Πανεπιστήμιο Αιγαίου Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών ΤΕΠΑΕΣ: Φύλο και Νέα Εργασιακά και Εκπαιδευτικά Περιβάλλοντα στην Κοινωνία της Πληροφορίας Διπλωματική Εργασία της Αγγελικής Σκαλιδάκη Θέμα: Οι εκπαιδευτικές και επαγγελματικές επιλογές των νεαρών Ελληνοποντίων κοριτσιών του Ασπροπύργου από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Ρόδος 2007

Περιεχόμενα  Εισαγωγή  Θεωρητικές Προσεγγίσεις  Μεθοδολογία της Έρευνας  Ανάλυση Εμπειρικών Δεδομένων  Διαπιστώσεις  Επίλογος  Βιβλιογραφία  Παραρτήματα

Εισαγωγή

Η εργασία αποτελεί μια προσπάθεια διασύνδεσης της ανισότητας μεταξύ των δύο φύλων με την ανισότητα μεταξύ εθνοτήτων. Εκκινώντας από την παραδοχή ότι η εκπαιδευτική διαδικασία βελτιώνει τη θέση των ατόμων και εξασφαλίζει κάποια κοινωνική κινητικότητα, ή, αντίστροφα, ότι η εκπαίδευση αποτελεί μηχανισμό αναπαραγωγής της κοινωνικής αποστέρησης, αποπειράται να εστιάσει στην εκπαιδευτική κατάσταση των εφήβων Ποντίων δεύτερης γενιάς από την πρώην Σοβιετική Ένωση, και ειδικότερα στη διερεύνηση των εκπαιδευτικών επιλογών και επαγγελματικών προσδοκιών των νεαρών κοριτσιών που ολοκληρώνουν τη δευτεροβάθμια υποχρεωτική εκπαίδευση.

Θεωρητικές Προσεγγίσεις

Γενικά στοιχεία για τους Πόντιους από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Τα τελευταία χρόνια η Ελλάδα από χώρα αποστολής μεταναστών έχει γίνει χώρα υποδοχής μετακινούμενων πληθυσμών, αλλοδαπών, παλιννοστούντων ή προσφύγων. Από το 1987, και κυρίως από την αρχή της δεκαετίας του 1990, άρχισε να αυξάνεται σημαντικά ο αριθμός των επαναπατριζόμενων Ποντίων ομογενών από την πρώην Σοβιετική Ένωση, κυρίως λόγω των εθνικιστικών ταραχών και των προβλημάτων ασφάλειας που ακολούθησαν την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Η μετακίνησή τους έγινε σε οικογενειακές μονάδες και η εγκατάστασή τους, κυρίως, σε υποβαθμισμένες περιοχές μεγάλων αστικών κέντρων.

Μετανάστευση ή παλιννόστηση; Η πλειοψηφία των ερευνητών συμφωνεί ότι η μετακίνηση των ομογενών Ποντίων δεν μπορεί να θεωρηθεί παλιννόστηση, με την ακριβή έννοια του όρου, αλλά χρησιμοποιείται εδώ με την ιδεολογική του διάσταση· δηλαδή,οι ίδιοι αυτοπροσδιορίζονται ως Έλληνες το γένος, πράγμα που συνήθως επιβεβαιώνεται από τον αντίστοιχο ετεροπροσδιορισμό τους στις κοινωνίες από τις οποίες μετακινούνται προς την Ελλάδα. Έτσι,η διαδικασία της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής προσαρμογής στην περίπτωσή τους δε διαφέρει ουσιαστικά από αυτή των ατόμων που μεταναστεύουν, γι’ αυτό και η προσαρμογή τους εξετάζεται ως συνέπεια της μετανάστευσης.

Οι παράγοντες περιθωριοποίησης των Ποντίων. Παρά την ιδιαιτερότητα της μετανάστευσης προς ομοεθνές κράτος, οι Πόντιοι ομογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση που ήρθαν στη χώρα μας μετά το 1987 μορφοποιούν μια πληθυσμιακή ομάδα με εμφανή τα στοιχεία του κοινωνικού αποκλεισμού και αποτελούν ομάδα υψηλού κινδύνου για κοινωνική και οικονομική περιθωριοποίηση. Οι παράγοντες περιθωριοποίησής τους είναι οικονομικοί, κοινωνικοί, πολιτισμικοί και εκπαιδευτικοί.

