Wissensbewegungen – Bewegliches Wissen Wissenstransfer im historischen Wandel Ringvorlesung WS 2013/14 Eine Veranstaltung des an der Freien Universität Berlin angesiedelten Sonderforschungsbereichs 980 „Episteme in Bewegung. Wissenstransfer von der Alten Welt bis in die Frühe Neuzeit“ im Forschungsverbund mit der Humboldt-Universität zu Berlin und dem Berliner Max-Planck- Institut für Wissenschaftsgeschichte

ERFAHRUNGSWISSEN UND BUCHWISSEN IM GRIECHISCHSPRACHIGEN OSMANISCHEN REICH Francis Bacon auf Altgriechisch

Wolfgang Adam, „Bibliotheken als Speicher von Expertenwissen. Zur Bedeutung von Privatbibliotheken für die interdisziplinäre Frühneuzeit-Forschung“, 2010 Ein Buch –das auf den ersten Blick durch den Druck fixierte und vielfach unverändert reproduzierte Objekt– ist mehr als ein statisches Gebilde, es vermag durchaus ein individuelles Eigenleben zu entwickeln: durch eingetragene Widmungen, handschriftliche Ergänzungen oder Unterstreichungen wird es in so unverwechselbarer Weise markiert, dass es zu einem aussagekräftigen, kulturgeschichtlich bedeutsamen Unikat wird. In gleicher Weise gilt diese Beobachtung auch für eine Sammlung von Büchern: Eine Bibliothek, deren Bestände im Laufe der Jahrhunderte Erweiterungen, thematische Schwerpunktbildungen, Umstrukturierungen, Dezimierung und auch Zerstörung erfahren, bildet ebenfalls kein statisches Phänomen, sondern stellt eine veränderbare Größe dar, die von mehreren Faktoren abhängig ist: in erster Linie von der Persönlichkeit des Besitzers, der ideengeschichtlichen Tendenzen einer Epoche, dem historisch- sozialen Kontext.

Umberto Eco, Riflessioni sulla bibliofilia, 2001 „La biblioteca non è una somma dei libri, è un organismo vivente con una vita autonoma“

Dana Jalobeanu, „Francis Bacon, Early Modern Baconians, and the Idols of Baconian Scholarship“, 2011 Francis Bacon had always held a peculiar place in the history of early modern thought. Placed on the treshold between the ‘old’ and the ‘new’, he was successfully pictured as the first of the moderns, the last representative of Renaissance humanism; the father of modern science, and the last representative of a traditional ‘esoteric’ culture. He was praised for having invented the concept of progress, and criticized in his belief in the possibility of a fundamental restoration of cognitive (and moral) powers lost at the Fall. Some scholars stressed Bacon’s importance in promoting a new language (and method) of ‘science’, while others emphasized Bacon’s allegiance to everything the moderns despised (or feared): vitalism, anti-Copernicanism, (natural) magic and alchemy.

Multi pertransibunt & augebitur scientia

Transfer und Überlagerung. Wissenskonfigurationen in der Zeit der griechischen homines novi im Osmanischen Reich ( )

Aubrey de la Motraye, Voyages... en Europe, Asie et Afrique, 1727 Alexandre Mauro-Cordato [...] me pria de le [=Nikolaοs] fortifier dans la langue Françoise, dont il avoit déja apris quelque chose d’un Jesuite. Je lui donnai quatres heures en deux jours par semaine. C’est une chose presque incompréhensible que le progrès qu’il y faisoit, malgré ses autres occupations & sur tout ses études dans l’Arabe & dans le Grec litteral, qu’il possede maintenant en perfection. [...] Je n’ai jamais vu d’homme qui eût une memoire se vaste & si heureuse que lui; ce qui faisoit que son Pere l’appelloit quelquefois sa Bibliotheque, comme [...] l’Abesse de St. Cyran appelloit un de ses Neveux. Il assuroit meme qu’il pouvoit hardiment citer & écrire sur la parole les passages, les pages & versets, dont il avoit besoin, sans se donner ni l’un ni l’autre la peine de les chercher dans quelque Auteur que ce fût, soit Latin, Italien, Arabe ou Grec &c.

