Η Κοινή Πολιτική Άμυνας και Ασφάλειας της ΕΕ Καλογιάννης Δημήτρης Παρουσίαση Θεματικής Ενότητας στο πλαίσιο του μαθήματος: Σύγχρονα Ζητήματα Διεθνούς Ασφάλειας/ Β’ Εξάμηνο 2016-17 ΠΜΣ ¨Διεθνείς & Ευρωπαϊκές Σπουδές¨ / ΕΚΠΑ Καθηγητής Π. Τσάκωνας

Η Διαδρομή της ΚΠΑΑ (1/3) Με τη Συνθήκη της ΕΕ στο Μάαστριχτ το 1991 καθιερώνεται η Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας (ΚΕΠΠΑ) - Common Foreign and Security Policy (CFSP) . Το 1992 στη Βόννη, θεσμοθετούνται οι «αποστολές Petersberg», που θα εκτελούνται από πολυεθνικές Ευρωπαϊκές δυνάμεις και περιλαμβάνουν: > Αποστολές ανθρωπιστικές και διάσωσης (Humanitarian and SAR missions) > Αποστολές ειρηνευτικές (Peace-keeping operations) > Αποστολές χειρισμού κρίσεων και επιβολής ειρήνης (Crisis management and peace-making operations) Η ΚΕΠΠΑ τροποποιείται και διευθετούνται οι οργανωτικές διαδικασίες με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ το 1997. Παράλληλα, αναδεικνύεται η ανάγκη για στρατιωτική υποστήριξη των πολιτικών, διπλωματικών και οικονομικών μέσων που χρησιμοποιεί η ΚΕΠΠΑ ώστε να μεγιστοποιηθεί η αποτελεσματικότητά της. Οι πρώτες σοβαρές ενδείξεις για την πρόθεση ανάπτυξης κοινών Ευρωπαϊκών στρατιωτικών δυνατοτήτων εκφράζονται στην τελική διακήρυξη της Αγγλο-Γαλλικής Συνόδου Κορυφής στο St. Malo το 1998. Με τη λήξη του πολέμου στο Κόσσοβο και την αποτυχία της ΕΕ να παρέμβει ώστε να τερματιστούν οι συγκρούσεις, τέθηκαν οι Headline Goals στη Σύνοδο κορυφής του Ελσίνκι το 1999 που αφορούσαν την ανάπτυξη 60.000 στρατευμάτων με την απαραίτητη υποστήριξη αερο-ναυτικών μέσων εντός 60 ημερών με δυνατότητα διατήρησης για 1 χρόνο και ορίζοντα υλοποίησης το 2003.

Η Διαδρομή της ΚΠΑΑ (2/3) Το 2003 υιοθετήθηκε η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας υπό τον J. Solana. Το συγκεκριμένο κείμενο περιγράφει ένα σαφές στρατηγικό πλαίσιο το οποίο θα δύναται να διαμορφώσει και να κατευθύνει συντονισμένα και ομόφωνα την ΚΕΠΠΑ. Επίσης, τελειοποιήθηκαν και οργανώθηκαν σε ένα ενιαίο πακέτο συμφωνιών όλοι οι πρότεροι διακανονισμοί συνεργασίας που είχαν γίνει μεταξύ ΝΑΤΟ και ΕΕ. Όλα αυτά συγκεντρώθηκαν και τυποποιήθηκαν σε αυτό που ονομάστηκε ‘’Berlin Plus agreement’’. Το 2004 αναδιαρθρώθηκαν οι Headline Goals του Ελσίνκι σε δύο κύριες συνιστώσες: Πολιτική και Στρατιωτική. Η νέα πολιτική κατεύθυνση εκφράστηκε μέσα από το Civilian Headline Goal 2008 που περιελάμβανε: Εξέλιξη και διασύνδεση των διαδικασιών σχεδιασμού επιχειρήσεων Δημιουργία μίας Λίστας Απαιτήσεων Πολιτικών Δυνατοτήτων όπως: προσωπικό, εξοπλισμός, διοικητική μέριμνα, λογιστική υποστήριξη, Διοίκηση και Έλεγχος. Ένταξη των παρεχόμενων μέσων, δομών και προσωπικού από τα κράτη-μέλη στη Λίστα Απαιτήσεων Πολιτικών Δυνατοτήτων και εντοπισμός των ελλείψεων. Καθορισμός διαδικασιών επισκόπησης και ανατροφοδότησης. και η αντίστοιχη στρατιωτική μέσω του Headline Goal 2010 με αντικειμενικό σκοπό την αύξηση της επιχειρησιακής δύναμης της ΚΕΠΠΑ με πρόβλεψη για 2.500 στρατιώτες συνολική δύναμη, με 1.500 μάχιμους και άλλους 1.000 σε καθήκοντα υποστήριξης μάχης και άμεση ανάπτυξη εντός 15 ημερών.

