Εισαγωγή στη Συγκριτική Πολιτική Εισαγωγή στη Συγκριτική Πολιτική Συναινετικές δημοκρατίες: Ο μετριασμένος κοινοβουλευτισμός της Γερμανίας Διδάσκων: Μάνος Τσατσάνης

Οι «συναινετικές δημοκρατίες» (consensus democracies) Η διαφοροποίηση μεταξύ πλειοψηφικών και συναινετικών δημοκρατιών έγινε από τον Arend Lijphart (1984, 1999) Συναινετικές δημοκρατίες: ευρύτερη συμμετοχή δυνάμεων στην εξουσία, οριζόντια και κάθετη διάχυση εξουσιών, συναινετική πολιτική κουλτούρα Βασικές τους διαφορές σε σχέση με τις πλειοψηφικές δημοκρατίες είναι: ο πολυκομματισμός, η συχνή συγκρότηση συμμαχικών κυβερνήσεων, οι συμβιβασμοί και οι διαπραγματεύσεις στην άσκηση κυβερνητικής πολιτικής, αναλογικά εκλογικά συστήματα, κορπορατιστικές δομές ενσωμάτωσης ομάδων συμφερόντων Lijphart ⇒ Οι συναινετικές δημοκρατίες πιο ποιοτικές και «ευγενείς» (kinder, gentler democracies) αλλά καταγράφουν και καλύτερες επιδόσεις (π.χ. μακροικονομικά) Στις συναινετικές δημοκρατίες κατατάσσονται συνήθως κράτη της ηπειρωτικής Ευρώπης και της Σκανδιναβίας (Γερμανία, Αυστρία, Βέλγιο, Ελβετία, Ολλανδία, Δανία, Σουηδία, Νορβηγία, Φινλανδία)

Πλειοψηφικές δημοκρατίες Συναινετικές δημοκρατίες Πλειοψηφικές και συναινετικές δημοκρατίες (Arend Lijphart): Εκτελεστική-Κομματική διάσταση Πλειοψηφικές δημοκρατίες Συναινετικές δημοκρατίες Μονοκομματικές κυβερνήσεις Κυριαρχία του εκτελεστικού βραχίονα Δικομματισμοί Πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα Πλουραλιστικό σύστημα διαπραγμάτευσης με ομάδες συμφερόντων Κυβερνήσεις συνασπισμού Ισορροπία μεταξύ εκτελεστικού-νομοθετικού Πολυκομματισμοί Αναλογικό εκλογικό σύστημα Κορπορατιστικό σύστημα διαπραγμάτευσης με ομάδες συμφερόντων

Πλειοψηφικές δημοκρατίες Συναινετικές δημοκρατίες Πλειοψηφικές και συναινετικές δημοκρατίες (Arend Lijphart): Ομοσπονδιακή-Ενιαία διάσταση Πλειοψηφικές δημοκρατίες Συναινετικές δημοκρατίες Ενιαία και συγκεντρωτική δομή κρατικής εξουσίας Συγκέντρωση νομοθετικών εξουσιών σε μία βουλή Συνταγματική αναθεώρηση με απλή πλειοψηφία Απουσία δικαστικής αναθεώρησης νόμων Κεντρική τράπεζα ελεγχόμενη από την κυβέρνηση Ομοσπονδιακή και αποκεντρωμένη δομή κρατικής εξουσίας Ισομερής κατανομή εξουσιών μεταξύ δύο βουλών Συνταγματική αναθεώρηση με ενισχυμένη πλειοψηφία Ύπαρξη δικαστικής αναθεώρησης νόμων Ανεξάρτητη κεντρική τράπεζα

Ο μετριασμένος κοινοβουλευτισμός της Γερμανίας Περιορισμός του κοινοβουλίου / Οριζόντια και κάθετη διάχυση εξουσιών: Ομοσπονδιακό σύστημα Άνω Βουλή Συνταγματικό δικαστήριο Εποικοδομητική ψήφος δυσπιστίας Αναλογικό σύστημα Όριο του 5% Απουσία μονοκομματικών κυβερνήσεων αλλά και κατακερματισμένου κομματικού συστήματος

