Τεχνικές Συγκέντρωσης Δεδομένων – Κατασκευή Ερωτηματολογίων Δρ. Βασίλης Χ. Γερογιάννης, Καθηγητής gerogian@teilar.gr

Συστηματική παρατήρηση (observation) Από κάποιο αδέσμευτο εξωτερικό παρατηρητή. Από κάποιο ερευνητή που συμμετέχει και ο ίδιος στο ερευνητικό πρόγραμμα. Από κάποιον «συγκαλυμμένο» παρατηρητή, ο οποίος συμμετέχει στη συγκεκριμένη ενέργεια, αλλά δεν έχει φανερώσει την ιδιότητά του αυτή. Με την ανάλυση κειμένων, αρχείων, εγγράφων και γενικά δευτερογενών πηγών δεδομένων. Με τη χρήση (κρυφών;;;) μέσων καταγραφής.

Συνέντευξη (Interview) Πρόσωπο με πρόσωπο και ομαδική συνέντευξη. Δομημένη ή μη δομημένη συνέντευξη. Επί τόπου συνέντευξη έναντι εργαστηριακής συνέντευξης.

Ερωτηματολόγια (questionnaires) και συνεντεύξεις (1/2): Συνήθως, στα ερωτηματολόγια περιέχονται σύντομες ερωτήσεις κλειστού τύπου, ενώ στις συνεντεύξεις περιέχονται αναλυτικές –εκτεταμένες και ανοικτού τύπου ερωτήσεις. Υπάρχει περίπτωση όμως να συναντήσουμε ερωτηματολόγια με ανοιχτές ερωτήσεις και συνεντεύξεις με κλειστού τύπου ερωτήσεις.

Ερωτηματολόγια και συνεντεύξεις (2/2): Τρόποι διακίνησης των ερωτηματολογίων είναι: πρόσωπο με πρόσωπο, ομαδική, ταχυδρομική διακίνηση του ερωτηματολογίου, τηλεφωνική συμπλήρωση του ερωτηματολογίου, μέσω διαδικτύου (e-mail, facebook, ιστοσελίδα για το ερωτηματολόγιο). Οι συνεντεύξεις, είναι πιο προσωπικές από τις έρευνες με ερωτηματολόγια και ο ερευνητής έρχεται απ’ ευθείας σ’ επαφή με τον ερωτώμενο και μπορεί να δώσει επεξηγήσεις πάνω στις ερωτήσεις. Οι συνεντεύξεις μπορεί να γίνονται και ομαδικά. Στην ομαδική συνέντευξη ο ερωτών διευκολύνει τη διαδικασία. Οι άνθρωποι εργάζονται σαν μια ομάδα, ακούν ο ένας τον άλλον και απαντούν τις ερωτήσεις.

Ανοιχτές ερωτήσεις: Οι ανοιχτού τύπου ερωτήσεις δεν έχουν κάποιες κωδικοποιημένες απαντήσεις. Οι ερωτώμενοι απαντούν αυθόρμητα και αργότερα ομαδοποιούνται και κωδικοποιούνται οι απαντήσεις τους. H κωδικοποίηση των απαντήσεων είναι αρκετά δύσκολη. Συχνά οι απαντήσεις σε ανοιχτές ερωτήσεις αναλύονται με ποιοτικό (και όχι ποσοτικό) τρόπο. Τα πλεονεκτήματα αυτού του τύπου των ερωτήσεων είναι τα εξής: Δίνονται ποικίλες απαντήσεις τις οποίες ενδεχομένως ο ερευνητής δεν θα τις λάμβανε υπόψη του αν έδινε εκείνος τον κατάλογο των δυνατών απαντήσεων. Οι ερωτώμενοι εκφράζουν τις απόψεις τους πιο «αυθεντικά».