Η Διαδρομή της ΚΠΑΑ (3/3) Με τη Συνθήκη της Λισαβόνας το 2007 γίνονται σημαντικές οργανωτικές αλλαγές όπως: Ο Υπουργός Εξωτερικών της Ένωσης, που προβλεπόταν στη Συνταγματική Συνθήκη, ονομάζεται Ύπατος Εκπρόσωπος της Ένωσης για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας. Θεσμοθετείται η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (European External Action Service) Θεσπίζεται η Μόνιμη Διαρθρωμένη Συνεργασία (Permanent Structured Cooperation – PESCO) Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αποκτά καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας της Ένωσης. Στις 28 Ιουνίου 2016, παρουσιάστηκε από την Ύπατη Εκπρόσωπο Federica Mogherini η νέα Στρατηγική Ασφαλείας της ΕΕ, η EU Global Strategy - EUGS. Με έμφαση στην ασφάλεια, τη φιλοδοξία για στρατηγική αυτονομία και τη συνεπή πλην όμως ρεαλιστική προσέγγισή της για το περιβάλλον της Ευρώπης. Η EUGS προσδιορίζει πέντε προτεραιότητες για την εξωτερική πολιτική της ΕΕ: ασφάλεια της Ένωσης ανθεκτικότητα κρατών και κοινωνιών πέρα από τα ανατολικά και νότια σύνορα της ΕΕ ανάπτυξη ολοκληρωμένης προσέγγισης όσον αφορά τις συγκρούσεις περιφερειακές δομές συνεργασίας παγκόσμια διακυβέρνηση για τον 21ο αιώνα.

Τι ακριβώς είναι όμως η ΚΠΑΑ? Η Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ) αποτελεί πλήρες τμήμα της ΚΕΠΠΑ και καθορίζεται από τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ). Το άρθρο 41 ρυθμίζει τη χρηματοδότηση της ΚΕΠΠΑ και της ΚΠΑΑ Η εφαρμοζόμενη πολιτική περιγράφεται περαιτέρω στα άρθρα 42 έως 46, στο κεφάλαιο 2 τμήμα 2 του τίτλου V («Διατάξεις για την κοινή πολιτική ασφάλειας και άμυνας»), καθώς και στα πρωτόκολλα 1, 10 και 11 και στις δηλώσεις 13 και 14. Ο ιδιαίτερος ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο πλαίσιο της ΚΕΠΠΑ και της ΚΠΑΑ περιγράφεται στο άρθρο 36 της ΣΕΕ Με λίγα λόγια η ΚΠΑΑ αποτελεί τον επιχειρησιακό βραχίονα της ΚΕΠΠΑ και ορίζει το πλαίσιο για τις πολιτικές και στρατιωτικές δομές της ΕΕ, καθώς και για τις στρατιωτικές και μη στρατιωτικές αποστολές και επιχειρήσεις στο εξωτερικό. Οι αποφάσεις σχετικά με την ΚΠΑΑ λαμβάνονται από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και το Συμβούλιο της ΕΕ ομόφωνα, με ορισμένες σημαντικές εξαιρέσεις για τις οποίες ισχύει η ψηφοφορία με πλειοψηφία και που αφορούν τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Άμυνας (ΕDA) και την PESCO.

Πού και Πώς δραστηριοποιείται η ΚΠΑΑ? Ενεργές Αποστολές της ΚΠΑΑ

Αποστολές ΚΠΑΑ Στρατιωτικές επιχειρήσεις: EUFOR-Althea: Στρατιωτική επιχείρηση στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη (Council Joint Action 2004/570/CFSP) EU NAVFOR Somalia: Στρατιωτική ναυτική επιχείρηση στη Σομαλία (επιχείρηση "Atalanta” (Council Joint Action 2008/851/CFSP). EUTM Somalia: Στρατιωτική επιχείρηση για την εκπαίδευση των στρατιωτικών δυνάμεων της Σομαλίας (Council Decision 2010/96/CFSP). EUTM Μάλι: Στρατιωτική επιχείρηση στο Μάλι για εκπαίδευση των Ενόπλων Δυνάμεων (Council Decision 2013/87/CFSP 18/2/2013 & 2013/34/CFSP 17/1/2013) EUTM RCA: (έναρξη: 19/4/2016), Στρατιωτική επιχείρηση στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, (Council Decision 2016/610 CFSP) EUNAVFOR MED (έναρξη: 18/5/2015) επιχείρηση SOPHIA (Council Decision 2015/778)