Το Γερμανικό κοινοβουλευτικό σύστημα Βουλές των κρατιδίων Οι ψηφοφόροι εκλέγουν εκλέγουν εκλέγουν/ διορίζουν Ομοσπονδιακή Συνέλευση Bundestag Κυβερνήσεις των κρατιδίων εκλέγει κάθε 5 έτη εκλέγει και μπορεί να παύσει με εποικοδομητική ψήφο δυσπιστίας εκλέγει Πρόεδρος στέλνουν αντιπροσώπους Καγκελάριος διορίζει Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση: Καγκελάριος και Υπουργοί Bundesrat εκλέγει Συνταγματικό Δικαστήριο

Η κάτω βουλή: Bundestag Αποτελείται από τουλάχιστον 598 έδρες (+ συμπληρωματικές- 709 μετά τις εκλογές του 2017)-εκλογές το αργότερο κάθε 4 έτη Το Bundestag μπορεί να ρίξει την κυβέρνηση μόνο με εποικοδομητική πρόταση δυσπιστίας Αν και τα περισσότερα νομοσχέδια κατατίθενται από την κυβέρνηση (περίπου 4/5), το Bundestag διαθέτει σημαντική επιρροή στη διαμόρφωση των τελικών κειμένων (τροποποιήσεις στις μόνιμες επιτροπές) Ελέγχει το έργο της κυβέρνησης (επερωτήσεις, επίκαιρη ώρα, συζητήσεις στην ολομέλεια, εξεταστικές επιτροπές, κλπ.) Οι μόνιμες επιτροπές αντιστοιχούν περίπου στα υπουργεία και η σύνθεσή τους είναι ανάλογη της δύναμης των κοινοβουλευτικών ομάδων

Η άνω βουλή: Bundesrat To Bundesrat (Ομοσπονδιακό Συμβούλιο) εκπροσωπεί τα 16 κρατίδια (Länder) Κάθε κυβέρνηση κρατιδίου ορίζει μία αντιπροσωπεία στο Bundesrat που μπορεί να αποτελείται σε αριθμό έως τον αριθμό ψήφων που δικαιούται το κρατίδιο (από 3 έως 6, ανάλογα τον πληθυσμό-συνολικά 69 ψήφοι) Κάθε νομοσχέδιο που άπτεται σε ζητήματα κυριαρχίας των κρατιδίων σύμφωνα με τον Θεμελιώδη Νόμο (τις τελευταίες δεκαετίες πάνω από τους μισούς ομοσπονδιακούς νόμους) πρέπει πρώτα να εγκριθεί από την πλειοψηφία στο Bundesrat Ουσιαστικά οι κυβερνήσεις των Land έχουν το δικαίωμα νομοθετικής πρωτοβουλίας σε ομοσπονδιακό επίπεδο μέσω του Bundesrat Κάθε κρατίδιο ψηφίζει en bloc Καθώς οι κυβερνήσεις συνασπισμού στα κρατίδια είναι συνηθισμένες, όταν δεν υπάρχει ομοφωνία εντός της κυβέρνησης επιλέγεται συχνά η αποχή από την ψηφοφορία

Η ισορροπία μεταξύ των νομοθετικών σωμάτων Η δομή του νομοθετικού κλάδου στη Γερμανία μπορεί να καταταχθεί στις περιπτώσεις (σχετικά) ισχυρού δικαμεραλισμού Ο Θεμελιώδης νόμος δίνει ίση δύναμη στα δύο σώματα στη διαδικασία συνταγματικής αναθεώρησης (πλειοψηφία 2/3 και στα δύο σώματα) Ενώ στη νομοθεσία που σχετίζονται με θέματα δικαιοδοσίας των κρατιδίων τα κρατίδια διαθέτουν το απόλυτο βέτο, στα υπόλοιπα νομοσχέδια η μη έγκριση του Bundesrat μπορεί να ανατραπεί με την απόλυτη πλειοψηφία των ψήφων στο Bundestag Σε περίπτωση χρησιμοποίησης του απόλυτου βέτο από το Bundesrat, συγκροτείται κοινή επιτροπή από μέλη των 2 σωμάτων με στόχο την επίτευξη συμβιβασμού Όταν τα σώματα ελέγχονται από διαφορετικές πλειοψηφίες, η αντιπολίτευση (μειοψηφία στο Bundestag) έχει περισσότερες δυνατότητες να μπλοκάρει το νομοθετικό έργο της κυβέρνησης