Κλειστές ερωτήσεις: Είναι οι ερωτήσεις οι οποίες οι οποίες έχουν εκ των προτέρων κωδικοποιημένες τις απαντήσεις και επομένως είναι εύκολη η επεξεργασία τους. Δίνεται δηλαδή μια σειρά προκαθορισμένων απαντήσεων. Η κωδικοποίηση αυτή των απαντήσεων απλοποιεί τη διαδικασία της συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου και της ανάλυσης των δεδομένων. Χάνονται όμως οι «αποχρώσεις» των δυνατών τοποθετήσεων. Οι προτεινόμενες απαντήσεις μπορεί να μην εκφράζουν πλήρως το σύνολο των απαντήσεων που θα μπορούσαν να δώσουν οι ερωτώμενοι.

Κατηγορίες και παραδείγματα κλειστών ερωτήσεων Ερωτήσεις διχοτόμησης Ονομαστικές ερωτήσεις Κλίμακες πολλαπλής επιλογής (επιδέχονται μία ή περισσότερες απαντήσεις)

Κατηγορίες και παραδείγματα κλειστών ερωτήσεων Ερωτήσεις ιεράρχησης (κλίμακες αξιολόγησης). Στην παρακάτω ερώτηση θέλουμε να βάλουν τους αριθμούς 1, 2, 3, 4 δίπλα σε κάθε λύση όπου 1 είναι η πρώτη επιλογή αυτού που συμπληρώνει το ερωτηματολόγιο.

Κατηγορίες και παραδείγματα κλειστών ερωτήσεων Ερωτήσεις ιεράρχησης (κλίμακες αξιολόγησης). Εναλλακτικά, ο ερωτώμενος πρέπει να αποδώσει κάποιο ποσοστό επί τοις εκατό σε κάθε τιμή έτσι ώστε το σύνολο των ποσοστών να αθροίζει ακριβώς στο 100 (“one-hundred dollar test”).

Κατηγορίες και παραδείγματα κλειστών ερωτήσεων Προβλήματα χρήσης ερωτήσεων ιεράρχησης (κλιμάκων αξιολόγησης): Οι ερωτώμενοι δεν αξιολογούν όλες τις τιμές. Μερικές τιμές μένουν χωρίς αξιολόγηση. Οι ερωτώμενοι χρησιμοποιούν τους ίδιους βαθμούς αξιολόγησης για πάνω από μία τιμές. Οι ερωτώμενοι τσεκάρουν τις επιλογές που θεωρούν σημαντικές αφήνοντας έξω τιμές που δεν θεωρούν σημαντικές. Τα παραπάνω συμβαίνουν ιδιαίτερα όταν οι πιθανές τιμές (απαντήσεις) είναι πολλές (πάνω από 5 ή έξι). Εναλλακτικά, στους ερωτώμενους προτείνεται να διαλέξουν και να αξιολογήσουν μόνο λίγες τιμές (“top one”, “top three”, “top five”, “top ten” κλπ.)

Κατηγορίες και παραδείγματα κλειστών ερωτήσεων Τεχνικές συμβατικής διαβάθμισης (scaled questions). Συχνά χρησιμοποιούνται ερωτήσεις με τις οποίες μετράμε την ένταση κάποιων γνωμών ή γενικά τοποθετήσεων απέναντι σε κάποιο θέμα. Τέτοιες τεχνικές είναι:

