Δρ Βασιλική Βόντσα Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων H Ιστορία των τοπικών Εβραϊκών Κοινοτήτων (Καστοριάς, Φλώρινας) ως διδακτικό υλικό για το μάθημα της Τοπικής Ιστορίας Δρ Βασιλική Βόντσα Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων

Μέρος Α΄: ΙΣΤΟΡΙΑ και ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ: η μελέτη της εξέλιξης των ανθρώπων και των κοινωνιών μέσα στο χρόνο Στα πλαίσια των ΠΟΛΥΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ: η ιστορική γνώση που παρέχεται στο σχολείο αλλά και από εξωσχολικούς θεσμούς (ΜΜΕ, Οργανισμούς, Μουσεία, Έντυπα και ηλεκτρονικά δημοσιεύματα…) και η διαμόρφωση ιστορικής συνείδησης των ατομικών και των συλλογικών υποκειμένων… …είναι η σύνθετη σχέση των ερμηνειών για το παρελθόν των προσλήψεων του παρόντος των προσδοκιών για το μέλλον

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: ανάπτυξη διανοητικών δεξιοτήτων που αφορούν ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ: δυνατότητα κατανόησης του ιστορικού λόγου (discource) ως αποτέλεσμα ενεργού διαλόγου των υποκειμένων του παρόντος με τα κατάλοιπα του παρελθόντος ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: ανάπτυξη διανοητικών δεξιοτήτων που αφορούν Το ειδικό ιστορικό εννοιολογικό σύστημα και λεξιλόγιο Την κριτική ανάγνωση των κατάλοιπων του παρελθόντος Τη δημιουργία ερμηνευτικού πλαισίου ιστορικής ανάλυσης Την άρθρωση προσωπικού ιστορικού λόγου και «ανάγνωσης» Τη συσχέτιση του ιστορικού «λόγου» με τις λοιπές κοινωνικές επιστήμες

ΣΧΟΛΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ και ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ Ο ιστορικά εγγράμματος μαθητής διαθέτει ιστορική γνώση κριτική σκέψη και δυνατότητες ερμηνείας πολλαπλών οπτικών αντιστάσεις στην πολιτική χειραγώγησης και στις λοιπές μορφές άσκησης συμβολικής βίας αντίληψη της πολυπλοκότητας των κοινωνικών φαινομένων

ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ (1) από τη μακρο- στη μικρο-ιστορία Η ιστορική μελέτη στρέφεται στο πεδίο της καθημερινής ζωής των απλών ανθρώπων Μελετάται η αδιάσπαστη και συνεχής παρουσία του τόπου μέσα στο χρόνο Αξιοποιείται η ύπαρξη «ιστοριογραφικού τοπικού λόγου» (ερασιτέχνες μελετητές, δημοσιογράφοι, λαογράφοι, ιστοριοδίφες, αρχεία, δημοσιεύματα…) Καταγράφονται «μαρτυρίες» σε σχέση με την οικογενειακή δομή, κοινωνική και κοινοτική οργάνωση ΑΡΑ: Υπάρχει ένα σύνολο θεματικών περιοχών της ΓΕΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ που φέρει έντονα το στοιχείο του τόπου και της καθημερινής ζωής

ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ (2) 10 ώρες στη Γ΄ Γυμνασίου σ’ όλες τις ενότητες της Ιστορίας σε διαθεματικές εργασίες κατά τις εθνικές επετείους και γιορτές

ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ (3) Ποιοτική vs ποσοτική (περιορισμένη η σημασία των αριθμών) Ατομική vs γενική, συγκεκριμένη vs μεγάλες ιστορικές γενικεύσεις Εμπειρική και πειραματική, αυτοπροσδιοριζόμενη «Διαφορική»: μελέτη απόκλισης της τοπικής εξέλιξης από την γενική ιστορία

ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ (4) μεθοδολογικά: “PROJECT” Επιτόπια ιστορική έρευνα: εντοπισμός πηγών, καταγραφή, αξιολόγηση, ερμηνεία Βιωματική εμπειρία ιστορικού χώρου και χρόνου, συνέχειες και ασυνέχειες, αιτιότητα και αποτέλεσμα Κοινωνικοποίηση μέσω ομαδοσυνεργατικών μεθόδων μάθησης Αντιπαράθεση με τη στερεοτυπική σκέψη (τοπική και γενική)

Μέρος Β΄: Διδάσκοντας το «ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ»