Η εκτελεστική εξουσία Η κυβέρνηση αποτελείται από τον/η Καγκελάριο και τους υπουργούς (16-20) Οι υπουργοί δρουν με σχετική ανεξαρτησία στα πλαίσια της γενικής πολιτικής γραμμής που θέτει ο/η Καγκελάριος Τα μέλη του υπουργικού συμβουλίου είναι κατά κανόνα βουλευτές από τα κόμματα που απαρτίζουν την κυβερνητική πλειοψηφία στο Bundestag Η εποικοδομητική ψήφος δυσπιστίας και οι ξεκάθαρες προγραμματικές συμφωνίες αυξάνουν τη κυβερνητική σταθερότητα και την ισχύ του καγκελαρίου («καγκελαροποίηση») Σε αντίθεση με την κοινή πρακτική σε άλλα κοινοβουλευτικά συστήματα, οι υποψήφιοι για τη καγκελαρία δεν είναι απαραίτητα αρχηγοί κόμματος

Καγκελάριοι 1949-2017

Ο ομοσπονδιακός πρόεδρος Ο Πρόεδρος είναι ο αρχηγός του ομοσπονδιακού κράτους Το αξίωμα είναι υπερκομματικό αλλά αδύναμο Εκλέγεται κάθε 5 έτη (όριο 2 συνεχών θητειών) από την Ομοσπονδιακή Συνέλευση που συγκροτείται από τα μέλη του Bundestag και ίσο αριθμό μελών που εκλέγονται από τις τοπικές βουλές των κρατιδίων Απαιτείται απόλυτη πλειοψηφία από τα μέλη της Συνέλευσης (σχετική πλειοψηφία μετά την 3η ψηφοφορία) Οι εξουσίες του είναι συμβολικές: Διορίζει τον καγκελάριο Διαλύει το κοινοβούλιο Υπογράφει τους νόμους Εκπροσωπεί τη χώρα Το Σύνταγμα (Θεμελιώδης Νόμος) του παραχωρεί κάποιες νομοθετικές εξουσίες, οι οποίες όμως δεν έχουν χρησιμοποιηθεί

Το Σύνταγμα (Ο Θεμελιώδης Νόμος) Το Σύνταγμα (Ο Θεμελιώδης Νόμος) O Θεμελιώδης Νόμος συντάχθηκε το 1949 και εγκρίθηκε από τους συμμάχους (ΗΠΑ, Βρετανία, Γαλλία) Δεν ονομάστηκε Σύνταγμα γιατί προοριζόταν για μεταβατικό πλαίσιο για τη Δυτική Γερμανία (μέχρι την επανένωση) Ο Θεμελιώδης Νόμος συντάχθηκε με βασική στόχευση την αποφυγή εμφάνισης νέου δικτάτορα Αποδυνάμωσε τον θεσμό του προέδρου σε σχέση με την πρώιμη μορφή ημιπροεδρισμού της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης (αφαίρεσε έκτακτες εξουσίες) Επανέφερε τον ομοσπονδιακό χαρακτήρα του (Δυτικο)Γερμανικού κράτους και όρισε τις εξουσίες της ομοσπονδιακής κυβέρνησης έναντι των κρατιδίων

Το ομοσπονδιακό σύστημα (Ι) Ο Θεμελιώδης Νόμος ορίζει τις νομοθετικές αρμοδιότητες του ομοσπονδιακών οργάνων σε σχέση με τα κρατίδια Οι τομείς της άμυνας, της εξωτερικής πολιτικής, της μετανάστευσης, το εμπόριο μεταξύ των κρατιδίων και σημαντικές εθνικές υπηρεσίες όπως οι τηλεπικοινωνίες και τα ταχυδρομεία είναι στην αποκλειστική αρμοδιότητα του ομοσπονδιακού επιπέδου Σε τομείς όπως το αστικό και ποινικό δίκαιο, η πρόνοια, η ενέργεια, οι μεταφορές, η περιβαλλοντική πολιτική, οι εξουσίες είναι μοιρασμένες αν και οι ομοσπονδιακοί νόμοι υπερέχουν Επίσης στην ανώτερη εκπαίδευση και στη ρύθμιση λειτουργίας του τύπου, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση θέτει το νομικό πλαίσιο

