ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΜΩΝ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ ΣΤΗ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΙΚΕΣ ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ Γ. Καυκαλάς, Μ. Πιτσιάβα Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΤΜΗΜΑ 7ο Εθνικό Συνέδριο 7-8 Μαΐου 2005 Περιφερειακή Επιστήμη και Πολιτική: Ελλάδα και Βαλκάνια

Το γενικό πλαίσιο της ανάπτυξης στη ΝΑ Ευρώπη Στις χώρες της ΝΑ Ευρώπης συνεχίζεται με σημαντικές αδυναμίες και καθυστερήσεις η διαδικασία μετάβασης στις συνθήκες ελεύθερης αγοράς και παγκοσμιοποίησης που επικρατούν στις αρχές του 21ου αιώνα από τα συστήματα προγραμματισμένης οικονομίας που είχαν εγκαθιδρυθεί το δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα. Ο χώρος της ΝΑ Ευρώπης χαρακτηρίζεται από κατακερματισμό και χαμηλό βαθμό ολοκλήρωσης των αγορών και ανταγωνιστικότητας. Οι υποδομές, ιδιαίτερα μετά τις πολεμικές συρράξεις της δεκαετίας του 1990, χαρακτηρίζονται από σοβαρές ελλείψεις λόγω καταστροφών, ανεπαρκούς συντήρησης και περιορισμένης χρηματοδότησης των νέων επενδύσεων.

Το γενικό πολιτικό και χρηματοδοτικό πλαίσιο Το γενικό πολιτικό πλαίσιο προσδιορίζεται από το Σύμφωνο Σταθερότητας για τη ΝΑ Ευρώπη (Stability Pact for South Eastern Europe) το οποίο υιοθετήθηκε με πρωτοβουλία της Ε.Ε. στις 10 Ιουνίου 1999 ως φόρουμ διεθνούς συνεργασίας για τη διαμόρφωση κοινής στρατηγικής για την περιοχή. Ειδικότερα η Ευρωπαϊκή Ένωση χρηματοδοτεί τη Βουλγαρία και Ρουμανία ως υπό ένταξη χώρες μέσα από το πρόγραμμα PHARE (γενική βοήθεια για την υιοθέτηση του Κοινοτικού Κεκτημένου - acquis communautaire) και τα προ-ενταξιακά κονδύλια ISPA (μεταφορές και περιβάλλον) και SAPARD (γεωργία). Οι δυο χώρες απορροφούν περίπου €900 εκατομμύρια κάθε χρόνο ως προ-ενταξιακή βοήθεια ενώ είναι επιλέξιμες και για δάνεια από την European Investment Bank. PHAREISPASAPARDEuropean Investment Bank

Το πολιτικό και χρηματοδοτικό πλαίσιο για τα Δυτικά Βαλκάνια Οι σχέσεις της Ε.Ε. με την Αλβανία, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Κροατία, ΠΓΔΜ και Σερβία και Μοντενέγκρο προσδιορίζονται στο πλαίσιο της Stabilization and Association Process (SAp). Η SAp υποστηρίζει τις εσωτερικές μεταρρυθμιστικές προσπάθειες αυτών των χωρών σε μακροπρόθεσμη προοπτική. Στόχος είναι η σταδιακή ενσωμάτωση τους στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα με βάση τη χρηματοδοτική βοήθεια, τις εμπορικές συμφωνίες, το διάλογο, την τεχνική βοήθεια και την επίσημη συμφωνία σύνδεσης.Stabilization and Association Process (SAp) Από το 2000, όλοι οι προηγούμενοι μηχανισμοί βοήθειας στο πλαίσιο της SAp ενσωματώθηκαν σε ένα μέσο, το Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilisation (CARDS), με στόχο την αποτελεσματική προώθηση των ευρωπαϊκών επιδιώξεων στην περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων. Το πλήρες χρηματοδοτικό πακέτο για την περίοδο ανέρχεται σε € 4.65 δις.