Ερωτήσεις τύπου Likert: Δίνεται μια σειρά ερωτήσεων ή διατυπώσεων και ο ερωτώμενος καλείται να τοποθετηθεί επιλέγοντας μία από τις διαβαθμισμένες απαντήσεις (μισές θετικές, μισές αρνητικές και μία ενδιάμεση ή ουδέτερη). Μια κλίμακα Likert συχνά είναι επταβάθμια, πενταβάθμια (η πιο δημοφιλής) , τετραβάθμια, τριβαθμια κλπ. θέμα μπορούμε να κατασκευάσουμε μία αθροιστική κλίμακα και να υπολογίσουμε τη στάση κάποιου απέναντι στο θέμα αυτό από το συνολικό άθροισμα. Σε μια πρόταση: « Πρέπει να σκεπάσουμε οπωσδήποτε το ρέμα γιατί μυρίζει άσχημα» υπάρχουν οι ακόλουθες δυνατές απαντήσεις: «Συμφωνώ απολύτως», «Συμφωνώ», «Ούτε συμφωνώ ούτε διαφωνώ», «Διαφωνώ, Διαφωνώ ριζικά». Στις κλίμακες με άρτιο αριθμό θέσεων δεν υπάρχει μεσαίο σημείο, οπότε ο ερωτώμενος «πιέζεται» να επιλέξει από τη μία ή από την άλλη πλευρά της κλίμακας. Η χρήση της επταβάθμιας κλίμακας έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με αυτά της πενταβάθμιας και επιπρόσθετα δίνει τη δυνατότητα, εκατέρωθεν του μεσαίου σημείου, ο ερωτώμενος να επανεκτιμήσει την άποψή του επιλέγοντας ανάμεσα σε τρεις τοποθετήσεις. Μειονεκτεί όμως από άποψη οικονομίας χρόνου (για την συμπλήρωση του ερωτηματολογίου). Με κατάλληλη επιλογή ερωτήσεων οι οποίες αναφέρονται όλες στο ίδιο

Ερωτήσεις τύπου Likert: Χρειάζεται να ελέγχουμε την εγκυρότητα μιας απάντησης συγκρίνοντάς την με μια άλλη. Για παράδειγμα σε γενικές ερωτήσεις παρατηρείται η τάση οι περισσότεροι να τοποθετούνται θετικά. Μπορούμε όμως να διαπιστώσουμε τη σταθερότητα των απόψεων θέτοντας μια άλλη πιο ειδική ερώτηση και να παρακολουθήσουμε αν η απάντηση είναι συμβατή με την πρώτη ή όχι.

Ερωτήσεις τύπου Likert: Για παράδειγμα αν κάποιος συμφωνήσει απόλυτα στην πρώτη ερώτηση, αλλά δε διαφωνήσει ριζικά στη δεύτερη δεν είναι τόσο σταθερά προσανατολισμένος στον έλεγχο της ρύπανσης με οποιοδήποτε κόστος. Οι ερωτήσεις διατυπώνονται με τέτοιο τρόπο ώστε άλλοτε πρέπει να συμφωνήσουμε και άλλοτε να διαφωνήσουμε προκειμένου να εκφράσουμε τη θετική μας στάση. Δηλαδή, οι ερωτήσεις πρέπει να είναι είτε διατυπωμένες θετικά είτε αρνητικά.

Σημαντικός διαφοροποιητής (κλίμακα σημαντικού διαφορισμού) Είναι μια άλλη τεχνική με ερωτήσεις διαστήματος όπου δίνεται ένα αντικείμενο το οποίο αξιολογείται με τη χρήση ενός συνόλου διπολικών ζευγών επιθέτων χρησιμοποιώντας μια πενταβάθμια (συνήθως) κλίμακα βαθμολόγησης. Πείτε μας τη γνώμη σας για το ρέμα της γειτονιά σας. Κυκλώστε τον αριθμό ο οποίος είναι πλησιέστερα στο επίθετο που εκφράζει την απάντησή σας.

Πραγματοποιούνται ανά δύο συγκρίσεις 9-θμια κλίμακα του Saaty (Κλίμακα της τεχνικής της Αναλυτικής Ιεραρχικής Διαδικασίας – Analytic Hierarchy Process - AHP) Πραγματοποιούνται ανά δύο συγκρίσεις Intensity of Importance Definition 1 Equal importance 3 Weak importance of one over other 5 Strong Importance 7 Demonstrated Importance 9 Absolute Importance 2,4,6,8 Intermediate Values Reciprocals of the above If activity i has one of the above numbers assigned to it when compared with activity j, then j has the reciprocal value when compared with i. 1.1 – 1.9 When elements are close and nearly indistinguishable

Στην AHP ορίζεται αρχικά η «Ιεραρχία» του Προβλήματος (The Problem “Hierarchy”) Π.χ.

