Σημειολογική μέθοδος Θεωρίες ως προϋποθέσεις για τη σημειολογική ιστοριογραφία της τέχνης: Σημειωτική - Σημειολογία & Στρουκτουραλισμός = Φιλοσοφική θεωρία που αποβλέπει στην ανάλυση και κατανόηση της λειτουργίας όλων των κατασκευασμένων συστημάτων που αποτελούνται από δομές και σημεία και προϋπάρχουν των υποκειμένων και της βούλησης τους, π.χ. η τέχνη. Το νόημα των σημείων ενός συστήματος διαμορφώνεται αποκλειστικά και μόνο από τις μεταξύ τους σχέσεις.

Σημειωτικές θεωρίες: Ferdinand de Saussure (Ελβετός γλωσσολόγος που όρισε τη γλωσσολογία ως τη βάση της σημειωτικής) & Charles Sander Peirce (Αμερικανός φιλόσοφος που αντιλαμβανόταν τη σημειωτική ως είδος φιλοσοφικής λογικής και διερεύνησε τις διαφορές μεταξύ σημειωτικών κατηγοριών). Στρουκτουραλισμός: Εφαρμογή των σημειωτικών θεωριών στο χώρο της ανθρωπολογίας από το Γάλλο ανθρωπολόγο Claude Levi-Strauss, καθώς και σε αυτόν της θεωρίας της λογοτεχνίας με κύριο εκφραστή το Γάλλο Roland Barthes. Μετα-στρουκτουραλισμός: Mikhail Bakhtin & Jacques Derrida (Αποδόμηση) Μεταμοντερνισμός: Jean-Francois Lyotard, Jean Baudrillard και Michel Foucault Έχουν διατυπωθεί και ακραίες θέσεις που φτάνουν να αμφισβητούν τη δυνατότητα κατανόησης της τέχνης του παρελθόντος και της εξέλιξης της, σείοντας τα θεμέλια της επιστήμης της Ιστορίας της Τέχνης.

Ferdinand de Saussure (1857-1913) Course in General Linguistics (1916): Ορίζει τη Σημειωτική ως την επιστήμη που ερευνά τη ζωή των σημείων σε μια κοινωνία, αναγνωρίζοντας τη γλωσσολογία ως τη βάση της. Αναλύοντας τις δομές της γλώσσας, στοχεύει στην εύρεση κοινών αρχών για την αποκωδικοποίηση όλων των άλλων κατασκευασμένων συστημάτων.

Ο Saussure αναγνώρισε δύο επίπεδα στη γλώσσα: Α. την ατομική έκφραση (parole) Β. το ευρύτερο σύστημα έκφρασης και κατανόησης (langue). Η έρευνα του επικεντρώθηκε στο langue, καθώς ήθελε να διαμορφώσει επιστημονική θεωρία με διυποκειμενική βάση, με σκοπό την εξήγηση των τρόπων που επικοινωνούμε και παράγουμε νοήματα μέσα από όλα τα συστήματα που έχουμε κατασκευάσει.

Κάθε γλωσσικό σημείο, δηλαδή κάθε λέξη, αποτελείται από ένα σημαίνον και ένα σημαινόμενο. Το σημαίνον αναφέρεται στον ήχο της λέξης, ή στη μορφή των γραμμάτων της, ενώ το σημαινόμενο αποτελεί αναφορά στην αντιστοιχία του σημαίνοντος στην εξωτερική πραγματικότητα. Η επιλογή του σημαίνοντος είναι αυθαίρετη.

Ο Saussure ήταν αντιρεαλιστής, καθώς πίστευε ότι ο κόσμος υπάρχει μόνο σε σχέση με εμάς. Μια πρόταση, σύμφωνα με τη θεωρία του αντιρεαλισμού, είναι αληθής όχι λόγω της αντιστοιχίας της με τον έξω κόσμο, αλλά με κριτήρια την εσωτερική της συνέπεια και τη δυνατότητα λογικής αιτιολόγησης των μερών της. O Saussure ανέλυσε τη γλώσσα με κριτήριο τη διαφορετικότητα των λέξεων. Υποστήριζε ότι κατανοούμε τις λέξεις μόνο ως μέρη του συστήματος που ανήκουν, δηλαδή αυτού της γλώσσας, και όχι μέσα από αντιστοιχίες με σημεία άλλων συστημάτων.