Κοινωνικός αποκλεισμός και εκπαιδευτικές ανισότητες. Ο κοινωνικός αποκλεισμός προσδιορίζεται ως η παρεμπόδιση της απορρόφησης κοινωνικών και δημόσιων αγαθών, όπως είναι αυτά της εκπαίδευσης, του συστήματος υγειονομικής περίθαλψης, της συμμετοχής στο πολιτικό γίγνεσθαι, η έλλειψη των οποίων οδηγεί συνήθως σε οικονομική ανέχεια. Η σχέση μεταξύ εκπαίδευσης και κοινωνικού αποκλεισμού χαρακτηρίζεται κυκλική ή αμφίδρομα αιτιακή, εφόσον το χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο δρα ως εν δυνάμει πτωχογόνος παράγοντας και διαφοροποιεί τις προοπτικές κοινωνικής και επαγγελματικής ένταξης των ατόμων, αλλά και ως αποτέλεσμα της ίδιας της δύσκολης οικονομικής κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει το άτομο ή η οικογένεια.

Τα προβλήματα εκπαιδευτικής ένταξης των Ποντίων (1). Τα βασικότερα προβλήματα των νεαρών Ποντίων στο σχολείο είναι οι συχνές απουσίες, οι χαμηλές σχολικές επιδόσεις, η απόρριψη και επανάληψη τάξεων, τα οποία, με τη σειρά τους, οδηγούν στην πρόωρη έξοδο από την εκπαίδευση. Όπως διαπιστώνεται από τη βιβλιογραφία, συνδυαστικοί παράγοντες που οδηγούν σε σημαντικά ποσοστά διαρροής από την εκπαίδευση, όσο ανεβαίνουμε τις βαθμίδες, είναι η κατάσταση διγλωσσίας την οποία βιώνουν οι Ελληνοπόντιοι μαθητές, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση των οικογενειών τους, καθώς και η αδυναμία του ελληνικού σχολείου να αντιμετωπίσει ουσιαστικά τα προβλήματά τους.

Τα προβλήματα εκπαιδευτικής ένταξης των Ποντίων (2). Συνέπεια της εκπαιδευτικής τους κατάστασης είναι η απόκτηση χαμηλής στάθμης εκπαιδευτικού κεφαλαίου και η συνακόλουθη άσκηση επαγγελμάτων χαμηλής παραγωγικότητας, με μικρή ζήτηση και χαμηλές αμοιβές, αναπαράγοντας το φαύλο κύκλο: φτώχεια- εκπαιδευτική αποστέρηση- επισφαλές, μη προσοδοφόρο επάγγελμα- φτώχεια- κοινωνικός αποκλεισμός.

Μετανάστευση και φύλο (1) Ο αριθμός των θεωρητικών και εμπειρικών διερευνήσεων για τη γυναικεία μετανάστευση είναι πολύ μικρός. Οι γυναίκες μετανάστριες σχεδόν αγνοούνται ή όταν δεν αγνοούνται αντιμετωπίζονται στα πλαίσια της οικογένειας που μεταναστεύει. Οι μετανάστριες είναι περισσότερο διαφοροποιημένες από ότι οι μετανάστες, διότι οι κοινωνικές, οικονομικές, και πολιτισμικές διαφορές της χώρας προέλευσης από τη χώρα υποδοχής διαπλέκονται με την κοινωνική, οικονομική και πολιτισμική ποικιλία των συστημάτων ιεράρχησης κατά φύλο (gender stratification).

Μετανάστευση και φύλο (2) Συνεπώς, οι μετανάστριες βρίσκονται σε μια τριπλά «αόρατη» και μειονεκτική θέση: είναι γυναίκες, ξένες και ανήκουν σε χαμηλά κοινωνικοοικονομικά στρώματα (Βεντούρα, 1993). Έτσι, οι Πόντιες από την πρώην Σοβιετική Ένωση θα πρέπει να θεωρηθούν διπλά και τριπλά περιθωριοποιημένες, δεδομένου ότι αντιμετωπίζουν μια ιδιαίτερα επιβαρημένη κατάσταση που ορίζεται από όλους τους οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτισμικούς και εκπαιδευτικούς παράγοντες περιθωριοποίησης της εθνοτικής ομάδας τους και επιπλέον από εκείνους που σχετίζονται με τις διακρίσεις και την κοινωνική θέση των φύλων στην ελληνική κοινωνία.