Παράδειγμα – Επιλογή αναδόχων ενός κατασκευαστικού έργου Contractor (Pre-)Qualification in a Project Bid Process “Application of the AHP in project management “ by Kamal M. Al-Subhi Al-Harbi, International Journal of Project Management Volume 19, Issue 1, January 2001, Pages 19-27

The Problem Hierarchy

AHP QUESTIONNAIRE-15 QUESTIONS - PAIRWISE COMPARISONS

15 QUESTIONS - PAIRWISE COMPARISONS EXAMPLE ANSWERS

Συγκριτικός Πίνακας (comparison matrix)για τα κριτήρια EXPERIENCE (EXP) FINANCIAL STABILITY (FS) QUALITY PERFORMANCE (QP) MANPOWER RESOURCES (MPR) EQUIPMENT RESOURCES (ER) CURRENT WORKLOAD (CWL) 1,00 2,00 3,00 6,00 5,00 0,50 0,33 4,00 0,17 0,25 0,20 Priority Vector EXPERIENCE (EXP) 0,372 FINANCIAL STABILITY (FS) 0,293 QUALITY PERFORMANCE (QP) 0,156 MANPOWER RESOURCES (MPR) 0,053 EQUIPMENT RESOURCES (ER) 0,039 CURRENT WORKLOAD (CWL) 0,087

AHP QUESTIONNAIRE-10 QUESTIONS - PAIRWISE COMPARISONS PER EACH CRITERION

10 QUESTIONS - PAIRWISE COMPARISONS PER EACH CRITERION EXAMPLE ANSWERS

Pairwise Comparisons for Experience Συγκριτικός Πίνακας (comparison matrix) για την επίδοση των εναλλακτικών (υποψήφιων αναδόχων) ως προς ένα κριτήριο (experience) Pairwise Comparisons for Experience A B C D E 1,00 0,33 0,50 0,17 2,00 3,00 4,00 6,00 7,00 0,25 0,14

Τελικά απαιτούνται: 15 + 10x6 = 75 ανά δύο συγκρίσεις Συνολικό πλήθος απαιτούμενων (ανά δύο) συγκρίσεων - ερωτήσεων Τελικά απαιτούνται: 15 + 10x6 = 75 ανά δύο συγκρίσεις

Οι ανάδοχοι ιεραρχούνται ως προς τις τιμές προτεραιότητας: Τελικά: EXPERIENCE (EXP) FINANCIAL STABILITY (FS) QUALITY PERFORMANCE (QP) MANPOWER RESOURCES (MPR) EQUIPMENT RESOURCES (ER) CURRENT WORKLOAD (CWL) A 0,086 0,425 0,269 0,151 0,084 0,144 B 0,249 0,089 0,074 0,273 0,264 0,537 C 0,152 0,178 0,462 0,449 0,556 0,173 D 0,457 0,268 0,164 0,081 0,057 E 0,055 0,040 0,032 0,045 0,038 0,062 x Priority Vector EXPERIENCE (EXP) 0,372 FINANCIAL STABILITY (FS) 0,293 QUALITY PERFORMANCE (QP) 0,156 MANPOWER RESOURCES (MPR) 0,053 EQUIPMENT RESOURCES (ER) 0,039 CURRENT WORKLOAD (CWL) 0,087 = Οι ανάδοχοι ιεραρχούνται ως προς τις τιμές προτεραιότητας: D, C, A, B and E Overall Priority Vector A 0,22264602 B 0,20163657 C 0,2412353 D 0,28818864 E 0,04629346

Κλίμακα Stapel Η κλίμακα αυτή δίνει τη δυνατότητα να επιλέξει ο ερωτώμενος ανάμεσα από μια σειρά θέσεων που κυμαίνονται από το απόλυτα αρνητικό μέχρι το απόλυτα θετικό. Συμβολίζονται από το -3 (απόλυτη διαφωνία) έως το +3 (απόλυτη συμφωνία). Συχνά χρησιμοποιούνται και κλίμακες από το -2 έως το +2.