Τα Γερμανικά Länder

Το ομοσπονδιακό σύστημα (ΙΙ) Οι νομοθετικές εξουσίες των κρατιδίων δεν αναφέρονται στον Θεμελιώδη Νόμο Η βασική συνταγματική ερμηνεία είναι πως όσοι τομείς πολιτικής δεν αναφέρονται θεωρούνται περιοχές αρμοδιότητας των κρατιδίων Αυτές περιλαμβάνουν την περιφερειακή οικονομική πολιτική, την τοπική αυτοδιοίκηση, την αστυνόμευση, τη σχολική εκπαίδευση, και κάποιες πτυχές υγειονομικής περίθαλψης Τόσο το ομοσπονδιακό κράτος όσο και οι τα κρατίδια έχουν δικαίωμα φορολόγησης πολιτών και επιχειρήσεων Σε γενικές γραμμές, το ομοσπονδιακό κράτος έχει μεγαλύτερη νομοθετική αρμοδιότητα, αλλά οι πολιτικές εφαρμόζονται κυρίως από τα κρατίδια Η μεγάλη πλειοψηφία των δημοσίων υπαλλήλων στη Γερμανία εργάζονται για τα κρατίδια και όχι την ομοσπονδιακή δημόσια διοίκηση

Το Συνταγματικό Δικαστήριο Το Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας αποτελεί ένα από τα πιο ισχυρά δικαστήρια στην Ευρώπη (λόγω αρμοδιοτήτων και συχνότητας ελέγχου) Τα μέλη του ΣΔ εκλέγονται από το Bundestag και το Bundesrat (από 8 μέλη με πλειοψηφία 2/3) για μη ανανεώσιμες 12ετής θητείες Το ΣΔ εστιάζει αποκλειστικά σε ζητήματα συνταγματικότητας (δεν είναι ανώτατο εφετείο) Έχουν αποσυρθεί ή καταρριφθεί πάνω από 600 νόμοι και νομοσχέδια από το ΣΔ για λόγους αντισυνταγματικότητας Πέρα της συνταγματικότητας των νόμων, το ΣΔ εξετάζει υποθέσεις παραβίασης συνταγματικών δικαιωμάτων, διαμάχες μεταξύ της ομοσπονδιακής κυβέρνησης και κρατιδίων, ζητήματα δικαιοδοσίας ομοσπονδιακών θεσμών, ελέγχει τις εξεταστικές επιτροπές του κοινοβουλίου, και μπορεί να θέσει εκτός νόμου αντιδημοκρατικά κόμματα

Το Εκλογικό και Κομματικό Σύστημα Το Εκλογικό και Κομματικό Σύστημα

Το εκλογικό σύστημα για το Bundestag Αναλογικό σύστημα με 598 έδρες Το ½ εκλέγεται σε μονοεδρικές περιφέρειες με σχετική πλειοψηφία Το υπόλοιπο ½ αναλογικά με λίστα σε επίπεδο κρατιδίων (με μεθοδο των μεγαλύτερων πηλίκων-παραλλαγή Sainte-Laguë από το 2009 / πριν μέθοδος μεγαλύτερων υπολοίπων- παραλλαγή Hare) Ο ψηφοφόρος διαθέτει 2 ψήφους: της 1η για την μονοεδρική περιφέρεια και την 2η για τον συνδυασμό. Μπορεί να ψηφίζει διαφορετικό κόμμα σε κάθε μία από αυτές.

Το εκλογικό σύστημα για το Bundestag Ο αριθμός των εδρών για κάθε κόμμα υπολογίζεται βάσει της δεύτερης ψήφου Για τον υπολογισμό των εδρών που κάθε κόμμα λαμβάνει με την δεύτερη ψήφο, αφαιρούνται όσες έχει ήδη λάβει στις μονοεδρικές περιφέρειες Αν κάποιο κόμμα πάρει περισσότερες από όσες δικαιούται από την πρώτη ψήφο, τότε τα υπόλοιπα κόμματα παίρνουν συμπληρωματικές έδρες προκειμένου το αποτέλεσμα να είναι αναλογικό με βάση τη 2η ψήφο (overhang seats) Στην κατανομή λαμβάνουν μέρος μόνο τα κόμματα που είτε έλαβαν 5% των ψήφων σε εθνικό επίπεδο είτε εξέλεξαν 3 βουλευτές στις μονοεδρικές περιφέρειες