ΓΙΑΤΙ: Η εξόντωση των Εβραίων κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο κατέδειξε πώς μια σύγχρονη κοινωνία μπορεί να χρησιμοποιήσει τις τεχνολογικές της κατακτήσεις και τη γραφειοκρατική της οργάνωση για να εφαρμόσει καταστρεπτικές πολιτικές που κυμαίνονται από τον κοινωνικό αποκλεισμό ως τη γενοκτονία ΘΕΜΑΤΑ Χρήση και κατάχρηση της εξουσίας Ανθρώπινα δικαιώματα Ρόλοι και ευθύνες ατόμων, συλλογικοτήτων, λαών Ρατσισμός, αντισημιτισμός, διαφορετικότητα, μειονότητες Δημοκρατικές αξίες

Διδακτική διαδικασία Προηγείται η διδασκαλία της περιόδου του Μεσοπολέμου, των αιτιών ανόδου του Ναζισμού και των γεγονότων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου Διδάσκεται το «ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ» ενταγμένο στο σύνολο της Ευρωπαϊκής Ιστορίας Διδάσκεται η Ιστορία των Εβραϊκών Κοινοτήτων της Καστοριάς και της Φλώρινας και της εξόντωσής τους κατά τη διάρκεια του «Ολοκαυτώματος» με τη μέθοδο της ερευνητικής συνθετικής ομαδικής εργασίας ως μέρος της Τοπικής Ιστορίας Διαφάνεια 10 Πρώτη κουκκίδα: Δεν εννοούμε τη γνώση των χρονολογιών ή την απομνημόνευση εκείνων που άλλοι έχουν κρίνει σημαντικές, πράγμα χρήσιμο αλλά που δεν βοηθά στο να εξοικειωθούμε με την έννοια του χρόνου, απλώς προσθέτει κάποιες πραγματολογικές γνώσεις. Ούτε την ικανότητα να εντοπίζουμε πληροφορίες (μια μορφή αναζήτησης της πληροφορίας). Ούτε την επισήμανση της ημερομηνίας ενός γεγονότος (δουλειά του ιστορικού). Εδώ η μαθητεία στην ιστορία συνίσταται στο να μαθαίνει κανείς να αισθάνεται την ανάγκη της χρονολόγησης, για να την εντάξει στο συνολικό προβληματισμό του. Σημαίνει την ανάγκη να έχει σαφείς, συγκεκριμένους λόγους να ερευνήσει αν κάτι είναι προγενέστερο, μεταγενέστερο ή σύγχρονο με κάτι άλλο, τη χρονική απόσταση που τα χωρίζει, να αμφισβητεί τις γενικές παραδοχές που προκύπτουν από απλές χρονολογήσεις. Εν ολίγοις, να συνδέει τη χρονολόγηση με κάτι άλλο που εκείνη νοηματοδοτεί νοηματοδοτούμενη ταυτόχρονα από αυτό. (Moniot H., 1993)

Οι μαθητές συγκροτούν ομάδες εργασίας Αντισημιτισμός Ρατσισμός ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ, ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ Η ζωή των Εβραίων πριν τον πόλεμο Στρατόπεδα συγκέντρωσης Θύματα, δράστες, συνεργάτες, δοσίλογοι, παρατηρητές, σωτήρες Στάση λαών, εθνών, φορέων ΤΟΠΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Μαρτυρίες, έγγραφα, αρχεία…

Μαθητοκεντρική/ερευνητική διαδικασία Εξέταση της βιβλιογραφίας Επισκέψεις σε ιστορικούς χώρους ή μουσεία Συμμετοχή σε εκδηλώσεις μνήμης Ταξινόμηση, αξιολόγηση, τυπολογική διάταξη υλικού Καταγραφή, παρουσίαση

Η ΕΒΡΑΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ (1) Οι πρώτες γραπτές αναφορές της παρουσίας των Εβραίων στην πόλη της Καστοριάς, αναφέρουν την εγκατάσταση των πρώτων οικογενειών την εποχή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, δηλαδή κατά τον 6ο αιώνα. Αποτελούσαν κοινότητα Ρωμανιωτών Εβραίων και είχαν ως γλώσσα επικοινωνίας την ρωμανιώτικη διάλεκτο της ελληνικής γλώσσας Μετά την άφιξη Σεφαραδιτών Εβραίων κυρίως από την Ισπανία κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας τον 17ο αιώνα, ορισμένοι εγκαταστάθηκαν στην πόλη της Καστοριάς Λόγω της καλής οικονομικής κατάστασης και της μόρφωσής τους ενίσχυσαν την χρήση της δικής τους γλώσσας, ίδρυσαν τους δικούς τους χώρους λατρείας και ενίσχυσαν τις εμπορικές δραστηριότητες των μελών της κοινότητας Οι σχέσεις των Εβραίων της πόλης με τους χριστιανούς και τους μουσουλμάνους κατοίκους ήταν αρμονικές

