ΕΝΟΤΗΤΑ 6.3. Η ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΖΩΗΣ Η ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΖΩΗΣ

Γιατί να είμαστε ηθικοί; Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που αναρωτιούνται γιατί να είναι κάποιος ηθικός, όταν γνωρίζει πως παρανομώντας θα μπορέσει να ξεφύγει από τις συνέπειες του νόμου. Για παράδειγμα, αν είμαι σίγουρος ότι ληστεύοντας μια τράπεζα, θα γίνω πλούσιος και δεν πρόκειται να με βρει και να με συλλάβει κανείς, γιατί να μην το κάνω;

1. ΠΛΑΤΩΝ ( «ΠΟΛΙΤΕΙΑ») Ο άδικος θα αντιμετωπίσει το σοβαρό ενδεχόμενο της μεταθανάτιας τιμωρίας, ακόμα και αν ξεφύγει από το νόμο των ανθρώπων. ΚΡΙΤΙΚΗ: Αυτή η απάντηση δεν καλύπτει όσους δεν πιστεύουν στο Θεό και τη μεταθανάτια ζωή. Όπως λέει ο Ντοστογιέφσκι, μπορεί κάποιος να δέχεται την άποψη «Αν δεν υπάρχει Θεός, όλα επιτρέπονται».

2. ΠΛΑΤΩΝΙΣΤΕΣ Κάποιοι φιλόσοφοι, συμφωνώντας με τον Πλάτωνα, υποστηρίζουν ότι η ηθική στάση ζωής εκφράζει την καλύτερη κατά το δυνατόν ψυχική υγεία. Δηλαδή, όταν κάποιος ακολουθεί τις εντολές του ορθού λόγου και συμμορφώνεται με τον ηθικό νόμο, αποκτά μια μορφή εσωτερικής αρμονίας, μια ψυχική υγεία που τον κάνει ευτυχισμένο. Αλλιώς η εσωτερική ανισορροπία τον κάνει βαθιά δυστυχισμένο.

3. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι μόνο με την τήρηση του ηθικού νόμου ο άνθρωπος οδηγείται στην ευδαιμονία, που είναι η ολόπλευρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας. Έτσι φτάνει στο τέλος, δηλαδή ολοκληρώνει το σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε.

4. ΚΑΝΤ Η ηθική στάση υπαγορεύεται από τον ορθό λόγο και εξασφαλίζει την ελευθερία. Επομένως η ηθικά εσφαλμένη συμπεριφορά είναι ανορθόλογη. ΟΜΩΣ υπάρχουν άνθρωποι που δεν μπορούν να πειστούν από τις παραπάνω θεωρίες. Μάλιστα υπάρχουν φιλόσοφοι που τις θεωρούν ανόητες. Ένας από αυτούς είναι ο Νίτσε.

Η ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΝΙΤΣΕ Α) Η ψυχική αρμονία επιτυγχάνεται Α) Η ψυχική αρμονία επιτυγχάνεται  i) με την απεριόριστη ικανοποίηση της επιθυμίας μας για δύναμη ii) με την ανάπτυξη της δημιουργικότητάς μας μέσα από την τέχνη. Β) Η ηθική είναι ένας υποκριτικός θεσμός και έχει επινοηθεί από κατώτερα κομπλεξικά άτομα, που προσπαθούν με τους δήθεν ηθικούς νόμους, να περιορίσουν τη φυσική επικράτηση των ισχυρών ατόμων.

Νίτσε: «Γενεαλογία της ηθικής» Πρόκειται για «μια πολεμική με έσχατο στόχο να απαλλάξει τα εκκολαπτόμενα ανώτερα όντα από την ψευδή τους συνείδηση ως προς την ηθική». Αυτή η εχθρική προς τα ανώτερα όντα ηθική δεν είναι παρά η ηθική των κατώτερων ανθρώπων, η ηθική των δούλων που έχει ιστορικά θριαμβεύσει και από την οποία θα πρέπει ο ανώτερος άνθρωπος να απελευθερωθεί.

Νίτσε: «Πέρα απ΄το καλό και το κακό» (1/4) Μια ηθική κυρίων είναι προπαντός ξένη και δυσάρεστη για το σύγχρονο γούστο, όταν αποφαίνεται µε την αυστηρότητα της αρχής της, πως δεν έχουµε καθήκοντα παρά µόνο απέναντι των ίσων µας. Όσον αφορά τη στάση µας απέναντι στα όντα κατώτερης βαθµίδας, απέναντι σε καθετί που είναι ξένο, µπορεί να συµπεριφερόµαστε όπως θέλουµε, όπως το θέλει η καρδιά µας, και οπωσδήποτε, στέκοντας πέραν του καλού και του κακού. Μπορούµε, αν θέλουµε, να χρησιµοποιήσουµε και τον οίκτο και ό,τι συνδέεται µε αυτόν. Η ικανότητα και το καθήκον να έχουµε απέραντη ευγνωµοσύνη και άπειρο το αίσθηµα της εκδίκησης -και αυτά µόνο µέσα στον κύκλο των ίσων µας- την λεπτότητα στα αντίποινα και στην αντίληψη για τη φιλία,

