ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ Εαρ. Εξάμηνο 2017

Ἡ Θεία Εὐχαριστία εἶναι τό κέντρο ἑνός τεράστιου πλήθους μοτίβων τελετουργικῶν καί κειμενικῶν ἀπό τήν ἑβραϊκή θρησκεία, πού σύμφωνα μέ τήν πρώτη Χριστιανική κοινότητα ἀναφέρονται στή Σταυρική θυσία τοῦ Χριστοῦ κι αὐτή μέ τή σειρά της στήν Θεία Εὐχαριστία.

Στην Π.Δ. Ἡ θυσία τοῦ Ἀβραάμ Ὁ «θυόμενος μόσχος» ἡ θυσία τοῦ ἐξιλασμοῦ τό ὁλοκαύτωμα τό πασχάλειο δεῖπνο «εὐλογία» καί «εὐχαριστία» σέ διάφορα σημεῖα τῆς ΠΔ μεμονωμένα κείμενα καί ἀποσπάσματα ἀπό περιγραφές λατρευτικῶν γευμάτων καί προφητειῶν ὅπως Ἡσ. 6, 1-7 (Σεραφείμ στό θυσιαστήριο), Ἡσ. 33, 13-19, Μαλ. 1, 10-12 στήν (ἀντιεβραϊκή) ἑρμηνεία του ἀπό τόν Ἰουστίνο

Στην Κ.Δ. Α΄ Κορ. 11, 23-32 Πράξ, 2, 46, μέ ὅλες τίς συναφεῖς μετέπειτα ἀναφορές γιά γεύματα μέ προσευχή καί εὐχαριστία π.χ 20, 8 (Τρωάδα), 27, 33-38 κλπ. Ἰω. 6, 27-63 (διδασκαλία), 13, 2-30 (δεῖπνο μέ νίψη τῶν ποδῶν), θαῦμα τῆς Κανά, Α΄ Ιω. 4, 10 (ἰλασμός) Ἑβρ. 13, 10-16 Ἀποκάλυψη (διάσπαρτα)

Πρώιμη μεταποστολική γραμματεία Α΄ Κλήμεντος ἐπιστολή Πλινίου Νεωτέρου Διδαχή (παράδειγμα εὐχῆς πρίν καί μετά τή μετάληψη) Ἐπιστολές Ἰγνατίου Ἀντιοχείας Εἰρηναῖος Λυών Κυπριανός Καρθαγένης

Διδαχή τῶν Δώδεκα Ἀποστόλων

Αρχικός πυρήνας Από 5ο αι.   Μικρή Είσοδος Αντίφωνα Ειρήνη πᾶσι Ἀναγνώσματα ἀποχώρηση κατηχουμένων Εὐχές κατηχουμένων (ἀπό 8ο αἰ.) Μεγάλη Εἴσοδος Προσφορά-προσκομιδή Σύμβολο πίστεως ἀσπασμός εἰρήνης Ἁγία Ἀναφορά Αἰτήσεις-Δίπτυχα Κυριακή προσευχή Μετάληψη Οπισθάμβωνος εὐχή -Εἴη το ὄνομα – Δι’εὐχῶν

Ἄξιον καὶ δίκαιον σὲ ὑμνεῖν, σὲ εὐλογεῖν, σὲ αἰνεῖν, σοὶ εὐχαριστεῖν, σὲ προσκυνεῖν ἐν παντὶ τόπῳ τῆς δεσποτείας σου. Σὺ γὰρ εἶ Θεὸς ἀνέκφραστος, ἀπερινόητος, ἀόρατος, ἀκατάληπτος, ἀεὶ ὢν ὡσαύτως ὤν· σὺ καὶ ὁ μονογενής σου Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμά σου τὸ Ἅγιον. Σὺ ἐκ τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι ἡμᾶς παρήγαγες καὶ παραπεσόντας ἀνέστησας πάλιν καὶ οὐκ ἀπέστης πάντα ποιῶν ἕως ἡμᾶς εἰς τὸν οὐρανὸν ἀνήγαγες καὶ τὴν βασιλείαν σου ἐχαρίσω τὴν μέλλουσαν. Ὑπὲρ τούτων ἁπάντων εὐχαριστοῦμέν σοι καὶ τῷ μονογενεῖ σου Υἱῷ καὶ τῷ Πνεύματί σου τῷ Ἁγίῳ· ὑπὲρ πάντων ὧν ἴσμεν καὶ ὧν οὐκ ἴσμεν, τῶν φανερῶν καὶ ἀφανῶν εὐεργεσιῶν, τῶν εἰς ἡμᾶς γεγενημένων. Εὐχαριστοῦμέν σοι καὶ ὑπὲρ τῆς λειτουργίας ταύτης, ἣν ἐκ τῶν χειρῶν ἡμῶν δέξασθαι κατηξίωσας, καίτοι σοι παρεστήκασι χιλιάδες ἀρχαγγέλων καὶ μυριάδες ἀγγέλων, τὰ Χερουβεὶμ καὶ τὰ Σεραφείμ, ἑξαπτέρυγα, πολυόμματα, μετάρσια, πτερωτά. Τὸν ἐπινίκιον ὕμνον ᾄδοντα, βοῶντα, κεκραγότα, καὶ λέγοντα. Χορὸς Ἅγιος, Ἅγιος, Ἅγιος Κύριος Σαβαώθ· πλήρης ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ τῆς δόξης σου. Ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις· εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου. Ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις.

