Θεσμοί και Πολιτικές Βιώσιμης Ανάπτυξης Η έννοια της Βιώσιμης Ανάπτυξης 1

Θεσμοί και Πολιτικές Βιώσιμης Ανάπτυξης Η έννοια της Βιώσιμης Ανάπτυξης (Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Βιώσιμης Ανάπτυξης) ΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ (Από τη Στοκχόλμη στην Κοπεγχάγη) ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΈΝΩΣΗ ΚΑΙ Ο ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Βιωσιμότητα σε όλους τους τομείς Οι Ευρωπαϊκές Συνθήκες και τα Συμβούλια για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη 2

Θεματικές Ενότητες (1) Η έννοια της ανάπτυξης και ειδικότερα της οικονομικής ανάπτυξης. Τα όρια στην οικονομική ανάπτυξη. Στρατηγικές Ανάπτυξης: Ολοκληρωμένη Vs Τομεακή ή Κλαδική Ανάπτυξη. 3

Θεματικές Ενότητες (2) Τοπική Ανάπτυξη: Εξωγενές μοντέλο ανάπτυξης Vs Ενδογενές μοντέλο ανάπτυξης. Η έννοια της Βιώσιμης Ανάπτυξης. Οι τρείς πυλώνες της Βιώσιμης Ανάπτυξης. Σύνδεση της Οικονομικής Ανάπτυξης με την προστασία του περιβάλλοντος. 4

Η έννοια της ανάπτυξης Η ανάπτυξη, στην οικονομική επιστήμη συνδέθηκε ιστορικά με απόλυτα ποσοτικά μεγέθη, όπως με τη μεγέθυνση της οικονομίας και την αύξηση του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (Α.Ε.Π.) κατά κεφαλή πληθυσμού (μέτρηση σε χρηματικές μονάδες του συνόλου των τελικών προϊόντων και υπηρεσιών που παράγονται σε ετήσια βάση σε μια οικονομία και τα οποία διακινούνται μέσω της αγοράς και η αναγωγή του σε ατομικό επίπεδο). 5

Η έννοια της ανάπτυξης Το Α.Ε.Π. κατά κεφαλή, έχει καθιερωθεί ως ένας παγκόσμιος δείκτης που χρησιμοποιείται για τη μέτρηση του επιπέδου ανάπτυξης μιας χώρας. Παραταύτα, δεν μπορεί και δεν αντικατοπτρίζει το πλήρες εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου της ολοκληρωμένης οικονομικής ανάπτυξης. Γιατί υπάρχουν σημαντικοί παράγοντες που δεν λαμβάνει υπόψη. Π.χ πολλές φορές υποεκτιμά τον παραγωγικό δυναμικό μιας χώρας (π.χ. μη μέτρηση ιδιοκατανάλωσης προϊόντων και υπηρεσιών). 6

Η έννοια της ανάπτυξης Ακόμη, η έκρηξη της οικονομικής ανάπτυξης συνδέθηκε με την εκβιομηχάνιση, δηλαδή την ανάπτυξη του δευτερογενή τομέα της οικονομίας. Πέρασαν πολλά χρόνια για να στραφεί το ενδιαφέρον στην κατανομή του Α.Ε.Π. και για στις ποιοτικές παραμέτρους της ανθρώπινης ζωής, όπως θέματα ελεύθερου χρόνου, διακοπών κ.ά. κοινωνικής και πολιτιστικής χροιάς, που ξεπερνούν τα στενά οικονομικά όρια. 7

Η έννοια της ανάπτυξης Στην οικονομική ορολογία λοιπόν, οι έννοιες: «ανάπτυξη» (development) και «μεγέθυνση» (growth) πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως συνώνυμες και συνδέονται με την παραγωγική διαδικασία και την απόδοση των τριών τομέων της οικονομίας: πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή. 8

Η έννοια της ανάπτυξης Όμως, ο όρος ανάπτυξη είναι ευρύτερος του όρου μεγέθυνση και παραπέμπει εκτός από την παραγωγή περισσότερου προϊόντος (αγαθών και υπηρεσιών) και σε διαρθρωτικές αλλαγές (μεταβολές θεσμικές και τεχνολογικές), όπως και σε ποιοτικές διαφοροποιήσεις. Ο όρος «μεγέθυνση» έχει στενότερη έννοια και συνδέεται με την παραγωγή περισσότερου προϊόντος ή και μεγαλύτερης παραγωγικότητας (αύξηση του προϊόντος ανά μονάδα εισροών). 9