Delisle de Bizy, (zitiert nach: E. Miller, „Alexandre Mavrocordato“, Journal des savants, 1879) Portrait de M. Nicolas Mauro Cordato, interprète de la Porte. Il est agé d’environ trente ans. Il est gros, et sa taille est au dessus de la médiocre. Il a le visage riant et l’abord agréable. Il a apris le latin à Constantinople et il sçait parfaitement bien le turc. Il aujourd’hui interprète de la Porte à la place de son père. Il est amateur de belles-lettres et il étudie tous les jours pour se perfectionner. Il fait venir de pays étrangers les meilleurs livres nouveaux qu’on y imprime et qui conviennent à ses études. Il a naturellement de l’ésprit; il n’a pas encore assez d’expérience, mais il promet beaucoup. Le tems, son application et les conseils de son père le rendront habile homme et dissiperont sa timidité, qui ne vient peut-être que de ce qu’il a esté élevé parmy les femmes. Il est fier, mais fort affable à ses amis.

Jean Le Clerc, Epistolario, 8 ottobre 1721 Nous souhaitons extremement les livres des Rabins, qui sont traduits en latin (ils ne sont pas en grand nombre). Quoiqu’ils ne soient pas du gout moderne, et qu’on y traitte quelques fois des bagatelles: notre curiositè nous les recommende. Si l’on cherchoit dans les autres siecles le gout du nôtre, il faudroit rejetter plusieurs bons livres. [...] J’espere que vous aurez reçu à l’heure qu’il est l’argent que nous vous avons envoyè depuis; et vous l’employerez à l’achat des livres que nous vous avons demandè; et losque l’argent viendra à vous manquer, vous n’avez qu’à nous écrire, nous vous en enverrons par avance. N’epargnez aucune depense pour contenter les souhaits de Notre Prince.

Nikolaos Mavrokordatos ( ) Περ ὶ τ ῶ ν Καθηκόντων Βίβλος (Bukarest 1719; Leipzig 1722) Φιλοθέου Πάρεργα (Wien 1800, hg. von Grigorios Konstantas; Athen/Montrèal 1989, hg. und ins Französische übersetzt von Jacques Bouchard) Ἐ γχειρίδιον ἐ ν ᾧ γν ῶ μαι κα ὶ φροντίσματα περ ὶ ἤ θη κα ὶ πολιτείαν Νουθεσίαι το ῦ ἀ οιδίμου Α ὐ θέντου Νικολάου Βοεβόδα πρ ὸ ς τ ὸ ν υ ἱὸ ν α ὐ το ῦ Κωνσταντ ῖ νον Βοεβόδα Α ὐ θέντην Ψόγος νικοτιαν ῆ ς

Nikolaos Mavrokordatos ( ) Ψευδοφιλόσοφος ἢ Μπάμπος, Φιλοσκώμμων ἢ Κυβευτικός, Διάλογος περ ὶ ζω ῆ ς κα ὶ θανάτου Περ ὶ γραμμάτων σπουδ ῆ ς κα ὶ βιβλίων ἀ ναγνώσεως Ἐ πιστολαί τινες κατ ὰ μίμησιν τ ῶ ν το ῦ Φαλάριδος Apparatus sobriae imitationis De Enthusiasmo specimen propositis exemplis ex Sacra et profana Historia Testamentum concinnandae solidae Theologiae moralis ex genuinis Patrum Ecclesiae Orientalis Epistolis Norma vivendi, mores, eruditio Photij ex ipsius Epistolis editis et ineditis concinnata

Ἔ ως πότε τ ῇ χύδην, ὦ ποθεινότατοι, κα ὶ ἀ γοραί ᾳ διαλέκτ ῳ λεσχημονεύοντες ο ὐ παύεσθε; δίμηνον ἤ δη, κα ὶ τρίμηνον παρήλακε, κα ὶ μηδ ὲ ν ἄ χρι δε ῦ ρο χάριτος ἀ ποστάζον, ο ὐ δ ὲ βρύον ἡ δυτ ῆ τος, ο ὐ δ’ ἀ ττικουργ ὲ ς ἀ πεστείλατε γράμμα, τ ῆ ς μ ὲ ν ὑ μετέρας ἐ πιδόσεως ὑ πόδειγμα, τ ῆ ς ἐ μ ῆ ς δ ὲ δειν ῆ ς ἐ κστρατείας παραμύθιον.