Αποστολές ΚΠΑΑ Πολιτικές επιχειρήσεις: EULEX KOSOVO: στήριξη των αρχών του Κοσσυφοπεδίου στον τομέα του κράτους δικαίου (Council Joint Action 2006/304/CFSP) EUMM: Εποπτική αποστολή στη Γεωργία (έναρξη: 2008) (Council Joint Action 2008/736/CFSP). EUAM Ukraine: (έναρξη: Ιούλιος 2014), Συμβουλευτική αποστολή, Μεταρρύθμιση του τομέα πολιτικής ασφαλείας στην Ουκρανία (Απόφαση Συμβουλίου 22/7/2014) EUΒΑΜ Μολδαβία & Ουκρανία: (έναρξη: 26/6/2005) Αποστολή συνοριακής βοήθειας μεταξύ Ουκρανίας και Μολδαβίας μετά από κοινή επιστολή των προέδρων της Μολδαβίας και της Ουκρανίας με την οποία καλούσαν για πρόσθετη στήριξη της ΕΕ για την ανάπτυξη ικανοτήτων για τη διαχείριση των συνόρων Μολδαβίας-Ουκρανίας, συμπεριλαμβανομένων των συνόρων μεταξύ της Ουκρανίας και της αυτονομιστικής Υπερδνειστερίας, περιοχής της Δημοκρατίας της Μολδαβίας. EUPOL COPPS: (έναρξη: 2005) Αστυνομική αποστολή στα Παλαιστινιακά εδάφη (Council Joint Action 2005/797/CFSP). EU BAM Rafah: Αποστολή συνοριακής βοήθειας στη Rafah στα Παλαιστινιακά εδάφη (Council Joint Action 2005/889/CFSP).

Αποστολές ΚΠΑΑ Πολιτικές επιχειρήσεις: (EUBAM) στη Λιβύη: Αποστολή συνοριακής βοήθειας (22 Μαΐου 2013) Αποστολή EUCAP Sahel Mali: (έναρξη: 15/4/2014), το Συμβούλιο θέσπισε μια αποστολή για να στηρίξει τις εσωτερικές δυνάμεις ασφαλείας στο Μάλι. EUCAP Σομαλία: (έναρξη: Ιούλιος 2012) συμβάλλει στη δημιουργία και την ανάπτυξη ικανοτήτων των ναυτικών στρατιωτικών δυνατοτήτων επιβολής του νόμου στη Σομαλία EUCAP SAHEL NIGER: (έναρξη: 15/4/2014), ενίσχυση των ικανοτήτων Δυνάμεων Ασφαλείας του Νίγηρα (Council Decision 2012/392/ΚΕΠΠΑ στις 16/7/2012).

Το ύφος των αποστολών της ΚΠΑΑ Οι Στρατιωτικές αποστολές της ΚΠΑΑ κατηγοριοποιούνται σε: Επιχειρήσεις συμβουλής και βοήθειας (military advice and assistance tasks) Ειρηνευτικές αποστολές Επιχειρήσεις διαχείρισης κρίσεων (tasks of combat forces in crisis management, peace-making and post-conflict stabilization) Ανθρωπιστικές και επιχειρήσεις διάσωσης Επιχειρήσεις εξειδικευμένης εκπαίδευσης προσωπικού του τομέα πολιτικής ασφάλειας Οι επιχειρήσεις αυτές αφορούν την στενή έννοια του όρου ‘’Διαχείριση Κρίσεων’’ και δεν εμπεριέχουν πολεμικές ή επιθετικές ενέργειες. Οι στρατιωτικές αποστολές της ΚΠΑΑ δεν είναι αποστολές επιβολής της ειρήνης, κάτι το οποίο τις διαχωρίζει διακριτά από τις αντίστοιχες αποστολές άλλων οργανισμών, όπως του ΝΑΤΟ στη Λιβύη το 2011 ή τις Γαλλικές επιχειρήσεις στο Μάλι το 2013. Παρά ταύτα, θεωρητικά, δεν υπάρχει τίποτα που να εμποδίζει την ΚΠΑΑ να εμπλακεί σε αποστολές επιβολής ειρήνης στα πλαίσια των αποστολών Petersberg, αλλά αυτό παραμένει στην διακριτική ευχέρεια των κρατών-μελών.