Ἱερεὺς Μετὰ τούτων καὶ ἡμεῖς τῶν μακαρίων δυνάμεων, Δέσποτα φιλάνθρωπε, βοῶμεν καὶ λέγομεν· Ἅγιος εἶ καὶ πανάγιος, σὺ καὶ ὁ μονογενής σου Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμά σου τὸ Ἅγιον. Ἅγιος εἶ καὶ πανάγιος καὶ μεγαλοπρεπὴς ἡ δόξα σου· ὃς τὸν κόσμον σου οὕτως ἠγάπησας, ὥστε τὸν Υἱόν σου τὸν μονογενῆ δοῦναι, ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτὸν μὴ ἀπόληται, ἀλλ᾿ ἔχῃ ζωὴν αἰώνιον. Ὃς ἐλθὼν καὶ πᾶσαν τὴν ὑπὲρ ἡμῶν οἰκονομίαν πληρώσας, τῇ νυκτὶ ᾗ παρεδίδοτο, μᾶλλον δὲ ἑαυτὸν παρεδίδου, ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς, λαβὼν ἄρτον ἐν ταῖς ἁγίαις αὐτοῦ καὶ ἀχράντοις καὶ ἀμωμήτοις χερσίν, εὐχαριστήσας καὶ εὐλογήσας, ἁγιάσας, κλάσας, ἔδωκε τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ μαθηταῖς καὶ ἀποστόλοις, εἰπών· Λάβετε, φάγετε· τοῦτό μού ἐστι τὸ σῶμα, τὸ ὑπὲρ ὑμῶν κλώμενον, εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν. Χορὸς Ἀμήν. Πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες· τοῦτό ἐστι τὸ αἷμά μου, τὸ τῆς καινῆς Διαθήκης, τὸ ὑπὲρ ὑμῶν καὶ πολλῶν ἐκχυνόμενον, εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν. Μεμνημένοι τοίνυν τῆς σωτηρίου ταύτης ἐντολῆς, καὶ πάντων τῶν ὑπὲρ ἡμῶν γεγενημένων, τοῦ σταυροῦ, τοῦ τάφου, τῆς τριημέρου ἀναστάσεως, τῆς εἰς οὐρανοὺς ἀναβάσεως, τῆς ἐκ δεξιῶν καθέδρας, τῆς δευτέρας καὶ ἐνδόξου πάλιν παρουσίας, Τὰ σὰ ἐκ τῶν σῶν σοὶ προσφέρομεν κατὰ πάντα καὶ διὰ πάντα. Σὲ ὑμνοῦμεν, σὲ εὐλογοῦμεν, σοὶ εὐχαριστοῦμεν, Κύριε, καὶ δεόμεθά σου, ὁ Θεὸς ἡμῶν.