Η έννοια της ανάπτυξης Υπάρχουν όμως όρια στην «οικονομική ανάπτυξη»; 10

Η έννοια των ορίων στην ανάπτυξη Η έννοια των ορίων στην οικονομική δραστηριότητα, όρια τα οποία καθορίζονται από την αντοχή του φυσικού περιβάλλοντος, υποστηρίζεται από την άποψη πως όσο μεγαλύτερη είναι η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων από τον άνθρωπο, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η απόρριψη των υποπροϊόντων της επεξεργασίας τους πίσω σε αυτό, με πιθανότητα να τεθεί σε κίνδυνο η δυνατότητα αυτοκαθαρισμού της φύσης. 11

Η έννοια των ορίων στην ανάπτυξη Ο Malthus T. (1798), και ο Ricardo D. (1817), εργάστηκαν πάνω στην έννοια των οικολογικών ορίων και ο Marx K. (1867), εργάστηκε πάνω στην έννοια των κοινωνικών ορίων. 12

Η έννοια των ορίων στην ανάπτυξη Ο Malthus Τ. αναφέρθηκε σε «απόλυτα όρια» (absolute limits) και τη δημιουργία μια “στατικής μορφής οικονομικής ανάπτυξης” (stationary state, steady-state economy), καθώς η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού και η συνεπακόλουθη οικονομική ανάπτυξη θα υποσκέλιζε τη δυνατότητα παραγωγής φυσικών πόρων και αφομοίωσης αποβλήτων. 13

Η έννοια των ορίων στην ανάπτυξη Ο Ricardo D. υιοθέτησε μια πιο αισιόδοξη άποψη, σύμφωνα με την οποία η πραγματική απειλή για την Οικονομία είναι τα “σχετικά όρια” (relative limits). Υποστήριξε πως η σπανιότητα/ έλλειψη φυσικών πόρων, εξαρτάται από τα αυξανόμενα κόστη άντλησής τους. 14

Η έννοια των ορίων στην ανάπτυξη Καθώς η εξάντληση των πιο οικονομικά εκμεταλλεύσιμων πόρων θα γίνεται αισθητή, η προσοχή θα στραφεί στη χρήση των πόρων, η άντληση / εκμετάλλευση των οποίων δεν θεωρείται οικονομική. Το αποτέλεσμα θα είναι η αύξηση του κόστους εκμετάλλευσης / άντλησης κι έτσι θα προκύψει ο περιορισμός της οικονομικής δραστηριότητας που στηρίζεται σε αυτούς τους πόρους 15

Η έννοια των ορίων στην ανάπτυξη O Marx K., τον 19 ο αιώνα, υποστήριξε ότι η ανάπτυξη περιορίζεται από κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες μέσα στην εθνική οικονομία και κοινωνία, αναπτύσσοντας έτσι την έννοια των κοινωνικών ορίων (social limits). 16

Ολοκληρωμένη ανάπτυξη Vs Τομεακή ή Κλαδική Ανάπτυξη Στο πλαίσιο της εξέλιξης της έννοιας της ανάπτυξης, εμφανίστηκε πριν από τρείς δεκαετίες περίπου, στη διεθνή βιβλιογραφία, ο όρος «ολοκληρωμένη ανάπτυξη» (integrated development), κυρίως ως απάντηση στην αδυναμία και στα προβλήματα που εμφάνιζε η επικρατέστερη έως τότε θεωρία της τομεακής ή και κατά πολλούς κλαδικής ανάπτυξης (sectorial development). 17

Ολοκληρωμένη ανάπτυξη Vs Τομεακή ή Κλαδική Ανάπτυξη Όσον αφορά στην τομεακή ανάπτυξη, δινόταν έμφαση στην κάθετη ανάπτυξη του χώρου. Δηλαδή, ένας ή περισσότεροι τομείς της οικονομίας γινόταν αποδέκτες παρεμβάσεων ώστε να αποτελέσουν το μοχλό ανάπτυξης και των άλλων τομέων. 18