Σωρευτική κλίμακα Guttman Οι ερωτώμενοι σημειώνουν με ποιες από τις ερωτήσεις μιας ομάδας ερωτήσεων συμφωνούν. Οι ερωτήσεις έχουν δομηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να αποτελούν μια συσσωρευτική κλίμακα. Αν δηλαδή συμφωνείς με μία από αυτές, θα συμφωνείς και με όλες τις προηγούμενες.

Ερώτηση-φίλτρο ή ερώτηση συνέπειας Για να ελέγχουμε τη συνάφεια των ερωτήσεων και των απαντήσεων πρέπει να ρωτάμε με κατάλληλο τρόπο, ώστε να διαπιστώνουμε αν οι ερωτώμενοι απαντούν συνειδητά. Αυτός ο έλεγχος γίνεται με την ερώτηση-φίλτρο ή ερώτηση συνέπειας.

Κανόνες για τη διατύπωση των ερωτήσεων: Οι ερωτήσεις πρέπει να είναι συγκεκριμένες και σύμφωνες με τους σκοπούς της έρευνας. Αν για παράδειγμα μας ενδιαφέρει να δούμε αν είχε επιτυχία ένα πρόγραμμα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης μια ερώτηση του τύπου: «είστε ευχαριστημένοι από το πρόγραμμα; δεν είναι ικανοποιητική» χρειάζεται να είναι πιο συγκεκριμένη. Οι ερωτήσεις πρέπει να είναι διατυπωμένες σε απλή γλώσσα. Να αποφεύγουμε τις διφορούμενες ερωτήσεις.

Κανόνες για τη διατύπωση των ερωτήσεων: Να μη χρησιμοποιούμε αφηρημένες λέξεις στις ερωτήσεις μας. Για παράδειγμα η ερώτηση «τι είδους σπιτιού έχετε» μπορεί να θεωρηθεί ότι ρωτάμε αν έχει μονοκατοικία ή διαμέρισμα ιδιόκτητο ή με ενοίκιο κοκ. Να αποφεύγουμε τις ερωτήσεις-οδηγούς δηλαδή εκείνες οι οποίες οδηγούν τους ερωτώμενους να απαντήσουν με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Παραδείγματα τέτοιων ερωτήσεων είναι αυτές που εισάγονται ως εξής: «πότε για τελευταία φορά πήγατε…..» ή «συμφωνείτε να γίνει …..…» Αποφεύγουμε τις υποθετικές ερωτήσεις γιατί δεν αποτελούν εμπειρικό υλικό. Για παράδειγμα, η ερώτηση «τι θα κάνατε αν σας …..» ή «θα σας άρεσε να μένετε στο Παρίσι;»

Κανόνες για τη διατύπωση των ερωτήσεων: Αποφεύγουμε επίσης ερωτήσεις οι οποίες ενδεχομένως να φέρουν σε δύσκολη θέση τον ερωτώμενο. Όπως π.χ. Σε ποια θρησκεία πιστεύετε; Για την ηλικία είναι προτιμότερο να ρωτάμε σε ποια ομάδα ηλικιών ανήκετε 26-35, 36-45 κλπ και όχι πόσο χρονών είστε; Τέλος ερωτήσεις οι οποίες απαιτούν απομνημόνευση είναι ακατάλληλες γιατί συνήθως δίνουν εσφαλμένες πληροφορίες.