Johannes Henricus Boeclerus, Bibliographia Historico-Politico-Philologico Curiosa (Frankfurt, 1677) Ex bibliotheca Alex[andri] Maurocordati Constantinopolitani. „utilissimus Liber ad dirigendum studium, et ac eligendos meliores probatiores que authores“ „Franciscus Baco de Verulamio in multis lapsus est“ „Verulamius delitae meae“ „imm.[ensis] omnibus praestat“

Περ ὶ γραμμάτων σπουδ ῆ ς κα ὶ βιβλίων ἀ ναγνώσεως Reade not to Contradict, and Confute; Nor to Beleeve and Take for Granted; Nor to Finde Talke and Discourse; But to weigh and Consider. το ὺ ς δ ὲ τ ὰ ς βίβλους μετιέναι βουλομένους ἥ κιστα δε ῖ ἐ πι ῤῥ επε ῖ ς ε ἶ ναι πρ ὸ ς τ ὰ ς ἀ ντιλογίας κα ὶ ἔ ριδας, μήτε μ ὴ ν α ὖ πάντα, καθάπερ ο ἱ πάλαι τ ὰ ἀ π ὸ το ῦ Δελφικο ῦ τρίποδος, ἀ νεξετάστως κα ὶ ἀ νερευνήτως ἀ ποδέχεσθαι, κα ὶ τ ὸ το ῦ νο ὸ ς α ὐ τεξούσιον κα ὶ ἐ λεύθερον το ῖ ς ὡ ς ἔ τυχεν παρ’ ἑ τέρου ῥ ηθε ῖ σιν ὑ ποδηλο ῦ ν, ἀ λλ ὰ μ ᾶ λλον πάσης λήψεως γυμνώσαντες ἑ αυτο ὺ ς μετ’ ἐ πιμελείας τ ὰ ἀ ν ὰ χε ῖ ρας ἀ ναγιγνώσκειν, κα ὶ τ ῇ ἰ δί ᾳ κρίσει ὀ λίγον τι χρησαμένους, κα ὶ τ ῇ τ ῆ ς διανοίας ἐ νθέντας πλάστιγγι, ἀ δεκάστ ῳ γνώμ ῃ προσήκει ζυγοστατε ῖ ν.

Περ ὶ γραμμάτων σπουδ ῆ ς κα ὶ βιβλίων ἀ ναγνώσεως ἡ μ ὲ ν συνεχ ὴ ς ἀ νάγνωσις ὕ λην διαφόρων ὀ νομάτων κα ὶ λόγων ὑ ποχορηγε ῖ τ ῷ ᾑ μετέρ ῳ νο ῗ, α ἰ δ ὲ διαλέξεις παραθήγειν ε ἰ ώθασιν α ὐ τ ὸ ν, κα ὶ ε ἰ ς ἀ πάντησιν ἕ τοιμον ἐ ργάζεσθαι.

Περ ὶ γραμμάτων σπουδ ῆ ς κα ὶ βιβλίων ἀ ναγνώσεως Some Bookes also may be read by Deputy, and Extracts made of them by Others: But that would be, onely in the lesse important Arguments, and the Meaner Sort of Bookes: else distilled Bookes, are like Common distilled Waters, Flashy Things. Τ ὸ δ ὲ γραφ ῇ παραδιδόναι, κα ὶ τ ὰ κρείττω τ ῶ ν ἀ ναγινωσκομένων ο ἱ ονεί τινα κειμήλια ε ἰ ς ο ἰ κείαν χρ ῆ σιν ἀ ποτιθέναι, πολλ ὴ ν παρέχει τ ὴ ν ὠ φέλειαν, ἐ πειδ ὴ τ ὰ γραφόμενα παραδίδοται μ ὲ ν τ ῷ χάρτ ῃ, παραδίδοται δ ὲ κα ὶ τ ῷ πίνακι το ῦ νο ὸ ς, κα ὶ μ ᾶ λλον ἐ νιζάνει τ ῇ ψυχ ῇ, κα ὶ τ ῆ ς μνήμης ἕ νδον στεγανώτατα πήγνυται, κα ὶ δι ὰ το ῦ το ἢ λίαν ε ἶ ναι μνημονικ ὸ ν, ἢ τ ὰ χρησιμεύοντα ἐ κλέγεσθαι δε ῖ κα ὶ συμφυλάσσειν, ὅ πως ἠ νίκα δεήσ ῃ ἐ κ το ῦ ῥᾴ στου πορίζοιτο.

Περ ὶ γραμμάτων σπουδ ῆ ς κα ὶ βιβλίων ἀ ναγνώσεως They perfect Nature, and are perfected by Experience: For Naturall Abilities, are like Naturall Plants, that need Proyning by Study: And Studies themselves, doe give forth Directions too much at Large, except they be bounded in by experience.