Ολοκληρωμένη ανάπτυξη Vs Τομεακή ή Κλαδική Ανάπτυξη Η προσέγγιση της ολοκληρωμένης ανάπτυξης δίνει προτεραιότητα στην οριζόντια ανάπτυξη του χώρου, με στόχο τη διασύνδεση και το συντονισμό των κλάδων της οικονομίας, έτσι ώστε η ανάπτυξη ενός από αυτούς, να αποδίδει θετικά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα και σε άλλους κλάδους της οικονομίας. 19

Τοπική Ανάπτυξη Μια άλλη διάσταση της ανάπτυξης είναι η λεγόμενη «τοπική ανάπτυξη» (local development). Αυτή ορίζεται ως διαδικασία οικονομικής ανάπτυξης και διαρθρωτικών αλλαγών, που οδηγεί σε βελτίωση του επιπέδου ζωής τοπικών πληθυσμών. 20

Από «τα πάνω προς τα κάτω ανάπτυξη» Πρέπει να αναφερθεί ότι μέχρι τη δεκαετία του ’70, στην αναπτυξιακή διαδικασία εφαρμοζόταν το μοντέλο της «από τα πάνω προς τα κάτω» (top – down) ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο και στις περιοχές – δέκτες των αναπτυξιακών ενεργειών, κυριαρχούσαν οι εξωτερικά κατευθυνόμενες οικονομικές δυνάμεις («εξωγενές μοντέλο» - exogenous model), χωρίς να λαμβάνουν υπόψη το ενδογενές δυναμικό των περιοχών. 21

Η Από κάτω προς τα πάνω Ανάπτυξη Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’80, οι θέσεις των ερευνητών και οι υποθέσεις, που ενίσχυαν τις μέχρι τότε στρατηγικές ανάπτυξης, άρχισαν σταδιακά να αναθεωρούνται και να μεταβάλλονται. Την περίοδο αυτή αναγνωρίζεται πλέον, ότι οι τοπικοί ανθρώπινοι, πολιτισμικοί και περιβαλλοντικοί πόροι, παραμένουν αναξιοποίητοι και ότι μέσω αυτών μπορεί να επιτευχθεί η οικονομική ανάπτυξη. 22

Η Από κάτω προς τα πάνω Ανάπτυξη Ως αποτέλεσμα των προηγούμενων, είναι η σταδιακή αντικατάσταση του μοντέλου της «από τα πάνω προς τα κάτω» ανάπτυξης, από εκείνο, το οποίο ενισχύει την ανάπτυξη, που προέρχεται από τη βάση (“bottom up”) («ενδογενές μοντέλο» - endogenous model). 23

Η Από κάτω προς τα πάνω Ανάπτυξη Η ενδογενής ή αυτόνομη ή από τα κάτω προς τα πάνω ανάπτυξη (bottom-up development) εμφανίζει ορισμένα χαρακτηριστικά, όπως: Το σχεδιασμό, τη διαχείριση και την υλοποίηση των διαδικασιών ανάπτυξης έχουν οι τοπικές παραγωγικές δυνάμεις (δημόσιοι, ιδιωτικοί και εθελοντικοί φορείς), δηλαδή το ενδογενές δυναμικό της περιοχής. 24

Η Από κάτω προς τα πάνω Ανάπτυξη Τα οφέλη, που προκύπτουν από την αναπτυξιακή διαδικασία παραμένουν στην περιοχή. Η αναπτυξιακή αυτή προσέγγιση σέβεται και προασπίζεται τις τοπικές ιδιαιτερότητες και αξίες, λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες και τις απόψεις του τοπικού πληθυσμού. 25

Η Από κάτω προς τα πάνω Ανάπτυξη Αξιοποιούνται και κατά συνέπεια διασφαλίζονται και προστατεύονται οι τοπικά διαθέσιμοι πόροι – ανθρώπινοι και φυσικοί. 26

Η έννοια της Βιώσιμης ανάπτυξης Παρατηρείται λοιπόν ότι η έννοια της οικονομικής ανάπτυξης όσο και οι τελευταίες θεωρίες για στρατηγικές ανάπτυξης  στην προστασία των φυσικών πόρων. 27