Η επίδραση του φύλου στη διαμόρφωση εκπαιδευτικών και επαγγελματικών φιλοδοξιών Ο τρόπος που τα νεαρά άτομα σχεδιάζουν το μέλλον τους, οι σκέψεις που κάνουν για τις σπουδές, το επάγγελμα ή την προσωπική τους ζωή επηρεάζονται από την ταυτότητα του φύλου τους και τις αντιλήψεις περί ανδρισμού και θηλυκότητας. Όπως διαπιστώθηκε από την επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας, το φύλο δρα περιοριστικά στις εκπαιδευτικές και επαγγελματικές αποφάσεις των κοριτσιών, τα οποία συνήθως κινούνται σε συγκεκριμένο πεδίο χαρακτηριστικά γυναικείων επαγγελμάτων, συνδέοντας άμεσα τις προσδοκίες τους για καριέρα με τα σχέδιά τους για οικογένεια.

Ερευνητικές Υποθέσεις  Οι νεαροί Πόντιοι, με την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, θα επιλέγουν «αναγκαστικά» και μαζικά την τοποθέτησή τους σε τύπους βραχύχρονης εκπαίδευσης, προσανατολιζόμενοι προς την τεχνολογική κατάρτιση σε διάφορους τομείς.  Οι επαγγελματικές επιλογές των Ποντίων κοριτσιών θα προσαρμόζονται, αφενός στους εκπαιδευτικούς περιορισμούς της ομάδας τους, και αφετέρου στην ταυτότητα τους φύλου τους.  Οι αντιλήψεις των Ποντίων κοριτσιών για το ρόλο του φύλου στα διάφορα πεδία της ενήλικης ζωής θα είναι αρκετά συντηρητικές και παραδοσιακές.

Ερευνητικά Ερωτήματα  Υπάρχουν διαφορές στις σχολικές επιδόσεις Ελλήνων και Ποντίων; Ποιες είναι αυτές κατά φύλο;  Υπάρχουν διαφορές στον εκπαιδευτικό και επαγγελματικό προσανατολισμό Ελλήνων και Ποντίων; Ειδικότερα, ποιες είναι οι εκπαιδευτικές επιλογές και οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των Ποντίων κοριτσιών;  Η εθνοτική προέλευση επηρεάζει τα σχέδια για δημιουργία οικογένειας; Ποιες είναι οι οικογενειακές προσδοκίες των Ποντίων κοριτσιών;  Ποιες είναι οι αντιλήψεις για το ρόλο του φύλου στις γονεϊκές και συζυγικές σχέσεις;

Μεθοδολογία της Έρευνας

Το Δείγμα και η διαδικασία  Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από το Φεβρουάριο μέχρι το Μάρτιο του  Η δειγματοληψία ήταν απογραφική. Το ερευνητικό δείγμα αποτέλεσαν 258 μαθητές της Γ΄ τάξης των Γυμνασίων του Ασπροπύργου, ηλικίας 14 έως 17 ετών.  Από αυτούς, 115άτομα (44.6%) κατάγονταν από την Ελλάδα, 114 (44.2%) από την πρώην Σοβιετική Ένωση, 25 (9.7%) από την Αλβανία και 4 (1.6%) από άλλες χώρες.

Ερευνητικά Εργαλεία (1) Χρησιμοποιήθηκε ανώνυμο τυποποιημένο ερωτηματολόγιο, το οποίο αποτελούνταν από 3 ενότητες: 1.Γενικά χαρακτηριστικά του δείγματος  Δημογραφικά στοιχεία  Σχολικές επιδόσεις και εκπαιδευτικές και επαγγελματικές επιλογές μετά το πέρας της Γ΄ Γυμνασίου  Προσδοκίες για την ενήλικη ζωή  Στοιχεία του πολιτισμικού περιβάλλοντος

Ερευνητικά Εργαλεία (2) 2. Αξιολόγηση των αντιλήψεων για το ρόλο των δύο φύλων με χρήση της Κλίμακας Στάσεων για το Ρόλο των Δύο Φύλων (SRES· Beere, King, Beere, & King, 1984; King & King, 1986, 1997). Χρησιμοποιήθηκε η ελληνική προσαρμογή της κλίμακας από την Δρ Παύλου Β. 3. Αξιολόγηση των επαγγελματικών προσδοκιών με χρήση της Κλίμακας Επαγγελματικών Προσδοκιών (O’ Brien 1996). Χρησιμοποιήθηκε η ελληνική προσαρμογή της κλίμακας από τον Vryonides (2006).