Διάκριση μεταξύ διαχρονικής και συγχρονικής προσέγγισης στη γλώσσα Α. Διαχρονική προσέγγιση = Εξέταση της εξέλιξης της γλώσσας Β. Συγχρονική προσέγγιση = Διερεύνηση της κατάστασης της γλώσσας σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο Η γλώσσα μπορεί να μελετηθεί μόνο σε μια συγχρονική προσέγγιση: Σασουριανή θεωρία που επηρέασε τη σημειωτική ιστοριογραφία της τέχνης, διαμορφώνοντας την πεποίθηση ότι δεν υπάρχει δυνατότητα κατανόησης καλλιτεχνικών έργων από ερμηνευτές που ζουν σε άλλες ιστορικές εποχές από αυτά. Σε μια πιο μετριοπαθή εκδήλωση της σημειωτικής στον τεχνο-ιστορικό χώρο, η σημασία των καλλιτεχνικών έργων υπάρχει μόνο σε σχέση με τον αποδέκτη και ερμηνευτή τους.

Charles Sanders Peirce (1839-1913) Ρεαλιστής: η πραγματική εικόνα του κόσμου μπορεί να αποκτηθεί μέσα από την επιστημονική δραστηριότητα, ρόλος της οποίας είναι η ανακάλυψη και απόδειξη της αλήθειας.

Τύποι σημείων που έπαιξαν ουσιαστικό ρόλο στη σημειωτική ιστοριογραφία της τέχνης: • Η Εικόνα (Icon): Το σημείο που χαρακτηρίζεται από την άμεση αντιστοιχία σημαίνοντος και σημαινόμενου • Η Ένδειξη (Index): Το σημαίνον δεν αντιστοιχεί άμεσα στο σημαινόμενο, αλλά δεν είναι και αυθαίρετο. Υπάρχει φυσική ή αιτιακή σύνδεση μεταξύ τους, ικανή να παρατηρηθεί ή να συναχθεί. • Το Σύμβολο (Symbol): Το σημαίνον είναι εντελώς αυθαίρετο ή συμβατικό (σε σχέση πάντα με το σημαινόμενο). Υπάρχει ωστόσο διυποκειμενική αποδοχή της σχέσης σημαίνοντος και σημαινόμενου.

Ένα έργο τέχνης μπορεί να ανήκει ταυτόχρονα και στις τρεις κατηγορίες, ή και σε λιγότερες.

Στάδια & τρόπος νοηματοδότησης Το πραγματικό αντικείμενο γίνεται αρχικά αντιληπτό ως σημείο με τη μορφή εικόνας, ένδειξης ή συμβόλου (ή και συνδυαστικά) και στη συνέχεια ερμηνεύεται από τον αποδέκτη, ο οποίος μέσα από την ερμηνευτική διαδικασία του προσδίδει νόημα. Peirce: Η σημασία δεν παράγεται μέσα από τη διαφορετικότητα των σημείων, αλλά από την αναλογική τους σχέση με τον κόσμο.

Στρουκτουραλισμός: Claude Levi-Strauss (1908-2009) & Ronald Barthes (1915-1980) Φιλοσοφική θεώρηση που αντιλαμβάνεται όλες τις πολιτισμικές δραστηριότητες ως συστήματα που διαμορφώνονται και υπακούν σε συγκεκριμένες δομές. Claude Levi-Strauss: Τα πολιτισμικά φαινόμενα διαμορφώνονται με βάση τις κοινές σε όλους τους ανθρώπους δομές του εγκεφάλου, ανεξαρτήτως εποχής ή πολιτισμικών διαφορών.

Σύμφωνα με τον Levi-Strauss, κάθε πολιτισμός οργανώνει την κοσμοεικόνα του μέσα από αντιθετικά ζεύγη, τα οποία της προσδίδουν σημασία μέσα από τη διαφορετικότητα τους. Τα αντιθετικά αυτά ζεύγη συνδέονται ταυτόχρονα με άλλα αντίστοιχα ζεύγη, διαμορφώνοντας κάθετες και οριζόντιες σχέσεις μεταξύ τους. Έτσι, ενότητες ενός συστήματος αποκτούν νόημα μόνο σε σχέση με άλλες ενότητες, ενώ μπορούν να αναλυθούν μόνο στο πλαίσιο των αντιθετικών ζευγών.

The Raw and the Cook (1964): Ο Claude Levi-Strauss διερευνά την αξία που προσδίδουμε στα άκρα των αντιθετικών ζευγών.

Roland Barthes: Η σημασία των γραπτών κειμένων είναι προϊόν της συνδιαλλαγής τριών ανεξάρτητων κόσμων: του δημιουργού, του κειμένου και του αποδέκτη. Η σχέση σημαίνοντος και σημαινόμενου είναι ρευστή: τα σημαίνοντα αποκτούν νόημα μέσα από την επαφή τους με τον εκάστοτε αποδέκτη τους.

Τα κείμενα εξαρτώνται από άλλα κείμενα σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, από ότι εξαρτώνται από τις προθέσεις των συγγραφέων τους. Η ερμηνεία ενός έργου αποτελεί πράξη επαναδημιουργίας του.

Μεταστρουκτουραλισμός : Mikhail Bakhtin (1895-1975) και Michel Foucault (1926-1984) Μεταστρουκτουραλισμός = Κριτική επαναδιατύπωση του Στρουκτουραλισμού που κρίθηκε προβληματικός ως προς τον ανιστορικό και παγκόσμιο χαρακτήρα των κατασκευασμένων συστημάτων, και την αγνόηση των εμπειριών του αποδέκτη στο πλαίσιο της ερμηνείας λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών έργων. Mikhail Bakhtin: Η γλώσσα έχει πάντοτε ιδεολογικό χαρακτήρα και εξαρτάται από τις εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες που διαμορφώνουν την ομιλία.

Μεταστρουκτουραλισμός: Η σχέση σημαίνοντος και σημαινόμενου χαλαρώνει και οι δομές της γλώσσας και όλων των κατασκευασμένων συστημάτων παύουν να έχουν σταθερό, παγκόσμιο και ανιστορικό χαρακτήρα. Michel Foucault: Αμφισβήτησε τον σταθερό αλλά και αληθινό χαρακτήρα των κατασκευασμένων συστημάτων. Η ιστορία αποτελεί διαδικασία αλμάτων, κενών, συμπτωμάτων, ρήξεων και συγκυριών. Ρόλος του ιστορικού είναι να αποσυνδέσει το παρόν από το παρελθόν, εστιάζοντας τη μελέτη του στη σύγχρονη του εποχή και στους τρόπους που οι κοινωνίες διαχειρίζονται την εξουσία. Η αλήθεια είναι απόλυτα συνυφασμένη με την εξουσία και δεν μπορεί να προσεγγιστεί πέρα από τα όρια της ομιλίας.

Αποδόμηση: Jacques Derrida (1930-2004) Φιλοσοφικό σύστημα που διερευνά τους τρόπους που διαμορφώνονται η γνώση και το νόημα στο πλαίσιο κατασκευασμένων συστημάτων. Η γλώσσα χαρακτηρίζεται από την ταυτόχρονη ύπαρξη και απουσία νοήματος: ακόμη και οι πιο βαθιές δομές της είναι κατασκευές της ομιλίας και έτσι δεν υπάρχει αντικειμενικός και παγκόσμιος τρόπος πρόσληψης της γνώσης ή κατάκτησης της αλήθειας.

Derrida (1967), Speech and Phenomena / Writing and Difference / Of Grammatology: Διερευνά τη σχέση γλώσσας και ερμηνείας. The Truth in Painting (1978) &The Post Card (1980): Διερευνά τη σχέση μορφής και περιεχομένου, με συστηματικές αναφορές στην τέχνη και τη θεωρία της. Ο Derida αντιλαμβάνεται κάθε θεμελιώδη αρχή ως κατασκευασμένη από τη γλώσσα οντότητα, η σημασία της οποίας πρέπει να επανεξεταστεί. Ο μόνος τρόπος για να επιτευχθεί η απομάκρυνση καθιερωμένων συμβάσεων της γλώσσας είναι η αποδόμηση όλων των γραπτών κειμένων, η διάσπαση δηλαδή της παραδοσιακής συσχέτισης σημαινόντων και σημαινόμενων.

“DifferΑnce” = Η απόσταση που χωρίζει το σημαίνον από το σημαινόμενο και νοηματοδοτεί τα σημεία ενός συστήματος. Τα σημεία ενός συστήματος διαφέρουν, έχοντας μεταξύ τους κενό χώρου και χρόνου. Ο χώρος και ο χρόνος παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της σημασίας τους, η οποία κατά αυτή την έννοια δεν μπορεί ποτέ να είναι απόλυτη και παγκόσμια (καθώς δεν μπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από το χώρο και το χρόνο). Κάθε σημείο αποκτά σημασία και την ίδια στιγμή αφήνει το ίχνος του αντίθετου του που τελικά αποτελεί το απόν μέρος της παρουσίας του. Με αυτή την έννοια ο πολιτισμός είναι ένα δίκτυο σχέσεων μεταξύ των διαφόρων σημείων, μέσα από τις οποίες προσλαμβάνουμε νοήματα.

Μεταμοντερνισμός: Jean-Francois Lyotard (1924-1998), Jean Baudrillard (1929-2007) & Michel Foucault (1926-1984) Έχοντας ως γενική αρχή του την απομάκρυνση από τα επιτεύγματα της μοντέρνας περιόδου αλλά και την κριτική των αρχών της, ο Μεταμοντερνισμός εμφανίστηκε και στην ιστοριογραφία της τέχνης ως πολέμιος του τεχνοϊστορικού αφηγήματος και ως υπέρμαχος των μειονοτήτων που είχαν αγνοηθεί στο πλαίσιο της παραδοσιακής και μοντέρνας ιστοριογραφίας της τέχνης.

Jean-Francois Lyotar, The Postmodern Condition: A Report of Knowledge (1970) Εφόσον ο πολιτισμός δεν είναι στατικός, αλλά βρίσκεται διαρκώς σε εξέλιξη και χαρακτηρίζεται από πολυσύνθετες δομές, νόημα έχει μόνο να διερευνά κανείς τις κοινωνικές παραμέτρους στο σύνολο τους. Αίτημα του Lyotard ήταν η ιστορία και ο πολιτισμός να μην αντιμετωπίζονται στο πλαίσιο των μεγάλων αφηγημάτων του παρελθόντος, που περισσότερο αποκρύπτουν παρά αποκαλύπτουν την αλήθεια, αλλά ως συνδιαλέξεις που αγωνίζονται να συμβιβαστούν με τις σχέσεις ισχύος.

Lyotard: Aντικειμενική προσέγγιση των παραδόσεων, της ιστορίας και του πολιτισμού είναι αδύνατη γιατί πάντα θα εμπλέκεται η υποκειμενικότητα του μελετητή τους.

Jean Baudrillard, Simulacra and Simulations (1981): Η πραγματικότητα είναι κατασκευή των μέσων μαζικής ενημέρωσης, και το σημαινόμενο έχει αντικατασταθεί από το simulacrum, δηλαδή το ομοίωμα αυτού που θεωρούμε ως πραγματικό.

Michel Foucault: Διατύπωσε θεωρίες για τη σεξουαλικότητα που επηρέασαν στη διαμόρφωση της φεμινιστικής και της ομοφυλοφιλικής μεθόδου στην ιστοριογραφία της τέχνης. Οι όροι «ομοφυλόφιλος» και «ετεροφυλόφιλος» είναι κοινωνικές κατασκευές. Όλες οι έννοιες είναι ιστορικά κατασκευασμένες, δεν υπάρχουν παγκόσμιες αλήθειες, ούτε η δυνατότητα να ελέγχουμε αν μια πρόταση είναι αληθής ή ψευδής. Η μόνη αλήθεια που γνωρίζουμε είναι ό,τι αφορά στη σύγχρονη ιστορική στιγμή.

M.Foucault, Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1976): Όλοι οι σεξουαλικοί όροι είναι κατασκευές και μορφές κατηγοριοποίησης και ρύθμισης των υποκειμένων από τις εξουσιαστικές αρχές.

Η επίδραση των σημειολογικών θεωριών στην ιστοριογραφία της τέχνης εντοπίζεται στα ακόλουθα σημεία: Συστηματική διερεύνηση της φύσης της αναπαράστασης. Ύπαρξη πολλών πιθανών ερμηνειών. Επανεξέταση του ρόλου, των σκοπών, των μεθόδων και των γνωστικών αντικειμένων της ιστορίας της τέχνης, ως επιστήμης. Στροφή στη μελέτη του ρόλου των μειονοτήτων στην ιστορία της τέχνης.

Jan Mukarovsky, Η Τέχνη ως Σημειωτικό Γεγονός (1934): Για πρώτη φορά χαρακτηρίζονται τα καλλιτεχνικά έργα ως σημεία.

Maurice Merleau-Ponty, Σημεία (1960): Η ζωγραφική, όπως και η γλώσσα, απαρτίζεται από σημεία που ακολουθούν συγκεκριμένη λογική και σύνταξη. Ronald Barthes, Στοιχεία της Σημειολογίας (1964): Ασχολήθηκε με τη σημειωτική ανάλυση της εικόνας εφαρμόζοντας σασουριανές αρχές.

Rosalind Krauss, The Originality of the Avant-Garde and Other Modernist Myths (1985): Η αποκωδικοποίηση των καλλιτεχνικών έργων δεν έχει νόημα να γίνεται με αναφορές σε άλλα συστήματα, δηλαδή την εξωτερική πραγματικότητα, καθώς τα σημεία ενός συστήματος δε συνδέονται με τα σημεία ενός άλλου. Η σημασία διαμορφώνεται μόνο μέσα από συσχετίσεις σημείων του ίδιου συστήματος και συγκεκριμένα προκύπτει μέσα από τη διαφορετικότητα τους.

Η Krauss αντιλαμβάνεται τα κολλάζ του Picasso ως μελέτες της εικαστικής γλώσσας: δεν αναπαριστούν την πραγματικότητα, αλλά την ίδια την αναπαράσταση, διερευνώντας τις δυνατότητες της. Tα σημεία των κολλάζ είναι πολύσημα, με τις σημασίες τους διαμορφωμένες στο πλαίσιο του συστήματος που ανήκουν.

Meyer Shapiro, On some Problems in the Semiotics of Visual Arts: Field, Artist, and Society (1969): Καλλιεργεί είδος εικονογραφικής σημειολογίας με αναφορές στην πραγματικότητα, η οποία όμως γίνεται αντιληπτή ως μέρος του συστήματος της τέχνης.

M.Shapiro, Words and Pictures: On the Literal and the Symbolic in the Illustration of a Text (1973): Εφάρμοσε την εικονογραφική σημειωτική του μέθοδο, διερευνώντας τη σχέση απεικόνισης και κειμένου, στο οποίο είναι βασισμένη.

Mieke Bal, Reading Rembrandt (1991): Τα σημεία είναι γεγονότα που διαρκώς εξελίσσονται και αλλάζουν. Η κινητικότητα αυτή εξαρτάται κάθε φορά από τον αποδέκτη τους. Έτσι, το νόημα των καλλιτεχνικών έργων δεν υφίσταται πριν από την επαφή του με τους θεατές-ερμηνευτές τους, οι οποίοι τα αποκωδικοποιούν μέσα από τις προσωπικές τους προσεγγίσεις σε αυτά.