Η ΝΕΩΤΕΡΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ & το ΤΕΧΝΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ Ευ. Φρυδάκη Αναπλ. Καθηγήτρια Παιδαγωγικής

Εκπαίδευση & διδασκαλία στη νεωτερικότητα Η εκπαίδευση, ως διακριτή περιοχή μελέτης, καθιερώνεται ανάμεσα στον 17ο και στον 19ο αιώνα. Συνδέεται με τη στροφή από τη θεοκεντρική στην ανθρωποκεντρική οπτική του κόσμου. Η διδασκαλία είναι σήμερα αναγνωρίσιμη, με τη μορφή που της έδωσε η νεότερη εκπαιδευτική θεωρία, που εμφανίζεται με τις εργασίες του Rousseau το Εντάσσεται στην παράδοση του Διαφωτισμού, οποία εξαίρει την ελευθερία του ανθρώπου, την ευθύνη για τη ζωή του και την ιστορικότητά του ως υποκειμένου. Διαμορφώνεται οριστικά στο πλαίσιο που ορίζουν τα χαρακτηριστικά της νεωτερικής εποχής και η διείσδυσή τους στις εκπαιδευτικές διαδικασίες.

Τι περικλείει ο όρος «νεωτερικότητα»; Η νεωτερικότητα ένα εκκοσμικευμένο κίνημα ή ένας νέος τρόπος κατανόησης του κόσμου, που απο-ιεροποίησε τη γνώση και την έθεσε στην υπηρεσία… της επιστήμης, της ορθολογικής οργάνωσης του κράτους και των θεσμών, και της ανάπτυξης ενός ορθολογικού και υπεύθυνου ανθρώπινου υποκειμένου

Ιστορική προέλευση & ιδεώδη της νεωτερικότητας Κίνημα του Διαφωτισμού, Γαλλική Επανάσταση (1789) Μετάβαση από την αριστοκρατική στη δημοκρατική κοινωνική οργάνωση (αναγνώριση των ατομικών δικαιωμάτων & αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία) Βιομηχανική Επανάσταση Εγκαθίδρυση εθνών-κρατών  ορθολογική/δομική σκέψη, ελεύθερο ορθολογικό και υπεύθυνο ανθρώπινο υποκείμενο με ηθική και συνειδησιακή αυτονομία, όραμα της απεριόριστης προόδου, πίστη ότι η μαζική εκπαίδευση θα διαμορφώσει αυτό το υποκείμενο με την εγγύηση των δημοκρατικών θεσμών

Η επιστημολογία της νεωτερικότητας: Θετικισμός Η ΓΝΩΣΗ είναι απολύτως δυνατή, αντικειμενική και έγκυρη, ανεξάρτητη από το γνωστικό υποκείμενο (γνωστικά προσβάσιμη με τον ίδιο τρόπο απ’ όλους), έχει εμπειρικές αφετηρίες και μπορεί να εξασφαλιστεί με συστηματικές παρατηρήσεις και επαγωγικές γενικεύσεις, κατά το πρότυπο των φυσικών επιστημών ανταποκρίνεται σε μια εξίσου αντικειμενική εξωτερική πραγματικότητα, οργανωμένη με αιτιοκρατικές δομές  Η έγκυρη γνώση είναι η εξηγητική γνώση με δυνατότητα της πρόβλεψης και του ελέγχου

Θετικισμός & Εμπειρική Παιδαγωγική Η θετικιστική εκπαιδευτική έρευνα αντιμετώπισε τη θεωρία της διδασκαλίας ως ένα σώμα εμπειρικών ευρημάτων, έτοιμων για τεχνική εφαρμογή στην πράξη. Έρευνες αποτελεσματικότητας της διδασκαλίας (συνδέσεις ανάμεσα στα χαρακτηριστικά του δασκάλου και στις επιδόσεις των μαθητών).

Η διδασκαλία ως εφαρμοσμένη επιστήμη «Ακριβώς όπως οι γιατροί ή οι μηχανικοί αποφασίζουν με βάση την επιστημονική γνώση ποια φάρμακα ή ποια δομικά υλικά εξυπηρετούν καλύτερα τον σκοπό τους, έτσι και ο θεωρητικός της εκπαίδευσης μπορεί να προσφέρει τη γνώση των πιο αποτελεσματικών μέσων για την επίτευξη των πιο επιθυμητών εκπαιδευτικών στόχων» (Carr & Kemmis, 1997 [1986], σ. 99) Οι αναλογίες της εκπαίδευσης με τη μηχανική, τη βιολογία και την ιατρική υποτάσσουν την εκπαιδευτική φιλοσοφία και – αργότερα– την εκπαιδευτική θεωρία στον αντικειμενισμό (objectivism), στην αξιολογική ουδετερότητα (value neutrality) και στην κοινωνική και συναισθηματική αποπλαισίωση (de­contextualisation) του θετικισμού. Η κατεύθυνση κορυφώνεται με τον συμπεριφορισμό.