Το ύφος των αποστολών της ΚΠΑΑ Οι Πολιτικές αποστολές της ΚΠΑΑ κατηγοριοποιούνται σε: Επιχειρήσεις Ενδυνάμωσης (Strengthening missions), με έμφαση στην ανάπτυξη δυνατοτήτων στον τομέα επιβολής του νόμου (rule of law) Επιχειρήσεις Ελέγχου (Monitoring missions), που παρέχουν επιτήρηση σε ένα συγκεκριμένο τομέα (π.χ. αστυνομία, δικαιοσύνη, συνοριακός έλεγχος κλπ) ή ελέγχουν το βαθμό υλοποίησης συγκεκριμένων συμφωνιών (κατάπαυση πυρός, ειρηνευτική συμφωνία κλπ) Εκτελεστικές Επιχειρήσεις (Executive missions), οι οποίες διεξάγουν μία συγκεκριμένη λειτουργία για λογαριασμό των κρατών που λαμβάνουν τη βοήθεια. Συνήθως, οι Πολιτικές αποστολές έχουν μεγάλη διάρκεια και μακροχρόνια εμπλοκή στις πληγείσες περιοχές και επικεντρώνονται κυρίως στον τομέα της ασφάλειας και της δικαιοσύνης (SSR- Security Sector Reform & Rule of Law) και απαιτούν μεγάλο αριθμό εξειδικευμένου προσωπικού και δαπανηρή πολυετή χρηματοδότηση, λόγω της πολυπλοκότητας, της ιδιαίτερης φύσης τους και της μακράς παραμονής τους στην περιοχή ενδιαφέροντος.

EU Battlegroups Η ιδέα των Battlegroups παρέχει στην ΕΕ ένα συγκεκριμένο εργαλείο στο φάσμα δυνατοτήτων ταχείας αντίδρασης, το οποίο βοηθά την ΕΕ να είναι πιο συνεκτική, πιο ενεργή και πιο ικανή στρατιωτικά. Τα Battlegroups επιτρέπουν στην ΕΕ να ανταποκρίνεται γρήγορα σε αναδυόμενες κρίσεις με στρατιωτικά μέσα, λαμβάνοντας υπόψη το μέγεθος και τις δυνατότητες των μάχιμων ομάδων σε ετοιμότητα. Αποτελούν επίσης έναν οδηγό για την ανάπτυξη δυνατοτήτων, τη βελτίωση της διαλειτουργικότητας και την παροχή προηγμένης ικανότητας για ταχεία ανάπτυξη και δράση. Τα Battlegroups βασίζονται στην αρχή της πολυεθνικότητας και μπορούν να σχηματιστούν από μία χώρα ή από πολυεθνικό συνασπισμό κρατών-μελών. Η διαλειτουργικότητα και η στρατιωτική αποτελεσματικότητα αποτελούν βασικά κριτήρια. Οι ομάδες μάχης βρίσκονται σε κατάσταση αναμονής για περίοδο έξι μηνών ή περισσότερο και θα πρέπει να είναι αρχικά διαθέσιμες για 30 ημέρες με επέκταση στις 120 ημέρες αν απαιτηθεί. Επιπλέον, η ιδέα των Battlegroups τονίζει την ανάγκη ταχείας λήψης αποφάσεων όχι μόνο από τα όργανα της ΕΕ αλλά και από τις εθνικές κυβερνήσεις, ούτως ώστε να καλυφθούν τα απαιτητικά χρονοδιαγράμματα

EU Battlegroups Οι ομάδες μάχης βρίσκονται σε κατάσταση αναμονής για περίοδο έξι μηνών ή και περισσότερο και θα πρέπει να είναι αρχικά διαθέσιμες για 30 ημέρες με επέκταση στις 120 ημέρες αν απαιτηθεί. Επιπλέον, η ιδέα των Battlegroups τονίζει την ανάγκη ταχείας λήψης αποφάσεων όχι μόνο από τα όργανα της ΕΕ αλλά και από τις εθνικές κυβερνήσεις, ούτως ώστε να καλυφθούν τα απαιτητικά χρονοδιαγράμματα των αποστολών.

