πιο συναρπαστικά ερωτήματα γι’ αυτούς που ασχολούνται με τα πουλιά (και όχι μόνο!). Παλαιότερα, η μυστηριώδης εξαφάνιση κάποιων πουλιών μπέρδευε τον άνθρωπο… Τα πουλιά ταξίδευαν ή απλά έπεφταν σε χειμερία νάρκη; Ο Αριστοτέλης είχε καταλάβει ότι οι Πελαργοί ταξιδεύουν από τις στέπες της Ασίας στους βάλτους του Νείλου, ωστόσο πίστευε ότι τα μικρά πουλιά έπεφταν σε χειμερία νάρκη. Γιατί μεταναστεύουν; Σήμερα, είναι γνωστό ότι κάθε φθινόπωρο και άνοιξη δισεκατομμύρια πουλιά μεταναστεύουν. Το φαινόμενο αυτό είναι παγκόσμιο και αφορά περίπου 2000 είδη πουλιών (το 20% του συνόλου των ειδών). Κάποια είδη διανύουν χιλιάδες χιλιόμετρα κάθε χρόνο. Σκοπός τους; Να εκμεταλλευτούν τη διαθέσιμη τροφή και να βρουν το κατάλληλο μέρος για να φωλιάσουν. Πολλά από αυτά τα είδη είναι σπάνια και απειλούμενα.

Μετανάστευση (β) Το ταξίδι… …απαιτεί μεγάλη φυσική αντοχή εκ μέρους των πουλιών. Μπορούν να ταξιδεύουν χωρίς στάσεις 3 ή 4 μέρες συνεχόμενα πάνω από ωκεανούς ή ερήμους. Όλα αυτά χάρη στο λίπος που έχουν μαζέψει πριν από το ταξίδι τους. Κάποια πουλιά ταξιδεύουν την ημέρα, άλλα το βράδυ και άλλα συνδυάζουν και τα δύο. Το ημερήσιο ή νυχτερινό ταξίδι προσφέρει διαφορετικά πλεονεκτήματα στα πουλιά. Ποια στιγμή της μέρας μεταναστεύουν… …τα μικροπούλια (μυγοχάφτες, τσίχλες); Θυμήσου από τι μπορεί να κινδυνεύουν… …οι Πελαργοί; Θυμήσου ότι πρέπει να εκμεταλλεύονται τα θερμά ρεύματα αέρα… …τα χελιδόνια; Θυμήσου ότι χρειάζονται να φάνε κουνούπια και μύγες καθώς πετάνε… κατά τη διάρκεια της ημέρας! ταξιδεύουν το βράδυ! Ξεκινούν με το σούρουπο. Αυτό γιατί κινδυνεύουν λιγότερο από θηρευτές όπως γεράκια ή γλάρους ενώ την ημέρα μπορούν να τρέφονται.

Μετανάστευση (γ) Είναι η μετανάστευση επικίνδυνη; Απώλεια ενέργειας Σε ένα τόσο μεγάλο ταξίδι, οι δυσκολίες για τα πουλιά είναι πολλές... Απώλεια ενέργειας Ποιες είναι οι δυσκολίες της μετανάστευσης; Εξάντληση Διάσχιση ωκεανών, ερήμων, τυφώνες, καταιγίδες, αμμοθύελλες Θηρευτές (γεράκια, αετοί) Ο άνθρωπος Πολλά ωδικά και αρπακτικά πουλιά παγιδεύονται ή θανατώνονται παράνομα στη Νότια Ευρώπη (Ελλάδα, Μάλτα, Κύπρος, Ιταλία κ.λπ.) κατά την προσπάθειά τους να ταξιδέψουν προς την Αφρική για να περάσουν τον χειμώνα. Άλλα πάλι, προσκρούουν σε καλώδια, σε ψηλά κτίρια και σε ανεμογεννήτριες. Πάνω από τα μισά μικροπούλια του Βόρειου Ημισφαιρίου δεν επιστρέφουν ποτέ από τη μετανάστευσή τους προς τα νότια.

Κατηγοριοποίηση πουλιών Τα πουλιά διακρίνονται σε τάξεις ανάλογα με: το μέγεθος, το σχήμα, τα ανατομικά χαρακτηριστικά, τις σχέσεις μεταξύ των ειδών αλλά και πρόσφατα το DNA. Όσο προχωράει η επιστήμη και προκύπτουν νέα δεδομένα η κατηγοριοποίηση μπορεί να αλλάζει. Ένα παράδειγμα: Γεράκια Βασίλειο Ζώα Φύλο Χορδωτά Υποφύλο Σπονδυλωτά Κλάση Πτηνά Τάξη 29 τάξεις Οικογένεια 187 οικογένειες Γένος 2.000 γένη Είδος 10.000 είδη Τάξη: Ιερακόμορφα Είναι μικρού ως μεσαίου μεγέθους Τα θηλυκά έχουν συνήθως μεγαλύτερο μέγεθος και βάρος Τα περισσότερα έχουν μακριές και λεπτές φτερούγες και ουρές Έχουν γαμψό ράμφος και πολύ καλές δεξιότητες στην πτήση και στην όραση 26-60 εκατοστά

Παράδειγμα: Μαυροπετρίτης ` Γαμψά και κοφτερά νύχια για να… ; … παγιδεύει τη λεία του Το σχήμα της ουράς είναι φτιαγμένο για γρήγορους ελιγμούς Η όραση ενός γερακιού είναι 8 φορές καλύτερη από του ανθρώπου Λεπτές και μακριές φτερούγες για να αναπτύσσει μεγάλες ταχύτητες και να εφορμά στη λεία του

Βιβλιογραφία Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. 1996. Όλα τα πουλιά της Ελλάδας. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα. Brooke, M. & Birkhead, T. (eds). 1991. The Cambridge Encyclopedia of Ornithology. Cambridge University Press, Cambridge. Gill, F.B. 1999. Ornithology. W.H. Freeman and Company, New York. http://commons.wikimedia.org/ Adolphe Millot http://el.wikipedia.org/wiki Σχέδια: Πασχάλης Δουγαλής, Παναγιώτης Λατσούδης, Κώστας Τσιάκος, Βασίλης Χατζηρβαρσάνης Κείμενα: Ευγενία Πανώριου, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία