Les voyages grecs d’Arthur Rimbaud Κριτική ανάλυση λογοτεχνικών μεταφράσεων και θεωρητικές προσεγγίσεις 2.10.18 Les voyages grecs d’Arthur Rimbaud

Le mythe de Rimbaud « Moi ! moi qui me suis dit mage ou ange, dispensé de toute morale, je suis rendu au sol, avec un devoir à chercher, et la réalité rugueuse à étreindre ! Paysan ! » Arthur Rimbaud, « Adieu », Une saison en enfer, 1873. « Prédestiné aux annexions, par son importance et par son apparente ambiguïté, les écoles littéraires et jusqu’aux sectes religieuses en revendiquent la possession .» Etiemble, Yassu Gauclère, Rimbaud, Gallimard, nrf essais, Paris, 1950. p.11. « Je dis qu'il faut être voyant, se faire voyant. Le poète se fait voyant par un long, immense et raisonné dérèglement de tous les sens. » « Lettre du voyant »: 15 mai 1871

Arthur Rimbaud (1854-1891) Une saison en enfer (1873) Illuminations (1886)

La traduction : une prolifération du mythe « On a déclaré, dit Dhôtel, Rimbaud insaisissable. Pour les uns c’est un poète symboliste (“ qui a le droit de nous perdre dans une confusion splendide ”), pour les autres une espèce de mystique “dont l’expression se dégage de toute raison humaine, pour mieux s’ajuster à des réalités immatérielles ”. Allons donc ! dit Dhôtel, rien de tout cela ne tient debout. Rimbaud “a fondé, en dehors de toute religion, ses croyances personnelles sur des principes solides”. Il suffit le lire sans préjugé, au mot à mot, et Rimbaud reprendra sous nos yeux  ”son caractère d’homme simple... [qui] a composé des œuvres logiquement ordonnées selon leurs moindres détails”.» André Dhôtel, Rimbaud et la révolte moderne, La Table ronde, 2004 [1952], p. 8-9.

Premières traductions en langue grecque Σωτήρης Σκίπης (1881-1952) des extraits d’Une saison en enfer traduit comme Μια εποχή στον Άδη (« Jadis si je me souviens bien » et « Mauvais sang »), εφημ. Νουμάς 16/5/1910. Το μεθυσμένο καράβι, εφημ. Νουμάς 19/5/1912.

1/6 Traducteurs et paratextes Γιάννης Σφακιανάκης (1903-1987) Πεζά ποιήματα, 1945 (Les Déserts de l’amour, Les Illuminations, Une Saison en enfer) «τρομακτικά μεγάλη κι επικίντυνη» «Μεγάλη, αφού, καθώς σωστά υποστηρίζεται, το παιδί τούτο του θαύματος έβαλε τις ηράκλειες στήλες ενός λογοτεχνικού κόσμου, επικίντυνη γιατί πλήρωσε με την αντικαταβολή του αίματος τη γιγαντοσύνη του, γιατί κάηκε ο ίδιος μεσ’ στη φωτιά των οραμάτων του» «πυρηφλεγής αερόλιθος που πέρασε οργώνοντας και πυρπολώντας τα βάθη του στερεώματος.» «φτερωτός αλήτης»

2/6 Traducteurs et paratextes Νίκος Σπάνιας (1923-1990) Μια εποχή στην κόλαση, 1962 «Έσκυβα απ’ το παράθυρό μου κι έβλεπα την Τρίτη Λεωφόρο -απέραντη- να την διασχίζουν αραιοί διαβάτες που ίσως να μην είχαν καν ακούσει τ’ όνομα Rimbaud. […] Μια νεγρέσσα στο Χάρλεμ με μύγες περπατώντας στο πρησμένο χείλι της, κι ένα άσπρο μπλάστρι στο δεξί της γόνα: Rimbaud, άρρωστος στο Νοσοκομείο του Άντεν. Ένας σακάτης με ξύλινο πόδι: -“ Lundi matin, on ampute ma jambe. Danger de mort.” Και πάει λέοντας. Μπλέκοντας φράση με πράξη, αίσθηση με παραίσθηση. Σύμφωνα με τη σωστή φράση του d’Alain Bosquet : “C’est qu’en nous, nous portons un Arthur Rimbaud...” » « voyou, voyeur, vagabond, velléitaire, voyageur » «εκλεκτός έκλυτος, αθεράπευτος μπανιστιρτζής, διάπυρος (διακεκαυμένος), οραματιστής, αλαλιασμένος αλήτης, διχασμένος δράστης, κατατρεγμένος ταξιδευτής»

3/6 Traducteurs et paratextes Αθανάσιος Λάμπρου (1962- ) Une Saison en enfer / Μια εποχή στην κόλαση, 1996 «κλέφτης της φωτιάς» «το φως που έφερ[ε] με το έργο του το πλήρωσε με το αίμα του και την ίδια τη ζωή του» «Hoelderlin, Novalis, Kalvos, Solomos, van Gogh, Nietzsche: μοναξιασμένοι, ερημωμένοι, καταραμένοι, ξένοι. Έτη φωτός μακριά απ’ όλα τα γήινα, γήινοι όσο άλλος κανείς, μακρινοί φλεγόμενοι αστερισμοί που το φως τους θα χρειαστεί ακόμη έτη φωτός τη γη ν’ αγγίξει»

4/6 Traducteurs et paratextes Χριστόφορος Λιοντάκης (1945- ) Μια εποχή στην κόλαση, 2004 «Απόκληρος μες στη ζωή κι απ’ όλους ξεχασμένος να περπατώ και να πονώ είμαι καταραμένος. Περιπλανώμενη ζωή, περιπλανώμενο κορμί.» Κ. ΒΙΡΒΟΣ - Β.ΤΣΙΤΣΑΝΗΣ «Η εποχή αυτής της μετάφρασης ήταν κάτι ανάμεσα στην Κόλαση και τον Παράδεισο. Ερωτοτροπούσα μαζί της πολλά χρόνια.» « J’ai voulu dire ce que ça dit, littéralement et dans tous les sens »

5/6 Traducteurs et paratextes Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου (1931- 1996) Εκλάμψεις, 1981

6/6 Traducteurs et paratextes Στρατής Πασχάλης (1958- ) Εκλάμψεις, 2008 «φρέσκια σαν λουλούδι και ταυτόχρονα παλιά σαν χιλιόχρονο παραμύθι, καυτή σαν λάβα και ψυχρή σαν λογισμικός τύπος, άμεση σαν καθημερινή φράση και σιβυλλική σαν αίνιγμα, ρυπαρή σαν ανατολίτικος δρόμος και αγνή σαν αγγελικό πρόσωπο. Ποίηση εφηβικού σφρίγους όπου φώλιασε η οραματική ψυχή αιωνόβιου ερημίτη» «μαγικές εικόνες», «αλχημική γλώσσα»,  «ευρηματική φαντασία» «συνθέσεις αλλόκοτων φράσεων», «λαμπερό “λάθος”», « γκρίζα ορθότητα»

« Quand un poète vous semble obscur, cherchez bien, et ne cherchez pas loin. Il n’y a d’obscur que la merveilleuse rencontre du corps et de l’idée, qui opère la résurrection du langage. » ALAIN, Propos de littérature, Éd. Gonthier, Médiations, p. 12, [1934]

ARTHUR RIMBAUD, LES ILLUMINATIONS, 1886 Fleurs D’un gradin d’or, – parmi les cordons de soie, les gazes grises, les velours verts et les disques de cristal qui noircissent comme du bronze au soleil, – je vois la digitale s’ouvrir sur un tapis de filigranes d’argent, d’yeux et de chevelures. Des pièces d’or jaune semées sur l’agate, des piliers d’acajou supportant un dôme d’émeraudes, des bouquets de satin blanc et de fines verges de rubis entourent la rose d’eau. Tels qu’un dieu aux énormes yeux bleus et aux formes de neige, la mer et le ciel attirent aux terrasses de marbre la foule des jeunes et fortes roses.

Arthur Rimbaud, Μια Εποχή στην κόλαση, μετ. Νίκος Σπάνιας, χ. ε Λουλούδια Από ένα σκαλοπάτι χρυσαφένιο, – μέσα από κορδόνια μεταξωτά, κουρτίνες γκρίζες, βελούδα πράσινα και δίσκους κρυστάλλινους, που σκουραίνουν καθώς ο χαλκός στον ήλιο, – βλέπω το χελιδονόχορτο ν’ ανοίγει επάνω σ’ ένα χαλί γεμάτο τεχνουργήματα ασημένια, με μάτια και μαλλιά. Κομμάτια χρυσαφιού κίτρινου σκόρπια επάνω στον αχάτη, κίονες από ακαζού στηρίζοντας ένα θόλο από σμαράγδια, μπουκέτα με ατλάζι λευκό και λεπτές βέργες από ρουμπίνια αγκαλιάζουν το ρόδο του νερού. Όμοια μ’ ένα θεό με πελώρια μάτια γαλάζια και μορφές από χιόνι, η θάλασσα και ο ουρανός τραβάνε στα μαρμαρένια δώματα το πλήθος τα καινούργια και άλκιμα ρόδα.

Δεύτερη γραφή Arthur Rimbaud, Comte de Lautréamont, Paul Éluard, Pierre Jean Jouve, Giuseppe Ungaretti, Federico Garcia Lorca, Vladimir Maiakovski μετάφραση: Οδυσσέας Ελύτης Ίκαρος, 1996 Άνθη Σε χρυσό σκαλάκι ανεβασμένος – μέσ’ από πράσινα βελούδα, σιρίτια μεταξένια, θαμπά τούλια και δίσκους από κρύσταλλο που όσο παν σκουραίνουν ίδια μπρούντζος μες στον ήλιο – κοιτάω κείνο τ’ άνθος που ανοίγει δάχτυλα τα πέταλά του, πάνω σ’ ένα χαλί ολοκέντητο μ’ ασήμι, μάτια και λυτά μαλλιά. Σπαρμένα στον αχάτη χρυσοκίτρινα νομίσματα, στήλες από κοκκινόξυλο στηρίζοντας ψηλά θόλο σμαράγδινο, δέσμες άσπρο ατλάζι και λεπτούτσικες βέργες ρουμπινένιες αγκαλιάζουν ολούθε το υδάτινο τριαντάφυλλο. Ίδια Θεός που ‘ν’ από χιόνι κι έχει πελώρια μάτια γαλανά, θάλασσα κι ουρανός ανεβάζουνε πάνω στους μαρμάρινους εξώστες πλήθος τα νέα γερά τριαντάφυλλα.

Arthur Rimbaud, Εκλάμψεις, μετ Λουλούδια Από μια χρυσή κερκίδα, – ανάμεσα στα μεταξωτά κορδόνια, τις γκρίζες γάζες, τα πράσινα βελούδα και τους κρυστάλλινους δίσκους που μαυρίζουν σαν μπρούντζος στον ήλιο, – βλέπω το ανάρρινο ν’ ανοίγει πάνω σ’ ένα χαλί από διχτυωτά ασημένια, από μάτια και κόμες. Κομμάτια από κίτρινο χρυσό σπαρμένα πάνω στον αχάτη, κίονες από μαόνι που στυλώνουν έναν θόλο από σμαράγδια, δέσμες από ατλάζι λευκό, και λεπτές βέργες από ρουμπίνι περιβάλλουν το υδάτινο ρόδο. Όμοιοι μ’ ένα θεό με πελώρια γαλάζια μάτια και με σχήματα από χιόνι, η θάλασσα κι ο ουρανός τραβούν στις μαρμάρινες ταράτσες το πλήθος των

Είναι άλλο πράγμα να μεταφράζει κανείς τα ποιήματα που αγαπά και απ' αυτά πάλι μόνον όσα θεωρεί πιο πρόσφατα· και άλλο πράγμα να περιορίζεται αναγκαστικά σε ορισμένα έργα, είτε για λόγους ιστορικούς -επειδή αντιπροσωπεύουν μιαν εποχή, ένα συγκεκριμένο ρεύμα, κάποιαν ιδιάζουσα πλευρά στην εξέλιξη ενός δημιουργού- είτε για λόγους αισθητικούς -επειδή αφορούν π.χ. σ' ένα σύνολο που δεν θα ήταν σωστό να κατατμηθεί. Στην πρώτη περίπτωση, χωρίς αμφιβολία, η κρίση μας πρέπει να είναι αυστηρή. Ξέρουμε ότι εκεί ο μεταφραστής έχει το ελεύθερο, εάν βρεθεί μπροστά σε ανυπέρβλητα εμπόδια, να υποχωρήσει και να παραιτηθεί. Απεναντίας, στη δεύτερη περίπτωση ξέρουμε ότι ο μεταφραστής, έτσι κι αλλιώς, είναι υποχρεωμένος να φτάσει σ' ένα αποτέλεσμα: το σχετικά, πάντοτε, καλύτερο. Σ' αυτή τη δεύτερη περίπτωση, την άχαρη, εμπίπτει και η δική μου προσπάθεια. Ήθελα, όταν πρωτάρχισα τις μεταφράσεις που συγκεντρώνω σήμερα στον τόμο αυτόν, δηλαδή σε μιαν εποχή που η λεγόμενη "μοντέρνα" ποίηση δεν είχε κάνει ακόμη την εμφάνισή της στην Ελλάδα, να δώσω ανεξάρτητα από τις προτιμήσεις μου, χαρακτηριστικά δείγματα από τα έργα εκείνων που πρωτοστατήσανε στην ποιητική μεταπολίτευση των καιρών μας. Αργότερα σκέφθηκα ότι θα ήταν καλό να δοθούν αποσπασματικά και μερικά κείμενα από τους προδρόμους, τους "πατέρες", του νεώτερου λυρισμού. Το σχέδιο δεν ολοκληρώθηκε. Αλλά κι έτσι, σε μικρότερες διαστάσεις, δείχνει τι γύρευαν και τι -παρ' όλες τις τυχόν ελλείψεις ή ατέλειες- μπορεί να αντιπροσωπεύει σήμερα μια εργασία σαν αυτή που η σημασία της είναι, το επαναλαμβάνω, ιστορική περισσότερο παρά ουσιαστικά ποιητική. [...] (Οδυσσέας Ελύτης, από το εισαγωγικό σημείωμα)