Η μάθηση στη νεωτερικότητα - Συμπεριφορισμός Η πράξη της διδασκαλίας, εφόσον έχει ως διακύβευμα τη γνώση, θεμελιώνεται αναπόφευκτα σε κάποιες ιδέες για τις διαδικασίες της μάθησης και τη φύση της νόησης εκείνων που μαθαίνουν. Από τον 19ο αιώνα, οι μελέτες για το φαινόμενο της μάθησης πέρασαν στο πεδίο της ψυχολογίας και, συγκεκριμένα, στο αυτονομημένο, πλέον, αντικείμενο της ψυχολογίας της μάθησης.

Η μάθηση στη νεωτερικότητα - Συμπεριφορισμός Η γνώση είναι αντανάκλαση της “αντικειμενικής δομής” του κόσμου στο νου του μαθητή Ενδιαφέρον για τη μελέτη των αλλαγών στις παρατηρήσιμες και αντικειμενικά μετρήσιμες μορφές συμπεριφοράς, σε αντίθεση με τις αλλαγές στη διανοητική κατάσταση ή στη συνείδηση. Η μάθηση νοείται ως διαδικασία αλλαγής της παρατηρήσιμης συμπεριφοράς, η οποία επέρχεται, όταν παρέχεται επιλεκτική ενίσχυση στην επιθυμητή ανταπόκριση του ατόμου στα ερεθίσματα.

Ριζοσπαστικός Συμπεριφορισμός (Skinner) Ο Skinner ανέπτυξε και την ιδέα της σταδιακής διαμόρφωσης της συμπεριφοράς (shaping), κατά την οποία μπορεί κάποιος να διαμορφώσει βήμα-βήμα την επιδιωκόμενη συμπεριφορά ενός άλλου ανθρώπου, ελέγχοντας ένα σύστημα αμοιβών και ποινών. Επομένως, οι μαθητές μαθαίνουν, όταν ο δάσκαλος ενισχύει τις ορθές απαντήσεις και, γενικότερα, διευθετεί την παροχή ερεθισμάτων με τρόπο που να επιτυγχάνει την αποτελεσματική διασύνδεση ερεθισμάτων και αντιδράσεων. Οι συμπεριφορές με θετικές συνέπειες τείνουν να ενσωματωθούν στο ρεπερτόριο του ατόμου και επαναλαμβάνονται.

Ο συμπεριφορισμός στη διδασκαλία H διδασκαλία ως τεχνολογία παραγωγής προγραμμάτων, σχεδίων, διδακτικών υλικών και μεθόδων για την κατάκτηση προκαθορισμένων στόχων, των οποίων η επίτευξη ελέγχεται, στη συνέχεια, μέσω της αλλαγής της συμπεριφοράς (εξέταση και της αξιολόγηση της γνώσης που διδάχθηκε). Οι κοινωνικοί ενισχυτές στη διαδικασία της διδασκαλίας μπορούν να είναι λεκτικοί (έπαινοι) και μη λεκτικοί (χαμόγελο, εκφράσεις επιδοκιμασίας και ενθάρρυνσης, περιορισμός της απόστασης ανάμεσα στις θέσεις του δασκάλου και του μαθητή). Έτσι, οι διδάσκοντες επιφορτίζονται αποκλειστικά με την ευθύνη για τα μαθησιακά αποτελέσματα.

Αποτελεσματικότητα των συμπεριφοριστικών πρακτικών Στην εκμάθηση απλών δεξιοτήτων που προαπαιτούνται για κάποιες πιο σύνθετες όψεις της μάθησης Στην υποβοήθηση του μαθητή να ανταποκρίνεται σ’ έναν σαφή στόχο και στις νύξεις που τον υποδηλώνουν Στο πλαίσιο μιας μονόδρομης σχέσης δασκάλου- μαθητή

Τα όρια των συμπεριφοριστικών πρακτικών στη διδασκαλία/ Κριτήρια α) πόσο σύνθετη είναι η υπό εκμάθηση δεξιότητα, και β) το πόσο σύνθετη είναι η όλη διδακτική/ μαθησιακή διαδικασία, όπως και η δυναμική μιας σύγχρονης τάξης Ερωτήματα σε σχέση με τις συμπεριφοριστικές πρακτικές στο πεδίο της διδασκαλίας αναδύονται, όταν απομακρυνόμαστε από τις δεξιότητες και προχωρούμε σε είδη μάθησης που συνδέονται με ανώτερες διανοητικές λειτουργίες ή έχουν έκδηλες ή λανθάνουσες αξιακές διαστάσεις (παραγωγή αυθεντικού προσωπικού λόγου, κατανόηση φιλοσοφικών εννοιών, διαμόρφωση ιστορικής συνείδησης, καλλιέργεια της αισθητικής εμπειρίας, αυτογνωσία)