Ψηφοδέλτιο (Εκλογές για το Bundestag 2005)

Εκλογές 2017: Κατανομή εδρών

Το Γερμανικό κομματικό σύστημα Το κομματικό σύστημα της Γερμανίας αποτελεί εξέλιξη του κομματικού συστήματος της Δυτικής Γερμανίας που αναδύθηκε μετά το τέλος του Β’ παγκοσμίου πολέμου Το κομματικό σύστημα αρχικά αποτελούταν από 2 μεγάλα κόμματα (Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες) και ένα μικρότερο στο κέντρο του πολιτικού συστήματος (Φιλελεύθεροι)-σύστημα δυόμιση κομμάτων Το όριο του 5% είχε στόχο την αποτροπή εμφάνισης μικρών ακραίων κομμάτων στο κοινοβούλιο Το κομματικό σύστημα χαρακτηρίζεται από μετριοπάθεια και κεντρομόλο ανταγωνισμό Απουσία μονοκομματικών κυβερνήσεων Σταδιακή εμφάνιση νέων κομμάτων (Πράσινοι, Die Linke, AfD)

Οι Χριστιανοδημοκράτες Χριστιανική Δημοκρατική Ένωση (CDU) και Χριστιανική Κοινωνική Ένωση (CSU) Οι Χριστιανοδημοκράτες δεν είναι ένα αλλά δύο κόμματα που έχουν δημιουργήσει μόνιμη κοινοβουλευτική συμμαχία στο ομοσπονδιακό επίπεδο Συνέχεια του Κόμμα του Κέντρου και του Βαυαρικού Λαϊκού Κόμματος Το CDU είναι εθνικό κόμμα ενώ το CSU δραστηριοποιείται στη καθολική Βαυαρία Και τα 2 κόμματα είναι συντηρητικά σε κοινωνικά θέματα (κυρίως το CSU) και προσανατολισμένα στο μοντέλο της κοινωνικής αγοράς (δεξιά στροφή πιο πρόσφατα) Η “Ένωση” έχει κυριαρχήσει μεταπολεμικά στη Γερμανία (5 από τους 8 καγκελάριους από το CDU)

Οι Σοσιαλδημοκράτες Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) αποτελεί το σημαντικότερο κόμμα στην ιστορία της Ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας Ιδρύθηκε το 1875 ως Μαρξιστικό κόμμα αλλά σταδιακά μετακινήθηκε ιδεολογικά Στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης υπήρξε ο σημαντικότερος πυλώνας στήριξης του δημοκρατικού καθεστώτος Στο συνέδριο του 1959 στο Bad Godesberg αποκήρυξε τη Μαρξιστική του ταυτότητα Έχει ηγηθεί συμμαχικών κυβερνήσεων για περίπου 20 χρόνια μεταπολεμικά και έχει υπάρξει 3 φορές ο μικρός εταίρος σε μεγάλες συμμαχίες με το CDU/CSU Μετά τις επώδυνες μεταρρυθμίσεις του 2003-2004 το SPD διέρχεται παρατεταμένη κρίση με διαδοχικές (και συντριπτικές) ήττες σε ομοσπονδιακό και τοπικό επίπεδο

Οι Φιλελεύθεροι Το Ελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα (FDP) είναι ένα φιλελεύθερο κόμμα, υπέρ της ελεύθερης αγοράς και προοδευτικό σε κοινωνικά ζητήματα Το FDP έχει περισσότερη κυβερνητική εμπειρία από κάθε άλλο κόμμα (περίπου 45 χρόνια) λόγω της συμμετοχής σε κυβερνήσεις τόσο των Χριστιανοδημοκρατών όσο και των Σοσιαλδημοκρατών Η πρόσληψή του ως κόμμα των προνομιούχων περιορίζει την εκλογική του απήχηση Το 2009 έπιασε ιστορικό υψηλό (14.6%) αλλά το 2013, μετά τη θητεία στη κυβέρνηση της Μέρκελ και εν μέσω Ευρωπαϊκής κρίσης αλλά και εσωκομματικών προβλημάτων, απέτυχε να πιάσει το όριο του 5%