Η έννοια της Βιώσιμης ανάπτυξης Ήδη από τη δεκαετία του ’60, είχαν διαφανεί τα πρώτα αδιέξοδα στα θέματα της ποιότητας ζωής του ανθρώπου, που συνδέονταν με την κατασπατάληση των φυσικών πόρων του πλανήτη και γενικότερα τη μη ορθολογική διαχείριση του περιβάλλοντος. Κατά τη δεκαετία του ’70, η έννοια των οικολογικών ορίων επεκτάθηκε, λοιπόν, για να συμπεριλάβει ηθικούς παράγοντες, όπως τα δικαιώματα των μελλοντικών γενεών για τη χρήση των φυσικών πόρων. 28

Η έννοια της Βιώσιμης ανάπτυξης Διαπιστώνεται ότι η ταύτισή της έννοια της ανάπτυξης πολλές φορές με απόλυτα οικονομικές προτεραιότητες και συναφείς όρους και γενικά με διαδικασίες οικονομικής μεγέθυνσης, δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις σύγχρονες ανάγκες και να προσφέρει τις απαραίτητες λύσεις. 29

Η έννοια της Βιώσιμης ανάπτυξης Υπό το πρίσμα των παραπάνω, αναφέρεται ότι στη διάσκεψη της Στοκχόλμης, η οποία οργανώθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη το 1972, δόθηκε το πρώτο στίγμα για τη σοβαρή απειλή που δέχεται το περιβάλλον και την ανάγκη προστασίας του. 30

Η έννοια της Βιώσιμης ανάπτυξης Με αυτό το σκεπτικό, διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 1987 από την Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη του Ο.Η.Ε. (World Commission on Environment and Development - WCED), ο ορισμός της “βιώσιμης ανάπτυξης” (Sustainable development). 31

Η έννοια της Βιώσιμης ανάπτυξης Η αρχή της Βιώσιμης ανάπτυξης εμπεριέχεται στο κείμενο “Our Common Future”, γνωστό και ως «Brundtland Report” (Έκθεση Brundtland), καθώς παρουσιάστηκε από την τότε Πρωθυπουργό της Νορβηγίας και πρόεδρο της Επιτροπής Gro Harlem Brundtland. 32

Η έννοια της Βιώσιμης ανάπτυξης Σύμφωνα με την Έκθεση αυτή, «βιώσιμη ανάπτυξη είναι η ανάπτυξη η οποία ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να υποθηκεύει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες». 33

Η έννοια της Βιώσιμης ανάπτυξης Η στρατηγική για τη βιώσιμη ανάπτυξη, σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές της Επιτροπής, εστιάζεται στον ισόρροπο συνδυασμό τριών επί μέρους κυρίαρχων επιδιώξεων: της αποτελεσματικότητας της οικονομίας, της κοινωνικής ισότητας και δικαιοσύνης και της προστασίας του περιβάλλοντος. 34

Η έννοια της Βιώσιμης ανάπτυξης Γενικά, προάγει την αντίληψη ότι για να επιτευχθεί η βιώσιμη ανάπτυξη, απαιτείται συνεργασία και συντονισμένες δράσεις σε διεθνές, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, συνέργεια του δημοσίου και ιδιωτικού τομέα αλλά και όλων των πολιτών. 35

Η έννοια της Βιώσιμης ανάπτυξης Ως προϋπόθεση για την κοινωνική ισότητα, τέθηκε η διαφύλαξη των φυσικών πόρων, όπως το καθαρό νερό, ο καθαρός αέρας, ο ορυκτός πλούτος, το έδαφος κ.ά., από τα οποία εξαρτάται η οικονομική ευημερία των πολιτών αλλά και η αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής τους. Το σημαντικό μήνυμα που προέβαλε η παγκόσμια κοινότητα, ήταν η ισότητα ανάμεσα στους πολίτες της κοινωνίας αλλά και μεταξύ των γενεών. 36

Η έννοια της Βιώσιμης ανάπτυξης Με την πάροδο των χρόνων, συνδέθηκαν δύο φαινομενικά ανόμοιες έννοιες, εκείνη της οικονομικής ανάπτυξης με την περιβαλλοντική προστασία. 37