Exemple : Illuminations

Trad. N.-A. Aslanoglou, 1981 Trad. Y. Sfakianakis, 1945 Trad. S. Paschalis, 2008

Conclusion Des 6 traducteurs étudiés, les 2 premiers, Sfakianakis et Spanias, ont succombé au mythe Rimbaud, au monstre sacré, en affrontant le texte avec une adaptation pleinement avouée le premier et une déconcertante liberté de traduction le second. Lambrou avance dans le même chemin tandis que Liontakis conscient ne se laisse pas emporter par l’émerveillement subi, qu’il essaie de raisonner. De deux derniers traducteurs des Illuminations, Aslanoglou suit respectueusement le mot, fait son travail de traduction sans commentaire et nous épargne son état d’âme tandis qu’ à l’autre extrême Paschalis prend le parti de la fantasmagorie et du merveilleux du poète mais surtout de sa poésie.

Conclusion Si l’on a pu cerner les différentes approches des traducteurs de Rimbaud en quête toujours du merveilleux chez le poète ou dans sa poésie, une question reste cependant ouverte. Comment le traducteur d’un tel auteur, d’une telle écriture doit procéder ? Par l’érudition ou par l’innocence ? En critique ou en poète ? Comment atteindre la merveilleuse utopie de « dire ce que ça dit »?

Corpus Arthur Rimbaud, Πεζά Ποιήματα, μετ. Γιάννης Σφακιανάκης, Α.Ε.Ε., Εταιρία «Φλόγα», Αθήνα, 1945. Arthur Rimbaud, Μια Εποχή στην κόλαση, μετ. Νίκος Σπάνιας, χ.ε., Θεσσαλονίκη, 1962. Arthur Rimbaud, Εκλάμψεις, μετ. Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου, Εκδόσεις Ηριδανός, Αθήνα, 1981. Arthur Rimbaud, Μια Εποχή στην κόλαση, μετ. Αθανάσιος Λάμπρου, Υπερίων, Θεσσαλονίκη, 1996. Arthur Rimbaud, Μια Εποχή στην κόλαση, μετ. Χριστόφορος Λιοντάκης, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2004. Arthur Rimbaud, Εκλάμψεις, μετ. Στρατής Πασχάλης, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2008.

Bibliographie indicative Brunel, Pierre, Éclats de la violence. Pour une lecture comparatiste des Illuminations d’ Arthur Rimbaud, éd. Jose Corti, Paris, 2004. Claisse, Bruno, Rimbaud ou le « dégagement rêvé »,éd. Bibliothèque sauvage, 1990. Coelho, Alain, Arthur Rimbaud fin de la littérature, Essais/Joseph K., 1995, [1987]. Dhôtel, André, Rimbaud et la révolte moderne, La Table ronde, 2004 [1952]. Etiemble, Le mythe de Rimbaud, Genèse du mythe 1869-1949, Gallimard, Paris, 1968. Etiemble, Yassu Gauclère, Rimbaud, Gallimard, nrf essais, Paris, 1950. Fongart, Antoine, De la lettre a l’esprit, éd. Honore Champion, Paris, 2004. Guyaux, André, Poétique du fragment, Essai sur les Illuminations de Rimbaud, éd. A la Baconnière, 2000, [1985]. Py, Albert, « Introduction », in Arthur Rimbaud, Illuminations, Librairie Droz/ Librairie Minard, Genève/Paris, 1969, pp. IX-XXXIV. Ouvrages collectifs Rimbaud 1891-1991, Actes du colloque de Marseille, 6-10 novembre 1991, publiés par André Guyaux, éd.Honore Champion, Paris, 1994. « Dossier Arthur Rimbaud », Magazine Littéraire, n 489, septembre 2009, pp. 58-87 Ελληνική Βιβλιογραφία Αρθούρου Ρεμπώ [Bibliographie grecque d’Arthur Rimbaud], Αθήνα, Τυπογραφείο Σεργιάδη, 1955.