Όψη και κάτοψη της συναγωγής ''Αραγωνία'' στην Καστοριά (σχέδιο Π Όψη και κάτοψη της συναγωγής ''Αραγωνία'' στην Καστοριά (σχέδιο Π. Τσολάκη)

Ο ραβίνος της Καστοριάς Μεναχέμ Γιτζάκ Ζαχαρί Ο ραβίνος της Καστοριάς Μεναχέμ Γιτζάκ Ζαχαρί. Ζευγάρι αγνώστων Εβραίων από την Καστοριά. Φωτογραφίες του 1904 από τον Λεωνίδα Παπάζογλου.

Η ΕΒΡΑΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ (2) 1941:Καθώς βρίσκονταν στην ιταλική ζώνη κατοχής, οι Εβραίοι της Δυτικής Μακεδονίας δεν αντιμετώπισαν διώξεις. Αποτελούσαν μια ακμαία κοινότητα που αντιπροσώπευε το 10% των κατοίκων της πόλης και αριθμούσε κατά προσέγγιση 900 άτομα. 1943:η περιοχή περνά στη γερμανική ζώνη κατοχής 1944:Στις 24 Μαρτίου 1944, οι Εβραίοι κάτοικοι της πόλης συγκεντρώθηκαν από τις ναζιστικές δυνάμεις στη συνοικία του Αγίου Αθανασίου της πόλης και μεταφέρονται στη Θεσσαλονίκη, για να οδηγηθούν τελικά σιδηροδρομικώς στο στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς στις 10 με 11 Απριλίου 1944 Μόνο 35 διασώθηκαν του Ολοκαυτώματος με το τέλος του πολέμου. Πάνω από το 96% των μελών της εβραϊκής κοινότητας της πόλης εξοντώθηκε

Το μνημείο του ολοκαυτώματος της εβραϊκής κοινότητας της Καστοριάς στο Ισραήλ.

Συνέπειες στο παρόν Η άλλοτε πολυπληθής εβραϊκή κοινότητα της Καστοριάς, δεν μπόρεσε ποτέ να ανασυσταθεί. Ελάχιστοι από τους παλαιούς Εβραίους κατοίκους της επέστρεψαν Η συναγωγή της συνοικίας της Εβραΐδος γκρεμίστηκε στα μέσα του 20ου αιώνα, ενώ τα μόνα κτίσματα που μαρτυρούν την παρουσία των Εβραίων, είναι οι κατοικίες που διασώθηκαν στις συνοικίες που άλλοτε έμεναν και διατηρούσαν τις επιχειρήσεις τους Την δεκαετία του 2000, στήθηκε μνημείο στο σημείο που συγκέντρωσαν τους Εβραίους οι Γερμανοί, όπου αναφέρεται το γεγονός της αποστολής των Καστοριανών Εβραίων στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης στις 24 Μαρτίου 1944

Η ΕΒΡΑΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΦΛΩΡΙΝΑΣ (1) Εβραίοι της Ισπανίας (Σεφαραδίτες) , μετά την απέλαση τους το 1492, εγκαταστάθηκαν και στη Φλώρινα. Εκεί δημιούργησαν τη συνοικία τους που ονομαζόταν "Εβραιομαχαλάς" και βρισκόταν στην παραποτάμια περιοχή "Κοκόζια" . Στην Φλώρινα υπήρχε Συναγωγή. Οι περισσότεροι Εβραίοι ήταν έμποροι, μικροεπαγγελματίες και βιοτέχνες. Η ανθούσα Ισραηλιτική Κοινότητα είχε προπολεμικά περίπου 400 μέλη .

Η ΕΒΡΑΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΦΛΩΡΙΝΑΣ (2) Στον πόλεμο του 1940 σκοτώθηκαν στις μάχες οι Μεναχέμ Ααρών, Μενασέ Ιωσήφ, Ι. Ραχαμή και Τ. Πιτσών Οι κατακτητές υποχρέωσαν τους Εβραίους να φέρουν στο πέτο τους το διακριτικό της θρησκείας τους, το άστρο του Δαβίδ. Μερικοί προβλέποντας τον κίνδυνο που τους απειλούσε διέφυγαν στα βουνά ή σε άλλες πόλεις. Οι υπόλοιποι συνελήφθησαν και εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα.