Ο Ρόλος του Ευρωπαϊκού Αμυντικού Οργανισμού (EDA) Ανάπτυξη αμυντικών δυνατοτήτων στα θέματα διαχείρισης κρίσεων μέσω του εντοπισμού των μελλοντικών στρατιωτικών αναγκών της ΕΕ. Προαγωγή της εναρμόνισης των στρατιωτικών υλικών μέσω της ανάπτυξης και ενίσχυσης της ευρωπαϊκής συνεργασίας στους εξοπλισμούς με προτάσεις για την κάλυψη των απαιτήσεων της ΚΠΑΑ. Καθορισμός και υλοποίηση πολιτικών και πρακτικών που αποσκοπούν στη δυναμική ενίσχυση της Ευρωπαϊκής Αμυντικής Βιομηχανίας και Τεχνολογικής Βάσης (European Defense Industry and Technological Base-EDITB). Προώθηση της Έρευνας και Ανάπτυξης (Research and Development-R&T) με στόχο την ανταπόκριση στις μελλοντικές απαιτήσεις δυνατοτήτων στον τομέα της άμυνας και ασφάλειας.

Το επόμενο βήμα: European Defence Action Plan

Κατεύθυνση και Μέγεθος Χρηματοδότησης

Τελικά Συμπεράσματα επί της ΚΠΑΑ Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ΚΠΑΑ οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στον ασαφώς καθορισμένα κεντρικό στόχο της πολιτικής και από την ολοένα και πιο περίπλοκη πολιτική σχέση που έχει αναπτυχθεί μεταξύ της ΚΠΑΑ και του ΝΑΤΟ. Μέσω της νέας EU Global Strategy επιχειρείται μια διαδικασία νέας θεσμικής αρχιτεκτονικής που μπορεί να εξομαλύνει τις τρέχουσες αδυναμίες της ΚΕΠΠΑ. Το πρόβλημα ενίσχυσης του ρόλου της ΚΠΑΑ παραμένει θεμελιωδώς πολιτικό και είναι πολύ σημαντικό τα κράτη-μέλη να αποκτήσουν μια σταθερή και κοινή στρατηγική αντίληψη ασφάλειας για τον κόσμο γύρω από την ΕΕ που αλλάζει ταχύτατα - και όχι προς το καλύτερο. Μέχρι τότε, η ΚΠΑΑ θα συνεχίσει να παραμένει ένα έργο εν εξελίξει και το οποίο εξακολουθεί να έχει πολύ δρόμο μπροστά του μέχρι να καταστεί ένα πραγματικό επιχειρησιακό εργαλείο στα χέρια της ΕΕ.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία Παρουσίασης Europarl.europa.eu. (2017). Common Security and Defence Policy | EU fact sheets | European Parliament. [online] Available at: http://www.europarl.europa.eu/atyourservice/en/displayFtu.html?ftuId=FTU_6.1.2.html [Accessed 22 Apr. 2017]. Tomáš Valášek, “Surviving Austerity: The Case for a New Approach to EU Military Collaboration”, in CER Reports, April 2011, http://www.cer.org.uk/node/75 Annemarie Peen Rodt, The European Union and Military Conflict Management. Defining, Evaluating and Achieving Success, London and New York, Routledge, 2014 Maartje Rutten (ed.), “From St-Malo to Nice. European defence: core documents”, in ChaillotPapers, No. 47 (May 2001), http://www.iss.europa.eu/publications/detail/article/from-stmalo-to-nice-european-defence-core-documents Nathalie Tocci and Giovanni Faleg, “Towards a More United and Effective Europe: A Framework for Analysis”, in Imagining Europe, No. 1 (October 2013), http://www.iai.it/content.asp?langid=2&contentid=992

Ενδεικτική Βιβλιογραφία Παρουσίασης Keohane, D. and Valasek, T. (2008). Willing and able? EU defence in 2020. EU2020 Essay. [online] London: Centre for European Reform. Available at: https://www.cer.org.uk/sites/default/files/publications/attachments/pdf/2011/e_2020_844-1362.pdf [Accessed 22 Apr. 2017]. Charalampous, M. (2010). FROM A EUROPEAN TO A COMMON SECURITY AND DEFENCE POLICY. IES Working Paper Series. Brussels: Institute for European Studies, VUB. Howorth, J. (2014). European Security Post-Libya and Post-Ukraine: In Search of Core Leadership. IAI Working Papers, (No8/May 2014). Tardy, T. (2015). CSDP in action What contribution to international security?. Chaillot papers, No134. Paris: EU Institute for Security Studies, pp.17-25.