ΝΑ Ευρώπη: ολοκλήρωση και ζώνες συνεργασίας Η προώθηση της χωρικής ολοκλήρωσης της ΝΑ Ευρώπης αποτελεί κεντρικό στόχο Ευρωπαϊκής εμβέλειας που ενδιαφέρει τόσο τις χώρες της περιοχής όσο και την Ε.Ε. Στην προοπτική αυτή η Ελλάδα βρίσκεται εκ των πραγμάτων σε πλεονεκτική θέση καθώς ως πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το 1981 και πιο πρόσφατα (2001) της Ζώνης του Ευρώ διαφοροποιείται σημαντικά από τις υπόλοιπες χώρες της περιοχής τόσο στο βιοτικό επίπεδο, όσο και στις υποδομές αλλά κυρίως στη συγκρότηση και λειτουργία των θεσμών σε αντιστοιχία με το ‘Κοινοτικό Κεκτημένο’. Η χωρική ολοκλήρωση μπορεί να συμβαδίζει με την ένταξη των χωρών της περιοχής σε διάφορα σχήματα συνεργασίας, τα οποία αναπτύσσονται με συμπληρωματικούς τρόπους: π.χ. στην Κεντρική, Αδριατική, Παραδουνάβια και ΝΑ Ευρώπη (περιοχή CADSES), στη ΝΑ Μεσόγειο (περιοχή ARCHIMED), και στην περιοχή Παρευξείνιας Συνεργασίας.

Το πλαίσιο ανάπτυξης των υποδομών μεταφορών Το πλαίσιο ανάπτυξης των υποδομών μεταφορών στη ΝΑ Ευρώπη προσδιορίζουν: Οι αποφάσεις των Πανευρωπαϊκών Διασκέψεων για τις μεταφορές στην Κρήτη (1994) και στο Ελσίνκι (1997) για τον προσδιορισμό των Πανευρωπαϊκών Αξόνων και Περιοχών που αφορούν τα Βαλκάνια: Άξονες IV, V, VII, VIII, X και η περιοχή Αδριατικής- Ιονίου. Οι εργασίες της Οικονομικής Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για την Ευρώπη με αντικείμενο τις συμφωνίες AGR και AGC για τις διεθνείς οδικές αρτηρίες και τους σιδηροδρομικούς άξονες καθώς και για τις διεθνείς γραμμές συνδυασμένων μεταφορών (AGTC). Η εμπειρία της Μελέτης Αξιολόγησης αναγκών Υποδομών Μεταφορών (Transport Infrastructure Needs Assessment – TINA) για τις χώρες προς ένταξη στην ΕΕ. Η απογραφή των υποδομών μεταφορών της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων ως κύρια βάση δεδομένων στην πορεία ανάπτυξης των δικτύων στην περιοχή.

Συγκοινωνιακή υποδομή στη ΝΑ Ευρώπη: χαρακτηριστικά και προβλήματα Η σύγκριση των υποδομών μεταφορών της ΝΑ Ευρώπης με την αντίστοιχη της Ε.Ε. είναι δυσμενής για την περιοχή. Όλοι οι σχετικοί δείκτες (π.χ. πυκνότητα δικτύων, κυκλοφοριακή ικανότητα και επίπεδο εξυπηρέτησης) υστερούν από τους μέσους όρους της Ε.Ε. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι το πιο πυκνό σιδηροδρομικό δίκτυο – αυτό της Ρουμανίας – μετά δυσκολίας υπερβαίνει το 50% της μέσης πυκνότητας της ΕΕ- 15. Τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά και η κατάσταση του οδικού δικτύου ποικίλλουν σημαντικά και ότι σύμφωνα με πρόσφατες εκτιμήσεις πάνω από 70% του συνολικού μήκους του βασικού δικτύου απαιτεί αποκατάσταση του οδοστρώματος.