Ανάλυση εμπειρικών δεδομένων

Σχολικές επιδόσεις και εκπαιδευτικές και επαγγελματικές επιλογές μετά το πέρας της Γ΄ Γυμνασίου (1) Τα κορίτσια από την πρώην Σοβιετική Ένωση έχουν αισθητά χαμηλότερες επιδόσεις από τις Ελληνίδες, γεγονός που στη συγκεκριμένη φάση της σχολικής φοίτησης προσδιορίζει το είδος της κατεύθυνσης που επιλέγουν. Ο πίνακας που ακολουθεί αποτυπώνει τις απαντήσεις των κοριτσιών του δείγματος στο ερώτημα Με ποιο βαθμό προαχθήκατε την προηγούμενη σχολική χρονιά;

NΜέσος Όρος Τυπική Απόκλιση t-testp Βαθμός προηγούμεν ης χρονιάς Ελλάδα Πρώην Σ.Ε

Σχολικές επιδόσεις και εκπαιδευτικές και επαγγελματικές επιλογές μετά το πέρας της Γ΄ Γυμνασίου (2) Έτσι, η Τεχνική Επαγγελματική Εκπαίδευση αποτελεί βασικό προσανατολισμό τους με την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, σε αντίθεση με τις Ελληνίδες που κατευθύνονται μαζικά στο Γενικό Λύκειο. Ο πίνακας που ακολουθεί αποτυπώνει τις απαντήσεις των κοριτσιών του δείγματος στο ερώτημα Τι σκοπεύετε να κάνετε μετά το τέλος της γ΄ γυμνασίου

Σχέδια μετά το Γυμνάσιο Γενικό Λύκειο TEE Σύνολο Χώρα Καταγωγής Ελλάδα Συχνότητα51455 Ποσοστό92.7%7.3%100.0% Πρώην Σ.Ε. Συχνότητα Ποσοστό39.5%60.5%100.0% Αλβανία Συχνότητα3912 Ποσοστό25.0%75.0%100.0% Σύνολο Συχνότητα Ποσοστό64.5%35.5%100.0%

Σχολικές επιδόσεις και εκπαιδευτικές και επαγγελματικές επιλογές μετά το πέρας της Γ΄ Γυμνασίου (3) Η συγκεκριμένη πρόθεση, ως προς την εκπαιδευτική κατεύθυνση, αποκλείει τις πανεπιστημιακές σπουδές, όσο και αν αυτές μπορεί να είναι επιθυμητές σε ένα αφηρημένο-ιδεατό επίπεδο και οδηγεί τις Πόντιες σε επιλογή επαγγελμάτων παροχής φροντίδας, σε γυναικείους κυρίως τομείς, όπως βοηθοί ιατρικών επαγγελμάτων, αισθητικοί ή κομμώτριες. Οι Ελληνίδες επιλέγουν αντίστοιχα γυναικεία, αλλά επιστημονικά επαγγέλματα, όπως δασκάλες, καθηγήτριες, γιατροί ή φαρμακοποιοί.

Προσδοκίες για την ενήλικη ζωή (1) Διαπιστώθηκε μεγάλη προσήλωση στις αξίες του γάμου και της οικογένειας για όλους τους μαθητές και τις μαθήτριες του δείγματος. Συγκεκριμένα:  Το 96.1% επιθυμεί να παντρευτεί  Το 96.9% σκοπεύει να αποκτήσει παιδιά, και μάλιστα 2 ή 3 παιδιά (το 54.05% και 27.8% αντίστοιχα).  Η θεωρούμενη καταλληλότερη ηλικία γάμου για τους άνδρες είναι γύρω στα (Τ.Α.= 3.52), ενώ για τις γυναίκες γύρω στα (Τ.Α.= 3.13).