Ἱερεὺς Ἔτι προσφέρομέν σοι τὴν λογικὴν ταύτην καὶ ἀναίμακτον λατρείαν, καὶ παρακαλοῦμέν σε καὶ δεόμεθα καὶ ἱκετεύομεν· κατάπεμψον τὸ Πνεῦμά σου τὸ Ἅγιον ἐφ᾿ ἡμᾶς καὶ ἐπὶ τὰ προκείμενα δῶρα ταῦτα. Καὶ ποίησον τὸν μὲν ἄρτον τοῦτον τίμιον σῶμα τοῦ Χριστοῦ σου. Ἀμήν· τὸ δὲ ἐν τῷ ποτηρίῳ τούτῳ τίμιον αἷμα τοῦ Χριστοῦ σου. Ἀμήν· μεταβαλὼν τῷ Πνεύματί σου τῷ Ἁγίῳ. Ἀμήν, ἀμήν, ἀμήν. Ὥστε γενέσθαι τοῖς μεταλαμβάνουσιν εἰς νῆψιν ψυχῆς, εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, εἰς κοινωνίαν τοῦ Ἁγίου σου Πνεύματος, εἰς βασιλείας οὐρανῶν πλήρωμα, εἰς παρρησίαν τὴν πρὸς σέ, μὴ εἰς κρῖμα ἢ εἰς κατάκριμα. Ἔτι προσφέρομέν σοι τὴν λογικὴν ταύτην λατρείαν ὑπὲρ τῶν ἐν πίστει ἀναπαυσαμένων προπατόρων, πατέρων, πατριαρχῶν, προφητῶν, ἀποστόλων, κηρύκων, εὐαγγελιστῶν, μαρτύρων, ὁμολογητῶν, ἐγκρατευτῶν καὶ παντὸς πνεύματος δικαίου ἐν πίστει τετελειωμένου. Ἐξαιρέτως τῆς παναγίας, ἀχράντου, ὑπερευλογημένης, ἐνδόξου δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας. Χορὸς Ἄξιόν ἐστιν ὡς ἀληθῶς, μακαρίζειν σε τὴν Θεοτόκον, τὴν ἀειμακάριστον καὶ παναμώμητον καὶ μητέρα τοῦ Θεοῦ ἡμῶν. Τὴν τιμιωτέραν τῶν Χερουβεὶμ καὶ ἐνδοξοτέραν ἀσυγκρίτως τῶν Σεραφείμ, τὴν ἀδιαφθόρως Θεὸν Λόγον τεκοῦσαν, τὴν ὄντως Θεοτόκον, σὲ μεγαλύνομεν.

Λειτουργικοί τύποι (συνοπτικά)

Τέλεση Βαπτίσματος Α. ἐγγραφή-κατήχηση-ἐξορκισμός Β. εὐλογία ὕδατος (Ἀποστολ. Παράδοση 21) Γ. Ἀπόταξη-σύνταξη μέ τό Χριστό Δ. Ὁμολογία πίστεως - Βαπτισμός Ε. Χρίση με ἕλαιον, πριν (ἐπορκιστόν) – μετά (εὐχαριστίας)

Ἀπό τήν καθημερινή προσευχή μέχρι τό Βυζαντινό τυπικό

Κοινή καί ἀτομική προσευχή στήν Ἐκκλησία μέχρι τις ἀρχές τοῦ 4ου αἰ. ΙΔΙΩΤΙΚΑ ἐωθινή προσευχή τρίτη-ἕκτη-ἑνάτη ὥρα (σέ ρωμαϊκό περιβάλλον) προσευχή πρό τῆς κατακλίσεως ὄρθρος ΑΠΟ ΚΟΙΝΟΥ Πρωϊνή συνάθροιση για ἀναγνώσματα/διδασκαλία ἀπογευματινή ἀγάπη

Ἀσματικό Τυπικό διακρίνεται ἀπό τήν ἐμμελῆ (καί ὄχι χῦμα) ψαλμώδηση τμημάτων ἀπό ψαλμούς πού ἦταν κατάλληλα γιά κάθε περίσταση (βασικά Ψαλ. 140, ἑωθινός Ψαλ. 62, ἀλλά καί 145, 65 κλπ.) καί ὄχι σέ συνεχῆ ρυθμό κατά τή διαδοχή τους στή Βίβλο. Πολλά λιτανευτικά στοιχεῖα Καταλαμβάνει το «δημόσιο χῶρο»

Μοναστική λατρεία χαρακτηρίζεται ἀπό μή ἐμμελεῖς ἀναγνώσεις ψαλμῶν, καί σιγανή ἐπανάληψη τμημάτων τῆς Βίβλου (recitatio) μαζί μέ συναθροίσεις γιά κατήχηση καί ἀνάγνωση τῶν Γραφῶν. εἶναι προσαρμοσμένο γιά νά δίνει στούς μοναχούς ἐρείσματα ἤ κίνητρο γιά νά προσανατολίζονται καί νά συνεχίζουν τήν προσευχή τους σ’ ἕναν διαρκῆ ρυθμό μέσα στήν ἡμέρα μαζί μέ κοινά ἀναγνώσματα.