Συγκοινωνιακή υποδομή στη ΝΑ Ευρώπη: χαρακτηριστικά και προβλήματα Το σιδηροδρομικό δίκτυο χρειάζεται ριζική ανανέωση, καθώς το 85% του δικτύου αποτελείται από μονή γραμμή και μόνο 10% θεωρείται ότι βρίσκεται σε καλή κατάσταση. Οι συνδυασμένες μεταφορές έχουν περιορισμένο έργο στην περιοχή. Αφορούν μόνο 0,5% των μεταφερομένων αγαθών και συνδυάζουν σχεδόν αποκλειστικά πλωτές και χερσαίες μεταφορές Σχετικά με τις αεροπορικές και πλωτές (θαλάσσιες, ποτάμιες) μεταφορές η κατάσταση είναι συγκριτικά καλύτερη με βασικό πρόβλημα τον εκσυγχρονισμό και την ενίσχυση της διασύνδεσης των δικτύων.

Άνιση Ανάπτυξη των Μέσων Μεταφοράς Η άνιση ανάπτυξη των διαφόρων μέσων μεταφοράς και το περιορισμένο έργο των συνδυασμένων μεταφορών έχουν ως συνέπεια την αύξηση του κόστους μεταφοράς και των επιπτώσεων στο περιβάλλον. Αυτό εκφράζεται με τη σημαντική μείωση του μεριδίου κυκλοφορίας που εξυπηρετείται από το σιδηρόδρομο στα τελευταία χρόνια (π.χ. η μείωση της ζήτησης για τη Βοσνία & Ερζεγοβίνη & τη Σερβία ήταν μεταξύ 1990 και 2001, 90% και 70% αντίστοιχα). Το αποτέλεσμα είναι ότι οι σιδηροδρομικές επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Η άνιση ανάπτυξη των οδικών και σιδηροδρομικών μεταφορών έχει αρνητικές επιπτώσεις και στην αποτελεσματική αξιοποίηση των δυνατοτήτων υδάτινων μεταφορών στην περιοχή.

Προβλήματα στη διασυνοριακή σύνδεση Μεγάλοι χρόνοι αναμονής & απρόβλεπτες διαδικασίες τελωνείου σε αρκετούς συνοριακούς σταθμούς. Ο χρόνος αναμονής φτάνει σε ορισμένες περιπτώσεις μέχρι και 30% του συνολικού χρόνου μετακίνησης. Τα θέματα αναλύθηκαν σε πρόσφατη μελέτη που χρηματοδοτήθηκε από την ΕΕ με βασικό στόχο τη μείωση των χρόνων αναμονής με θεσμικές αλλαγές και την εισαγωγή νέων τεχνολογιών (TTFSEE -Trade and Transport Facilitation in Southeast Europe). Σύμφωνα με τη μελέτη τα βασικά προβλήματα στη διάσχιση των συνόρων σχετίζονται με την υπάρχουσα τελωνειακή νομοθεσία, τη διαδικασία των τελωνείων, το προσωπικό, την επιμελητεία (logistics) και τις μεθόδους εξυπηρέτησης.

Θεσμικά προβλήματα Μειωμένη δυνατότητα των κρατικών ή μη εταιρειών στο να βρίσκουν τα απαραίτητα κεφάλαια για τη λειτουργία, τη συντήρηση και την ανανέωση της συγκοινωνιακής υποδομής. Βασική αίτια της ελλιπούς συντήρησης είναι ότι οι κυβερνήσεις της περιοχής δεν έχουν υιοθετήσει τα δημοσιονομικά μέτρα ώστε να παρέχουν τις αντίστοιχες ευκαιρίες χρηματοδότησης. Έλλειψη ενιαίας και σαφούς στρατηγικής ως προς την ανάπτυξη της υποδομής (υπάρχουν περιπτώσεις κατά την τελευταία δεκαετία όπου οι πηγές επιχορήγησης (donors) καθόρισαν την κατεύθυνση της ανάπτυξης). Αποτέλεσμα είναι ότι προγραμματίζονται έργα ανεξάρτητα από την κατανομή της πραγματικής ζήτησης με τους Πανευρωπαϊκούς Διαδρόμους στο επίκεντρο της χρηματοδότησης.