Προσδοκίες για την ενήλικη ζωή (2) Ειδικότερα :  Οι Πόντιοι επιθυμούν,αγόρια και κορίτσια, να παντρευτούν νωρίτερα από τα Ελληνόπουλα  Ο μέσος όρος της επιθυμητής ηλικίας γάμου για τις Πόντιες είναι (Τ.Α.= 2.74), ενώ για τις Ελληνίδες (Τ.Α.= 2.46).  Οι κοπέλες Πόντιες στοχεύουν και στην απόκτηση περισσότερων παιδιών.

Στοιχεία του πολιτισμικού περιβάλλοντος Διαπιστώθηκε ότι οι πολιτισμικές συνθήκες στις οικογένειες των Ποντίων είναι ιδιαίτερα φτωχές και περιορισμένες. Η μικρή συχνότητα παρακολούθησης διάφορων πολιτιστικών εκδηλώσεων, η περιορισμένη επαφή με το βιβλίο και το γραπτό λόγο γενικότερα, αλλά και η φτωχή εκπαιδευτική υποδομή στο σπίτι, κάθε άλλο παρά διαμορφώνουν ένα μορφωσιογόνο περιβάλλον για τους νεαρούς και τις νεαρές Πόντιες. Τα παραπάνω ασκούν, μεταξύ άλλων, σημαντική επίδραση στη σχολική επίδοση των νεαρών Ποντίων, και, κατά συνέπεια, στην εξέλιξη και προοπτική τους.

Η επίδραση της κατοχής εγκυκλοπαίδειας, Η/Υ, σύνδεσης στο Διαδίκτυο και βιβλιοθήκης στην επίδοση της προηγούμενης χρονιάς. ΝΜ. Ο.Τ.Α.T-testP Βαθμός Προηγού μενης Χρονιάς Κάτοχος εγκυκλοπαίδεια ς Μη κ άτοχος εγκυκλοπαίδεια ς Κάτοχος Η/Υ Μη Κάτοχος Η/Υ Με σύνδεση στο Διαδίκτυο Χωρίς σύνδεση στο Διαδίκτυο Κάτοχος βιβλιοθήκης Μη κάτοχος βιβλιοθήκης

Οι αντιλήψεις για το ρόλο του φύλου και οι προσδοκίες καριέρας Οι Πόντιοι, αγόρια και κορίτσια, σε σύγκριση με τα Ελληνόπουλα, έχουν υιοθετήσει συντηρητικότερες απόψεις αναφορικά με τους ρόλους των φύλων στα διάφορα πεδία της ενήλικης ζωής και διατηρούν χαμηλότερες προσδοκίες επαγγελματικής ανέλιξης Οι νεαρές Πόντιες, σε σύγκριση με τις Ελληνίδες, παραμένουν προσανατολισμένες προς παραδοσιακότερους φυλετικούς ρόλους και εμφανίζονται να έχουν και χαμηλότερες προσδοκίες καριέρας για τα επαγγέλματα που επιλέγουν.

Διαπιστώσεις

Η εκπαιδευτική περιθωριοποίηση των Ποντίων εμφανίζεται έντονα κατά τη μετάβασή τους από τη μία εκπαιδευτική βαθμίδα στην άλλη και εκφράζεται με τον περιορισμό της πρόσβασής τους σε συγκεκριμένες κατευθύνσεις, θεωρητικά ανοιχτές, του εκπαιδευτικού συστήματος. Συγκεκριμένα, οι χαμηλές σχολικές τους επιδόσεις προσδιορίζουν και προδιαγράφουν το είδος της κατεύθυνσης που επιλέγουν για τη συνέχιση των σπουδών τους και η οποία, με τη σειρά της, συνδέεται σχεδόν νομοτελειακά με την επιλογή επαγγέλματος. Έτσι:

1) Κατευθύνονται μαζικά προς την Τεχνική Επαγγελματική Εκπαίδευση  Το εύρημα επιβεβαιώνει την άποψη ότι η Τ.Ε.Ε. συγκεντρώνει παιδιά που προέρχονται από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και που εγκαταλείπουν το σχολείο με την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (Κορωναίου, 2003).  Υποδηλώνεται ένα είδος άτυπου εκπαιδευτικού αποκλεισμού. 2) Εκφράζουν μικρή, για τα ελληνικά δεδομένα, επιθυμία φοίτησης στο πανεπιστήμιο  Η άρνηση της συγκεκριμένης διεκδίκησης πιθανόν υποδηλώνει αποδοχή της κοινωνικής υποβάθμισης της ομάδας τους και αυτοπροσδιορισμό τους στην υποβάθμιση.