Περ ὶ γραμμάτων σπουδ ῆ ς κα ὶ βιβλίων ἀ ναγνώσεως ἀ λλ’ ἡ μ ὲ ν τ ῶ ν ἐ πιστημ ῶ ν γν ῶ σις ἐ πικουρε ῖ τ ῇ φύσει, κα ὶ ο ἱ ονε ὶ τελεωτέραν α ὐ τ ὴ ν καθίστησιν, α ὐ τ ὴ δ ὲ ὑ π ὸ τ ῆ ς καθ’ ἡ μέραν ἐ μπειρίας διορίζεται. Δε ῖ τοίνυν γνώσει κα ὶ ἐ μπειρί ᾳ δυσ ὶ καθάπερ ποσ ὶ ν ἐ περείδεσθαι τ ὸ ν περ ὶ πραγμάτων πολιτικ ῶ ν γνώμην ἀ ποφαινόμενον· θατέρας δ ὲ τούτων, γνώσεως δηλαδ ὴ ἢ πείρας ἀ πούσης, ἀ νάγκη σκάζειν α ὐ τ ὸ ν κα ὶ το ῦ παντ ὸ ς σφάλλεσθαι. Κα ὶ μ ὴ ν ἡ τ ῆ ς φύσεως ἐ πιτηδειότης κατά γε το ῦ το το ῖ ς φυτο ῖ ς ο ὐ δ’ ὁ τοιο ῦ ν ἀ πέοικεν, ὅ τι, καθάπερ ἐ κείνα α ὐ τομάτως τ ῆ ς γ ῆ ς ἀ νακύψαντα ὁ τ ὲ μ ὲ ν γηπόνος ἀ ρδεύει κα ὶ πολλ ῇ τ ῇ ἐ πιμελεί ᾳ καλλιεργε ῖ τε κα ὶ περιθάλπει, ὁ τ ὲ δ ὲ σφύζοντα κα ὶ ἐ κτεινόμενα πέρα το ῦ μετρίου περιτέμνει, το ῦ συμφέροντος πάντοτε στοχαζόμενος, ο ὕ τω τ ὴ ν μ ὲ ν ἐ ν ψιλ ῇ πείρ ᾳ κα ὶ α ὐ τοσχεδί ῳ διαπολιτεύσει ὀ λισθαίνουσαν φύσιν ἀ νορθο ῖ ὁ νο ῦ ς το ῖ ς ἀ πό θεωρίας βοηθήμασι κα ὶ το ῖ ς ἀ ρδεύμασι, τ ὴ ν δ ὲ ἔ ργων ἔ ρημον ψυχ ὴ ν, ε ἴ τε τ ῇ πολυμαθεί ᾳ κομπάζουσαν, ε ἴ τε τ ῇ ἀ πομνημονεύσι παντοδαπ ῶ ν θεωρημάτων περιβεβλημένην, ἀ λλ’ ὄ μως τ ῇ ε ἰ ς πρ ᾶ ξιν νωθεί ᾳ σχολαίτερον ἔ χουσαν, το ῖ ς ἀ π ὸ τ ῆ ς ἐ μπειρίας κεντήμασιν ἐ ξανίστησιν, κα ὶ ε ἰ ς ηδυτάτων καρπ ῶ ν ἀ ναβλάστησιν ἐ ξεγείρει.

Περ ὶ γραμμάτων σπουδ ῆ ς κα ὶ βιβλίων ἀ ναγνώσεως and Wise Men Use them [= Studies]: For they teach not their owne Use; But that is a Wisdome without them, and above them, won by Observation. ο ἱ δ ὲ νουνεχε ῖ ς τ ῷ μετρί ῳ ἀ γαπ ῶ ντες, ὅ σον γε ε ἰ κός ἐ στι τ ῇ σπουδ ῇ χρ ῶ νται κα ὶ τ ῇ μαθήσει

John F. Tinkler, „Bacon and history“, 2006 [...] Bacon is conventionally humanist in his approach to the writing of history, expept that, like other later humanists, such as Guicciardini, he tends to shift his emphasis from a praise of virtue to a more acute awareness of the vicissitudes of fortune. [...] Humanist history always had a lesson, but the lesson of Bacon’s History of Henry VII is not so much that any particular virtue schould be cultivated, as that a ruler must remain open to accident and ready to seize its opportunities