Άποψη του παλιού εβραϊκού Νεκροταφείου στη Φλώρινα όπως ήταν το 1977 Άποψη του παλιού εβραϊκού Νεκροταφείου στη Φλώρινα όπως ήταν το 1977. Σήμερα δεν διασώζεται καμία από τις ταφόπετρες

Συνέπειες στο παρόν Κατά το Ολοκαύτωμα χάθηκε το 84% του πληθυσμού της Ισραηλιτικής Κοινότητας της Φλώρινας. Επέζησαν μόνον 64, εγκαταστάθηκαν σε άλλες πόλεις ή μετανάστευσαν, με αποτέλεσμα να μείνουν στη Φλώρινα μόνο 10 άτομα τα οποία εγκατέλειψαν την πόλη αργότερα. Η Ισραηλιτική Κοινότητα της Φλώρινας διαλύθηκε το 1970 ύστερα από μία σημαντική παρουσία 500 χρόνων στην πόλη. Διαφάνεια 32 Το επιστημολογικό υπόβαθρο μιας τέτοιας θεώρησης συνδέεται με τον ακραίο ντετερμινισμό και την απροσωποποίηση της ιστορίας, όπου δίνεται απόλυτη προτεραιότητα στους ιστορικούς νόμους, καθώς και σε κοινωνικές και οικονομικές δομές και σχέσεις. Οι επικριτές της θεωρούν ότι έτσι παραβιάζονται οι βασικές αρχές της ιστορικής σχέσης, προκαλούνται συγχύσεις εννοιολογικού χαρακτήρα και ότι τελικά πρόκειται για ένα παιχνίδι, ένα μέσο διασκέδασης, χωρίς επιστημονικές αξιώσεις. Οι υποστηρικτές, από την άλλη, θεωρούν ότι έτσι ενεργοποιούνται κίνητρα μάθησης, προωθείται η ερευνητική-ανακαλυπτική μάθηση, αναπτύσσεται η ιστορική φαντασία και αποκαλύπτεται η ανθρώπινη διάσταση της ιστορίας (εξέταση ψυχογραφικών χαρακτηριστικών, κινήτρων δράσης, ηθικών διλημμάτων κτλ.) 23

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ Η ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ επιχειρεί να αποτυπώσει το βηματισμό μιας κοινωνίας διαχρονικά σ’ έναν τόπο. Βασίζεται στη διερευνητική μάθηση. Οδηγεί σε βαθύτερη κατανόηση του ιστορικού χώρου και χρόνου, των ιστορικών όρων και εννοιών και στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ και ΦΛΩΡΙΝΑΣ αποτελεί ένα ευρύ πεδίο έρευνας και ιστορικής ανάλυσης των τοπικών παραμέτρων στα πλαίσια της διδασκαλίας της Ιστορίας του Β’ Παγκοσμίου πολέμου

Ταξίδι ανακάλυψης, ανάλυση ποικιλίας πηγών Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ και ΦΛΩΡΙΝΑΣ ως υλικό της ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Ταξίδι ανακάλυψης, ανάλυση ποικιλίας πηγών Ερωτήματα, ερμηνείες, εκδοχές, ηθικά ιστορικά ζητήματα Συνάρτηση των γεγονότων που συνέβησαν εδώ με την εθνική και παγκόσμια ιστορία Συμβολή του σχολείου στην καταγραφή της μνήμης, ενσωμάτωση της τοπικής μνήμης στην εθνική Επικαιροποίηση της μνήμης της γενοκτονίας Αντιρατσιστικός λόγος

ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ… Στη νέα Ευρώπη η μνήμη του ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ είναι κεντρική για την ιστορική ανάλυση του 20ου αιώνα ως ακραίο σημείο ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ: Τα ερωτήματα που αναδύονται αφορούν όλο το δημοκρατικό κόσμο Γιατί οι άνθρωποι ενήργησαν με τέτοιον τρόπο; Ποιοι ήταν οι πραγματικοί αποδέκτες; Ήταν τελικά αναπόδραστο; Οι Ναζιστικές φρικαλεότητες αποτελούν ΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ Εγκληματική ψυχοπαθολογία Ιδεολογία (ναζισμός, αντισημιτισμός, ρατσισμός) Κοινωνικές πιέσεις, συμβιβασμοί, κίνητρα Οικονομικός οπορτουνισμός