Νίτσε: «Πέρα απ΄το καλό και το κακό» (2/4) μια κάποια ανάγκη να έχουµε εχθρούς (για να χρησιµεύουν σαν διέξοδοι σε πάθη σαν τη ζήλια, τη µαχητικότητα, το θράσος, και τελικά, για να µπορούµε να είµαστε αληθινοί φίλοι απέναντι στους φίλους µας): όλα αυτά ανήκουν στα χαρακτηριστικά της ευγενούς ηθικής που, όπως είπα, δεν είναι η ηθική των καινούργιων ιδεών, πράγµα που σήµερα µας δυσκολεύει να τη συλλάβουµε και το ίδιο µας δυσκολεύει να την προσδιορίσουµε και να την ανακαλύψουµε. Τα πράγµατα είναι διαφορετικά µε την άλλη ηθική, την ηθική των δούλων. Αν υποθέσουµε πως όντα υποδουλωµένα, καταπιεσµένα που υποφέρουν, εκείνα που δεν είναι ελεύθερα, αλλά αβέβαια για τους εαυτούς τους

Νίτσε: «Πέρα απ΄το καλό και το κακό» (3/4) και κουρασµένα, και πως αυτά τα όντα αρχίζουν να ηθικολογούν, ποιες κοινές ιδέες θα βρουν στις ηθικές τους εκτιµήσεις; Όπως φαίνεται θα θελήσουν να εκφράσουν µια απαισιόδοξη δυσπιστία απέναντι στις γενικές καταστάσεις του ανθρώπου, ίσως µια καταδίκη του ανθρώπου και όλης της θέσης που κατέχει. Το βλέµµα του δούλου είναι δυσµενές για τις αρετές των ισχυρών. Ο δούλος είναι σκεπτικιστής και δύσπιστος για όλα τα καλά πράγµατα που οι άλλοι λατρεύουν, θα ‘θελε να πειστεί πως, ακόµα και στους άλλους, η ευτυχία δεν είναι αληθινή. Αντίθετα, παρουσιάζει ολοκάθαρα τις ιδιότητες

Νίτσε: «Πέρα απ΄το καλό και το κακό» (4/4) που χρησιµεύουν στο να γλυκάνουν τη ζωή εκείνων που υποφέρουν. Εδώ βλέπουµε να αποδίδουν τιµές στον οίκτο, στο σπλαχνικό και πρόθυµο χέρι, να λατρεύουν τη θερµή καρδιά, την υποµονή, την επιµέλεια, την ταπεινοφροσύνη, την ευπροσηγορία, γιατί αυτές είναι οι πιο χρήσιµες ιδιότητες, σχεδόν τα µόνα µέσα για να ελαφρώνουν το βάρος της ζωής. Η ηθική των δούλων είναι ουσιαστικά µια ηθική ωφελιµιστική. Φρ. Νίτσε, Πέραν του καλού και του κακού, µετάφραση Μ. Ζωγράφου - Κ. Μεραναίου, εκδ. Μαρή, Αθήνα 1953, σσ. 200-202

ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ στον ΝΙΤΣΕ Η ηθική προστατεύει τη συνοχή των κοινωνιών, έξω από  τις οποίες δεν μπορούμε να ζήσουμε Τα εγωιστικά κίνητρα δεν είναι πάντα κυρίαρχα. Είναι πολύ συχνά τα θετικά συναισθήματα της συμπόνιας της συμπάθειας και της αγάπης προς τους άλλους. Είναι ψυχική ανάγκη η επικοινωνία και η αλληλεγγύη, η συνεργασία με τους άλλους, μέσα στις σκληρές δοκιμασίες που αντιμετωπίζουμε στη ζωή, πριν το θάνατό μας. Εδώ βρίσκεται ίσως και η ουσιαστικότερη απάντηση στο ερώτημα γιατί να είναι κανείς ηθικός.

ΑΞΙΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΑΣΗΣ Εφόσον αποδεχόμαστε ότι πρέπει να τηρούμε μια ηθική στάση ζωής, πρέπει αναγκαστικά να λάβουμε υπόψιν τις παρακάτω αρχές: Οποιαδήποτε ηθική κρίση έχει πρακτικό χαρακτήρα. Στην ουσία δηλαδή, μας καθοδηγεί για το πώς πρέπει να ενεργήσουμε στη ζωή μας. Οι ηθικές κρίσεις έχουν καθολικό χαρακτήρα, δηλαδή ισχύουν οι ίδιες αρχές σε παρόμοιες περιστάσεις και για ανθρώπους με παρόμοια χαρακτηριστικά. Αυτό σημαίνει ότι δεν πράττουμε διαφορετικά, όταν βολεύει εμάς, ενώ σε άλλες περιπτώσεις έχουμε την απαίτηση οι άνθρωποι να λειτουργήσουν με διαφορετικό τρόπο από ό,τι εμείς είχαμε λειτουργήσει. Κατά τη διατύπωση ηθικών κρίσεων και ενεργώντας με βάση αυτές, πρέπει να παίρνουμε υπόψη τα δικαιώματα και τα συμφέροντα των άλλων ανθρώπων, καθώς η συμπεριφορά μας έχει πάντα επιπτώσεις και σε αυτούς.

ΑΞΙΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΕΠΟΜΕΝΩΣ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΝΑ  ΕΧΟΥΜΕ ΜΙΑ ΕΠΑΡΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ, πρέπει να κατανοήσουμε ορισμένες αξίες ως βασικά συστατικά της δικαιοσύνης (για παράδειγμα την κοινή ωφέλεια, την αμεροληψία, την ισότιμη μεταχείριση, το σεβασμό στα στοιχειώδη ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες).  Πρέπει να καλλιεργήσουμε τις αρετές, κάτι που θα μας επιτρέπει να ενεργήσουμε σωστά σε περιπτώσεις ηθικών διλημμάτων. 

Κείμενο 2, σελ. 161 (1/2) “Η έννοια της ηθικής συνεπάγεται κάποιο πανανθρώπινο αίσθημα, το οποίο καθορίζει ότι το ίδιο αντικείμενο θα τυγχάνει γενικής αποδοχής και ότι όλοι ή οι περισσότεροι θα ομοφωνούν ως προς κάθε άποψη και απόφαση που σχετίζεται με αυτό. Συνεπάγεται ακόμα κάποιο αίσθημα που είναι τόσο καθολικό και περιεκτικό, ώστε να καλύπτει ολόκληρη την ανθρωπότητα και να καθιστά κάθε μορφή πράξης και διαγωγής, ακόμα κι αν αυτή αφορά τα πιο απομακρυσμένα πρόσωπα, αντικείμενο επικρότησης ή κριτικής, ανάλογα με το αν αυτά συμφωνούν ή διαφωνούν με τον ανάλογο θεσμοθετημένο κανόνα ορθότητας. Αυτές οι δύο προϋποθέσεις συγκεντρώνονται στο αίσθημα της ανθρωπιάς (humanity), στο οποίο εμμένουμε εδώ […]

Κείμενο 2, σελ. 161 (2/2) Όταν κάποιος αποκαλεί κάποιον εχθρό του, αντίπαλο, ανταγωνιστή, πολέμιο, θεωρείται ότι ομιλεί τη γλώσσα της φιλαυτίας και εκφράζει προσωπικά συναισθήματα που προκύπτουν από τις ιδιαίτερες περιστάσεις και την κατάσταση που αντιμετωπίζει. Αλλά, όταν του αποδίδει τους χαρακτηρισμούς φαύλος, μισητός ή διεφθαρμένος, ομιλεί μια διαφορετική γλώσσα και εκφράζει συναισθήματα προσδοκώντας τη συμφωνία του ακροατηρίου του. Θα πρέπει επομένως να βγει από την ιδιωτικότητα και την ιδιαιτερότητα της κατάστασής του και να επιλέξει μια κοινή οπτική γωνία. Θα πρέπει να κινητοποιήσει κάποια καθολική αρχή της ανθρώπινης ιδιοσυστασίας, να αγγίξει κάποιο ελατήριο που απολαμβάνει την έγκριση και την αποδοχή ολόκληρης της ανθρωπότητας” (Ντέιβιντ Χιουμ, Έρευνα για τις αρχές της Ηθικής, 9.1, μτφρ. Φ. Παιονίδης)

Κείμενο 3, σελ. 161 “Η μόνη συμπεριφορά για την οποία ο άνθρωπος είναι υπόλογος στην κοινωνία είναι αυτή που αφορά τους άλλους. Ενώ ως προς τη συμπεριφορά που αφορά απλώς τον εαυτό του, η ανεξαρτησία του είναι δικαιωματικά απόλυτη. Όσον αφορά τον εαυτό του, το σώμα και τη διάνοιά του, το άτομο είναι κυρίαρχο”. (John Stuart Mill, Περί ελευθερίας, μτφρ. Ν. Μπαλής, Αθήνα 1983, σ. 32) Eρώτηση: Τι θα απαντούσε ο Καντ στην παραπάνω άποψη;