Ο διδακτικός σχεδιασμός ως προδιαγραφή Απόρροια της θεωρίας της διδασκαλίας ως εφαρμοσμένης επιστήμης Υποκείμενη παραδοχή: ο κοινωνικός και πολιτισμικός κόσμος έχει μια «αντικειμενική δομή», άρα μπορεί να μεταφραστεί σε δεδομένα προς μάθηση. Ερωτήματα που εγείρονται: «τι θα μπορούσε να μάθει ή να κάνει ένας μαθητής;» (δηλαδή, ποιοι διδακτικοί στόχοι πρέπει να οριστούν) και «πώς μαθαίνει ένας μαθητής;» (δηλαδή, με ποιες στρατηγικές διδακτικές επιλογές πρέπει να επιδιωχθεί η κατάκτηση των στόχων) (Tyler,1949 · Hudson, 2007· Reid, 1998)

Το τεχνικό – γραμμικό μοντέλο διδακτικού σχεδιασμού Ένας ορθολογικός κύκλος α) κατασκευής στόχων μάθησης, β) επιλογής περιεχομένων, στρατηγικών, μεθόδων, μέσων και πηγών, οργάνωσης δραστηριοτήτων, αλλά και διδακτικών συμπεριφορών, γ) εφαρμογής και δ) διαδικασίας αξιολόγησης των αποτελεσμάτων. Ισχυρός παράγοντας: οι προδιατυπωμένοι, ποσοτικά μετρήσιμοι στόχοι μάθησης που έλκουν όλα τα υπόλοιπα δομικά στοιχεία της διδασκαλίας ως μοχλούς για την επίτευξή τους.

Διαδοχικά βήματα συστηματικού σχεδιασμού, στο πνεύμα του τεχνικού ορθολογισμού 1/ Καθορισμός θέματος. Θέμα, ηλικία και φάσμα ικανοτήτων των μαθητών, αποτελούν τις πρωταρχικές συνιστώσες για την αναζήτηση των κατάλληλων στόχων. 2/ Ακριβής διατύπωση των σκοπών και των στόχων: με τρόπο που να επιτρέπει τον ποσοτικά μετρήσιμο έλεγχο της επίτευξής τους: οι μαθ να διακρίνουν τους εκφραστικούς τρόπους με τους οποίους εντοπίζεται η κεντρική επιθυμία φυγής του ποιητή-αφηγητή (Σκαρίμπας, Χορός συρτός). 3/ Διδακτικές ενέργειες και διδακτικό υλικό (κείμενα, εικόνες, διαφάνειες, φύλλα εργασίας), μέθοδος (ή το σύνολο των μεθοδεύσεων), μαθησιακές εμπειρίες που θα επιλεγούν για την κάλυψη του θέματος και την επίτευξη των στόχων. Τα προηγούμενα συνενώνονται σε δραστηριότητες και καθήκοντα συμβατά με τη μέθοδο που υιοθετήθηκε. Ο σχεδιασμός διασπάται σε τμήματα που ορίζουν τον χρόνο για κάθε δραστηριότητα. 4/ Διαδικασία αξιολόγησης, ώστε να μπορέσουν να αποτιμηθούν οι μεθοδεύσεις και οι δραστηριότητες σε σχέση με τους στόχους. Όλα τα βήματα στο μοντέλο αυτό οδηγούν σε ή αναδύονται από τους στόχους, σε μια γραμμική, ορθολογική ακολουθία σκοπών – μέσων.

Υποκείμενες παραδοχές του τεχνικού μοντέλου α) η μάθηση των μαθητών βρίσκεται κάτω από τον πλήρη έλεγχο του εκπαιδευτικού, και β) ένας προσεκτικός σχεδιασμός, που στηρίζεται στον ακριβή (συμπεριφοριστικό) προσδιορισμό των μαθησιακών στόχων και των καθηκόντων της διδασκαλίας, είναι η σημαντικότερη παράμετρος της επιτυχίας των μαθητών.

Κριτική αποτίμηση Η αμφισβήτηση του τεχνικού μοντέλου Οδηγεί στην εκπαιδευτική τυποποίηση και την καταστροφή του νοήματος Απηχεί την κυριαρχία των εργαλειακών εκπαιδευτικών προσανατολισμών Υποκρύπτει την πρόθεση ενός κεντρικού ελέγχου της εκπαιδευτικής διαδικασίας Δεν λειτουργεί στην πράξη