συνδυασμός ἱεροσολυμιτικοῦ καί στουδιτικοῦ Τυπικοῦ (8ος-9ος αἰ.) Ἡ συνεχής ἀνάγνωση τῶν ψαλμῶν ὡς μοναστηριακό στοιχεῖο μπαίνει στήν ἀρχή (π.χ. ἑσπερινός). διαμορφώνεται ἕνας ὁλόκληρος κύκλος γιά τίς ἡμερήσιες (Ὡρολόγιο), ἑβδομαδιαῖες (Ὀκτώηχος) καί ἐτήσιες (Μηναῖα καί Τριώδιο-Πεντηκοστάριο) ἑορτές

ἀνάπτυξη τοῦ Σαββαϊτικοῦ Τυπικοῦ (7ος αἰ ἀνάπτυξη τοῦ Σαββαϊτικοῦ Τυπικοῦ (7ος αἰ.) ἕως τήν τελική σύνδεση μέ τήν Κων/πολη (11ος αἰ.) μοναχοί τῆς Λαύρας τοῦ Ἁγίου Σάββα ἔχουν διαμορφώσει ἕνα ἁπλούστερο τυπικό μέ λιγότερα λιτανευτικά στοιχεῖα καί λιγότερα ἐξελιγμένα μουσικά στοιχεῖα καλλιεργεῖται ἐκεῖ καί μεταφέρεται στό Βυζάντιο σταδιακά μετά τόν 11ο αἰώνα, ἀλλά ἐπεκτείνεται μετά τήν Ἅλωση τῆς Πόλης ἀπό τούς Σταυροφόρους τό 1204 Περιγράφεται στήν Διάταξιν τῆς Θείας Λειτουργίας ἀπό τόν Φιλόθεο Κόκκινο (γύρω στό 1360)

Ἡ θεολογία τῆς ἐξέλιξης τοῦ τυπικοῦ

Τάσεις στην ὑμνογραφία κατά τούς «σκοτεινούς αἰῶνες» Κοντάκια παροντοποιοῦν σ’ ἕνα δραματικό διάλογο τά βιβλικά γεγονότα και ἐπιτρέπουν μια πιο δυναμική ἐμβάθυνση (βλ. Χαιρετισμοί στην Παναγία). Κανόνες ἐξωτερικεύουν τά αἰσθήματα τοῦ προσευχομένου πιστοῦ και πολλές φορές ὁ ψαλμωδός μιλᾶ σέ α’ ἑνικό πρόσωπο (πρβλ. Μεγάλος Κανών).

Νεκρώσιμη Ἀκολουθία «Συνοδεύσατε, φίλοι, τοῖς θνήσκουσι,/ καί σπουδῇ πρὸς τὸ μνῆμα προφθάσατε,/ καὶ ἐκεῖ νουνεχῶς ἀτενίσατε/ καὶ τὸν τόπον ὑμῶν εὐτρεπίσατε» «Ὑπομνήσκω ὑμᾶς πρὸς τὸν Κύριον,/ ἀδελφοί μου καὶ τέκνα καὶ φίλοι μου,/ μή μου λάθεσθε ὅταν προσεύχησθε,/ δυσωπῶ, ἱκετεύω καὶ δέομαι»

Νεκρώσιμη Ακολουθία Β΄ «Μετὰ δόξης οἰκτίρμων/ ὅταν ἥξῃς τοῦ κρῖναι/ δικαίως πᾶσαν τὴν γῆν/καὶ διαχωρίσεις/ ἐξ ἀδίκων δικαίους ὡς γέγραπται/ δεξιοῖς προβάτοις τὸν ἐξ ἡμῶν/ συναριθμήσας μεταστάντα/ οἰκτίρμων ἀνάπαυσον» Ἐν δυσί τε τελείαις ἕνα σε γιγνώσκομεν φύσεσι Κύριον/ἐνεργείαις ἄμφω καὶ θελήσεσι ὄντα ἀσύγχυτον/ τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ ἐκ γυναικός/ λαβόντα σάρκαν /ἧς τὴν θέαν τιμῶμεν τοῖς πίναξιν»

Ι΄ Σύντομες παρατηρήσεις γιά τή λειτουργική ἐξέλιξη στή Δύση