Διάσπαση δικτύου στην Ν.Α. Ευρώπη Η έλλειψη προγραμματικού συντονισμού και φυσικής συνέχειας αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό των υποδομών μεταφορών στη ΝΑ Ευρώπη. Χαρακτηριστικά σημειώνεται ότι οι διαφορετικές εθνικές προτεραιότητες ως προς την ανάπτυξη της συγκοινωνιακής υποδομής, ιδιαίτερα στις διασυνοριακές ζώνες, έχουν σαν αποτέλεσμα την ασυντόνιστη ανάπτυξη (δηλαδή το πότε και ποια έργα προωθούνται) των δικτύων και κατά συνέπεια την ασυνέχεια (διάσπαση) της συγκοινωνιακής υποδομής στην περιοχή.

Στρατηγική για τις υποδομές μεταφορών στη ΝΑ Ευρώπη Τα γενικά και τα ειδικά προβλήματα και οι προοπτικές της ΝΑ Ευρώπης έχουν προκαλέσει το ενεργό ενδιαφέρον της Ε.Ε. και διεθνών οργανισμών για τη διαμόρφωση μιας ενιαίας στρατηγικής για τις υποδομές μεταφορών στην Ν.Α. Ευρώπη. Στο πλαίσιο αυτό εκπονήθηκε ένα στρατηγικό κείμενο σχετικά με τις υποδομές μεταφορών και ενέργειας στην Ν.Α. Ευρώπη με τη συνεργασία της Γενικής Διεύθυνσης Ενέργειας και Μεταφορών (DGTren) και της Γενικής Διεύθυνσης Εξωτερικών Σχέσεων / Γραφείο Συνεργασίας Europe Aid το οποίο αφού συζητήθηκε με διεθνείς χρηματοδοτικούς οργανισμούς(Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και Παγκόσμια Τράπεζα), τα κράτη μέλη της ΕΕ και τις χώρες της περιοχής, παρουσιάσθηκε στις συναντήσεις του Συμφώνου Σταθερότητας στα Τίρανα και στο Βουκουρέστι το 2001.

Στρατηγική για τις υποδομές μεταφορών στη ΝΑ Ευρώπη Κεντρικό άξονα της κοινής στρατηγικής είναι η δημιουργία ενός πολυτροπικού δικτύου στην περιοχή, προσαρμοσμένου στη προσδοκώμενη ζήτηση μεταφοράς προσώπων και αγαθών. Ο στρατηγικός αυτός προσανατολισμός στη συνέχεια διασαφηνίσθηκε μέσα από δυο επιτελικές τεχνικές μελέτες: την TIRS (Transport Infrastructure Regional Study) και την REBIS (Regional Balkans Infrastructure Study) το 2002 και το Οι μελέτες αυτές σταδιακά μετατόπισαν και εντόπισαν το διεθνές ενδιαφέρον για τις υποδομές μεταφορών στα Δυτικά Βαλκάνια και ειδικότερα στη διαμόρφωση ενός βασικού δικτύου μεταφορών για την περιοχή.

Το βασικό Δίκτυο Μεταφορών στα Δυτικά Βαλκάνια Η οριστικοποίηση του βασικού δικτύου επισημοποιήθηκε με την υπογραφή Μνημονίου Συνεννόησης (MoU) την 11η Ιουνίου 2004 από την Αλβανία, τη Βοσνία / Ερζεγοβίνη, την Κροατία, την Π.Γ.Δ.Μ., τη Σερβία / Μαυροβούνιο (συμπεριλαμβανομένου του Κόσσοβου) και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ουσιαστική συμβολή είχε η συνεργασία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και των κύριων χρηματοδοτικών οργανισμών (συναντήσεις που διοργανώθηκαν από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, την Ευρωπαϊκή Τράπεζα για Ανοικοδόμηση και Ανάπτυξη και την Παγκόσμια Τράπεζα το 2003). Οι τρεις αυτές συναντήσεις υποστηρίχθηκαν τεχνικά από τη μελέτη REBIS καθοδηγούμενη από τη Διευθύνουσα Ομάδα Υποδομών (Infrastructure Steering Group – ISG) η οποία είχε δημιουργηθεί στο πλαίσιο του Stability Pact Working Table II με στόχο την προώθηση των υποδομών στην περιοχή της ΝΑ Ευρώπης.