3) Προσανατολίζονται προς επαγγέλματα παροχής υπηρεσιών  Οι επαγγελματικές επιλογές των Ποντίων κοριτσιών προσαρμόζονται αφενός στην ταυτότητα του φύλου τους και αφετέρου στους εκπαιδευτικούς περιορισμούς που έχουν ήδη αποδεχθεί · επιλέγουν περιορισμένο αριθμό, χαρακτηριστικά «γυναικείων» επαγγελμάτων, χαμηλού κύρους και ελάχιστης ειδίκευσης, τα οποία και αποτυπώνουν εύγλωττα τη διπλά αποδυναμωμένη τους θέση, τόσο λόγω φύλου όσο και λόγω εθνότητας.

4) Προτίθενται να δημιουργήσουν οικογένεια νωρίς στη ζωή και να αποκτήσουν αρκετά παιδιά  Ταυτόχρονα οι Ελληνοπόντιες έχουν εσωτερικεύσει αρκετά συντηρητικές αντιλήψεις για το ρόλο των φύλων, αλλά και διατηρούν χαμηλές προσδοκίες επαγγελματικές ανέλιξης. Οι συγκεκριμένες αντιλήψεις και προθέσεις, οι οποίες πιθανόν σχετίζονται με την παραδοσιακή και πατριαρχική δομή της ποντιακής κοινότητας, περιορίζουν ακόμα περισσότερο το χρονικό διάστημα που μπορεί να αφιερωθεί σε σπουδές ή σε επαγγελματική εξέλιξη. Δεδομένων δε και των επαγγελμάτων που επιλέγουν να ασκήσουν, ο επαγγελματικός τους προσανατολισμός θα πρέπει να θεωρηθεί μάλλον ασαφής, η προοπτική για ανοδική επαγγελματική κινητικότητα μικρή και η πιθανότητα να υποπέσουν στο ρόλο της συζύγου και νοικοκυράς μεγάλη.

Επίλογος

Διαπιστώθηκε, από τη βιβλιογραφική επισκόπηση και την έρευνα, ότι η εκπαιδευτική περιθωριοποίηση των Ποντίων από την πρώην Σοβιετική Ένωση εμμένει και σε αυτήν τη δεύτερη γενιά παιδιών και εκφράζεται κυρίως με την άνιση πρόσβασή τους στις διάφορες βαθμίδες της εκπαίδευσης, καθώς και με την αδυναμία αξιοποίησης του, θεωρητικά, δημοκρατικού και ανοιχτού εκπαιδευτικού συστήματος. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τη χαμηλή κοινωνικοοικονομική θέση της ομάδας τους και τα ιδιαίτερα πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά, διαφοροποιεί τις επαγγελματικές προοπτικές των νεαρών Ποντίων, εμποδίζει την ανοδική εργασιακή κινητικότητα και αναπαράγει την κοινωνική τους περιθωριοποίηση.

Επικεντρώνοντας στη συμβολή του σχολείου και σε παρεμβάσεις που θα μπορούσαν να αμβλύνουν τις ανισότητες που αυτό αναπαράγει, προτείνεται αντισταθμιστικά: Η υιοθέτηση, από πλευράς εκπαιδευτικής πολιτικής, αντί της λογικής του ελλείμματος και της αφομοίωσης, της λογικής της διαφοράς και του πολιτισμικού εμπλουτισμού (Δαμανάκης, 2005)· η δυνατότητα δηλαδή εφαρμογής διαφοροποιημένων εκπαιδευτικών διαπολιτισμικών προγραμμάτων στα σχολεία που φοιτούν παλιννοστούντες, τα οποία θα δημιουργήσουν ένα ευνοϊκότερο μαθησιακό κλίμα και, σε ένα βαθμό, θα αναστρέψουν την αρνητική σχέση με το σχολείο, τη σχολική αποτυχία και τη συνακόλουθη επαγγελματική και κοινωνική περιθωριοποίηση των ομογενών.