Οι Πράσινοι Το κόμμα των Πρασίνων (Die Grünen) δημιουργήθηκε το 1970 και οδήγησε στην πρώτη σημαντική μεταβολή του κομματικού συστήματος από την παγίωση των συστήματος των δυόμιση κομμάτων τη δεκαετία του 1950 Κέρδισε για πρώτη φορά έδρες στο Bundestag το 1983 και το 1993, μετά την επανένωση των 2 Γερμανιών, ενώθηκε με την ανατολικογερμανική Συμμαχία 90 (Βündnis 90) Το 1998 συμμετείχε σε κυβέρνηση με το SPD, όταν και εγκατέλειψε τον αυστηρά πασιφιστικό του προσανατολισμό υπέρ της επέμβασης στο Κόσοβο Το πρόγραμμα των Πρασίνων εστιάζει στο στόχο της βιώσιμης ανάπτυξης και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, με έμφαση στις πολιτικές ενέργειας και μεταφορών Έχει ωφεληθεί εκλογικά σε σημαντικό βαθμό από τη φθορά των Σοσιαλδημοκρατών

Η Αριστερά Η Αριστερά (Die Linke) αποτελεί σε μεγάλο βαθμό την κληρονομιά της ενοποίησης των 2 Γερμανιών στο κομματικό σύστημα Δημιουργήθηκε το 2007 ως ένωση του Κόμματος του Δημοκρατικού Σοσιαλισμού (PDS)- συνέχεια του Κομμουνιστικού Κόμματος που κυβέρνησε την Ανατολική Ευρώπη μεταπολεμικά - και της Εκλογικής Εναλλακτικής για την Εργασία και τη Κοινωνική Δικαιοσύνη (WASG) – αριστερή πτέρυγα που αποχώρησε από το SPD Αποτελεί έναν από τους βασικούς παράγοντες εκλογικής υποχώρησης του SPD σε εθνικό επίπεδο, αν και η κύρια εκλογική του δύναμη εντοπίζεται στα ανατολικά κρατίδια Αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κόμματα της Ευρωπαϊκής Αριστεράς και υιοθετεί αρκετά τυπικές θέσεις της συγκεκριμένης κομματικής οικογένειας (κατά της παγκοσμιοποίησης, υπέρ της προστασίας του κράτους πρόνοιας, αντιπαρεμβατικές θέσεις στην εξωτερική πολιτική) Η εκλογική του απήχηση περιορίζεται εν μέρει λόγω της ιστορικής σύνδεσης με το καθεστώς της Ανατολικής Γερμανίας

Η λαϊκιστική δεξιά Η Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD) δημιουργήθηκε το 2013, προϊόν της κρίσης της ευρωζώνης από Γερμανούς συντηρητικούς οικονομολόγους Αρχικά εμφανίστηκε ως μονοθεματικό κόμμα, ενάντια στο ευρώ και υπέρ της επιστροφής της Γερμανίας στο μάρκο Αν και η ηγεσία του κόμματος ισχυρίζεται πως δεν είναι ενάντια στην ΕΕ (μόνο ενάντια στο ευρώ) το AfD σταδιακά υιοθετεί τυπικές θέσεις της κομματικής οικογένειας της λαϊκίστικής ριζοσπαστικής δεξιάς στην Ευρώπη (αντιμεταναστευτικές, αντι-ισλαμικές, ευρωσκεπτικιστικές) Η (αρχική) πολιτική ανοικτών συνόρων προς τους πρόσφυγες της Μέρκελ έχει ενισχύσει τη δυναμική του AfD (τρίτο κόμμα με 12.6% το 2017) Τα δάνεια προς την Ελλάδα αποτέλεσαν επίσης βασικό σημείο κριτικής του AfD προς την κυβέρνηση της Μέρκελ

Απαγορεύεται ρητά η αναπαραγωγή και αναδημοσίευση Το παρόν υλικό διατίθεται προς αποκλειστική χρήση ως συμπληρωματικό υλικό στους φοιτητές του μαθήματος της Εισαγωγής στη Συγκριτική Πολιτική του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών Διευκρινίζεται ότι οι επιλεγμένες διαφάνειες είναι ενδεικτικές και δεν καλύπτουν σε καμία περίπτωση το σύνολο της ύλης αυτής της ενότητας που πρόκειται να εξεταστεί