Το βασικό Δίκτυο Μεταφορών στα Δυτικά Βαλκάνια Το Βασικό Δίκτυο Μεταφορών περιλαμβάνει τα τμήματα των Πανευρωπαϊκών αξόνων που διασχίζουν την περιοχή και αποτελούν τον σκελετό του δικτύου, τις οδικές συνδέσεις των πρωτευουσών της περιοχής και τις συνδέσεις με τις πρωτεύουσες των γειτονικών χωρών. Περιλαμβάνονται επίσης οι συνδέσεις με τα στρατηγικής σημασίας λιμάνια Durres, Rijeka, Split, Dubrovnik, Ploce, Bar και Vlore καθώς και με τα αεροδρόμια των πέντε πρωτευουσών και των πόλεων Banja Luca, Dubrovnik, Nis, Pristina και Podgorica. Περιλαμβάνει 4300 χλμ. σιδηροδρομικού δικτύου, 6000 χλμ. οδικού δικτύου, σημαντικά λιμάνια και αεροδρόμια και τις ποτάμιες συνδέσεις του Δούναβη και του Σάβα.

Προτεραιότητες ανάπτυξης μεταφορών οι βασικές συνιστώσες ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ ΕΘΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΟΧΗ ΩΣ ΠΡΟΣ: ΜΕΣΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΧΡΟΝΙΚΟ ΟΡΙΖΟΝΤΑ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΗ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΕΡΓΩΝ ΚΑΤΑ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΒΑΣΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΣΤΑ ΔΥΤΙΚΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΠΑΝΕΥΡΩΠΑΙΚΟΙ ΑΞΟΝΕΣ

References ESPON, Transport Services and Networks: Territorial Trends and Basic Supply of Infrastructure for Territorial Cohesion) (TPG 1.2.1) ESTIA: European Space and Territorial Integration Alternatives, INTERREG IIC, European Commission and the Ministry of National Economy ( ) (web site: European Commission, Regional Strategy Paper , Including in Annex: Multi-annual Indicative Programme , DG External Relations, Directorate Western Balkans, Horizontal Issues, CARDS Programme European Commission, 2001, Transport and Energy infrastructure in South East Europe, (Albania, Bosnia-Herzegovina, Croatia, Federal Republic of Yugoslavia, Former Yugoslav Republic of Macedonia), Developed by the Working Group of the Commission services, Directorate General for Energy and Transport, Directorate General for External Relations, EuropeAid Co-operation Office European Commission, 2004, The Stabilisation and Association process for South East Europe, Third Annual Report, (COM(2004) 202 /2 final) European Commission/World Bank, 2003, Developing Regional Infrastructure Strategic Approach and Implementation of Projects, Office for South East Europe, Note Prepared by the Secretariat of the Infrastructure Steering Group Eurostat yearbook, 2002, The statistical guide to Europe, Data , European Commission, Theme 1, General Statistics. IMONODE – Efficient Integration of Cargo Transport Modes & Nodes in CADSES area, INTERREG CADSES project, Hellenic Institute of Transport – H.I.T IΠΑ/ΥΠΕΧΩΔΕ, 2000, Χωροταξικές Διαστάσεις της Πολιτικής Μεταφορών στον Βαλκανικό Χώρο MoU, 2004, Memorandum of Understanding on the development of the South East Europe Core Regional Transport Network REBIS, 2003, Regional Balkans Infrastructure Study – Transport, Final report, CARDS Programme SPF, 2000, Spatial Planning Forum in Southeast Europe, Coordinator: Grigoris KAFKALAS, DAC Project Final Report, Spatial Development Research Unit, 2000, Aristotle University of Thessaloniki, Ministry of Environment, Spatial Planning and Public Works TTFSEE, 2002, Trade and Transport Facilitation in South East Europe Program: Provision of Consulting Services in User Survey Design and Implementation, Interim Report I, Contracting Party: World Bank, Contractor: PlanConsult Holding GmbH TIRS, 2002, Transport Infrastructure Regional Study in the Balkans, Final Report, European Conference of Ministers of Transport (prepared by LOUIS BERGER SA) VISION PLANET, 2000, Strategies for integrated Spatial Development of The Central European Danubian and Adriatic area, Guidelines and Policy proposals