Είδη ερωτηματολογίων Δομημένα: Μη δομημένα: Έχουν αυστηρή σειρά ερωτήσεων (συνήθως κλειστών) Δεν επιτρέπουν στον ερευνητή να αλλάζει τη σειρά των ερωτήσεων Χρησιμοποιούνται κυρίως σε face-to-face, τηλεφωνικές, ταχυδρομικές έρευνες ή έρευνες μέσω διαδικτύου Μη δομημένα: Παρέχουν ευελιξία καθώς η σειρά των ερωτήσεων μπορεί αλλάζει ανάλογα με τη γνώμη του ερευνητή προκειμένου να διευκολύνεται η συζήτηση με τον ερωτώμενο και να γίνεται ομαλότερη η ροή της έρευνας. Μειονεκτήματα: Απαιτούνται έμπειροι ερευνητές Αυξάνεται το κόστος και ο χρόνος της έρευνας Παρουσιάζει δυσκολίες στον έλεγχο αξιοπιστίας και εγκυρότητας Οι διαφορετικές προσεγγίσεις των ερευνητών κάνουν δύσκολη τη στατιστική ανάλυση των απαντήσεων

Σχεδιασμός δομημένου ερωτηματολογίου - Δομή Τίτλος – Επωνυμία & Διεύθυνση Επικοινωνίας – Εισαγωγικό σημείωμα (σκοπός της έρευνας) – Πληροφορίες (π.χ. για την εμπιστευτικότητα των απαντήσεων) Κυρίως ερωτηματολόγιο: Εισαγωγικές ερωτήσεις σχετικές με το θέμα της έρευνας που μελετούν γενικότερα τα χαρακτηριστικά του ερωτώμενου. Ερωτήσεις που αποτελούν τον πυρήνα του ερωτηματολογίου. Βιογραφικά στοιχεία του ερωτώμενου – δημογραφικά στοιχεία (μπαίνουν στο τέλος ώστε ο ερωτώμενος να εκμεταλλευτεί τον ωφέλιμο χρόνο και να επικεντρωθεί στο κύριο σώμα των ερωτήσεων αφήνοντας για το τέλος ερωτήσεις που απαντώνται άμεσα και εύκολα).

Σχεδιασμός δομημένου ερωτηματολογίου – Πρακτικοί κανόνες Καλό είναι στο ερωτηματολόγιο: Κάθε τμήμα του ερωτηματολογίου να οργανώνεται σε ομάδες ομοειδών ερωτήσεων. Να υπάρχει μια αρίθμηση των ερωτήσεων (σε μεγάλα ερωτηματολόγια για κάθε τμήμα-ενότητα του ερωτηματολογίου) ξεκινάμε εκ νέου την αρίθμηση. Κατασκευάστε «ηλεκτρονικά – διαδικτυακά» ερωτηματολόγια (online questionnaires) https://www.surveymonkey.com/ Google Form (Google Drive)

Καθορισμός του περιεχομένου των ερωτήσεων «Καταιγισμός» ιδεών (Brainstorming): Μια ομάδα ειδικών «παράγει» ιδέες για ερωτήσεις. Τελικά επιλέγονται (μετά από συμφωνία) μόνο οι πραγματικά χρήσιμες ερωτήσεις. Διερευνητικές προσπάθειες: Ένα θέμα διερευνάται και μετά επιλέγονται πτυχές (ερωτήσεις) που πιθανά διαφεύγουν την αρχική προσοχή του ερευνητή. Ομάδες εστίασης (focus group): Καταγράφονται οι απόψεις των συμμετεχόντων – ειδικών σε συζητήσεις «στρογγυλής τράπεζας». Ένας συντονιστής καταγράφει τις απόψεις. Μετά το πέρας της συζήτησης κατασκευάζεται από το συντονιστή ένα δομημένο ερωτηματολόγιο που συγκεντρώνει όλες τις παρατηρήσεις που εκφράστηκαν στο focus group. Τράπεζες ερωτήσεων – προηγούμενες έρευνες Ασφαλής τεχνική. Χρήση ερωτήσεων – κλιμάκων που έχουν χρησιμοποιηθεί σε προηγούμενες έρευνες (και έχουν ελεγχθεί με επιτυχία). Μπορούν να παραχθούν συγκριτικά στοιχεία και συγκριτικά συμπεράσματα.