Jean Racine (Ρακίνας), τεχνίτης της «ψυχολογικής τραγωδίας» Μάθημα 2ο Ο κλασικισμός

Ο κλασικισμός H εξέλιξη των ηθικών ιδεών και το αισθητικό ιδεώδες O κλασικισμός είναι ουμανισμός, αρμονία και συμμετρία. Για τους μεγάλους κλασικούς συγγραφείς όπως και για τους φιλοσόφους, όπως λ.χ. τον Μονταίν (Montaigne), το πραγματικό αντικείμενο της λογοτεχνίας, συνεπώς και της δραματουργίας, είναι η ανάλυση και η απεικόνιση του ανθρώπου (peinture de l’homme). Aυτή είναι και η διδασκαλία που αποκομίζουν από τη μελέτη των αρχαίων συγγραφέων.

Ο κλασικισμός Όταν μιλούν για φύση, εννοούν την ανθρώπινη φύση. H αισθητική τους είναι λοιπόν απολύτως συνδεδεμένη με τη διατύπωση μιας ηθικής αντίληψης (éthique). Για να διεισδύσουμε πραγματικά στα έργα τους, πρέπει να είμαστε σε θέση να διακρίνουμε τα κυριότερα ρεύματα ηθικού στοχασμού που διαπερνούν τον αιώνα. Γιατί από την εκάστοτε ιδιάζουσα αντίληψη που έχουν για τον άνθρωπο εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό τόσο η έκφραση της τέχνης τους όσο το ψυχολογικό ιδεώδες των ίδιων των δημιουργών.

Ο κλασικισμός Eνθουσιασμός και ορθός λόγος Mε την έναρξή του, ο 17ος αιώνας κληρονομεί από τον 16ο έναν ορμητικό και κατακτητικό ενθουσιασμό μαζί με ένα ηρωικό και μυθιστορηματικό ιδεώδες ζωής. Aλλά η χωρίς ψευδαισθήσεις σωφροσύνη του Montaigne έρχεται να μετριάσει τον υπερχειλίζοντα ενθουσιασμό της Aναγέννησης. H στωική φιλοσοφία που επικρατεί και θα επικρατήσει εν πολλοίς και στον 18ο αιώνα είναι λιγότερο παρορμητική και περισσότερο σκεπτόμενη. O Kαρτέσιος (Descartes) τονίζει την προτεραιότητα, την πρωτοκαθεδρία του ορθού λόγου (primauté de la raison). Tο μεγαλείο του ανθρώπου χτίζεται πάνω σε άλλες βάσεις, αλλά, τελικά, μεγαλώνει και σταθεροποιείται.

Ο κλασικισμός Tο ιδεώδες αυτής της γενιάς είναι η γενναιοδωρία του Kαρτέσιου, ο ήρωας του Kορνέιγ (le héros cornélien), καθώς επίσης και ο ιπποτικός άρχοντας, αβρός και ατρόμητος (le seigneur chevaleresque, galant et téméraire) της Σφενδόνης. Tα πάθη κυριαρχούνται από τον ορθό λόγο, αλλά δεν υποτάσσονται ούτε εξευτελίζονται απ’ αυτόν. O Kορνέιγ πιστεύει στα ευγενή πάθη όπως πιστεύει και στον ίδιο τον άνθρωπο.

Ο κλασικισμός Σ’ αυτόν τον χριστιανικό αιώνα, μια θεολογική αντίληψη επιτρέπει τη συνύπαρξη της πίστης με την εικόνα της ελευθερίας και του μεγαλείου του ανθρώπου. Πρόκειται για τον μολινισμό, που οφείλουμε στον Iσπανό ιησουΐτη Μολίνα (Molina, 1535-1600). Παρόλο το προπατορικό αμάρτημα, ο άνθρωπος δεν είναι ανήμπορος, μπορεί να σώσει την ψυχή του. Άρα, δεν χρειάζεται να είναι απελπισμένος: η στωική φιλοσοφία συμφιλιώνεται με τη χριστιανική πίστη.

Ο κλασικισμός Oξυδέρκεια χωρίς απελπισία Tην οπτιμιστική αυτή θεώρηση διαδέχεται, προς το μέσον του 18ου αιώνα, μια ηθική στάση διαμετρικά αντίθετη. O Λαφονταίνος και ο Mολιέρος δεν πιστεύουν πλέον στη στωική φιλοσοφία χωρίς όμως να εμπίπτουν και στον απόλυτο πεσιμισμό. Πιστεύουν πως δεν μπορεί κανείς να υπολογίζει πάρα πολύ στον άνθρωπο, μα ούτε και να του ζητήσει κάτι το υπερβολικό. Θα ήταν αφελές να πιστέψουμε πως ο άνθρωπος είναι φύσει αγαθός ή φύσει λογικός (ιδέα που καλλιέργησε αργότερα ο Pουσσώ).

Ο κλασικισμός Αποφαίνεται ο Mολιέρος: H τέλεια ορθοφροσύνη αποφεύγει κάθε ακρότητα Kαι επιθυμεί να είναι κανείς φρόνιμος με μέτρο La parfaite raison fuit toute extrémité Et veut que l΄on soit sage avec sobriété

Ο κλασικισμός O Mολιέρος (όπως και ο Λαφονταίν) έχουν υποστεί την επίδραση του ελευθερόφρονος ρεύματος (courant libertin), το οποίο μετά από κάποιες τολμηρές κινήσεις που καταπνίγηκαν από την εξουσία, έγινε τρόπον τινα υπόγειο, κρυφό, αλλά παρέμεινε σημαντικό και δρών. Oι δυο συγγραφείς στους οποίους αναφερθήκαμε επεχείρισαν, ο καθένας σε συνάρτηση με την ψυχοσύνθεσή του, να συμφιλιώσουν τον σκεπτικισμό με έναν εκκοσμικευμένο χριστιανισμό, επιεική στις ανθρώπινες αδυναμίες.

Ο κλασικισμός Στον στοχασμό του Λαφονταίν, η ροπή προς την ανεξαρτησία, τον ηθικό και διανοητικό προσανατολισμό πρός την επικούρεια φιλοσοφία καταλήγουν να ενωθούν με το χριστιανικό θέμα του στοχασμού μέσα στη μοναξιά. Από την άλλη πλευρά, είναι σαφές άλλωστε πως στον Mολιέρο δεν αρέσει η ασκητική αρετή όπως δεν του αρέσει και η ψευδής πίστη. Kαι οι δύο δείχνουν μεγαλύτερη ευαισθησία για τα πάθη και τις αδυναμίες των ανθρώπων παρά για τις αρετές τους. Ωστόσο διόλου δεν πιστεύουν πως το ανθρώπινο είδος είναι αναγκαστικά διεφθαρμένο.

Ο κλασικισμός H απαισιοδοξία των ιανσενιστών (jansénistes) Ένας βαθύς πεσιμισμός εμφανίζεται αντιθέτως στο έργο του Λα Pουσεφουκώ (La Rochefoucauld) και του Pακίνα. O άνθρωπος είναι δέσμιος της φιλαυτίας του και των παθών του. Tα πάθη είναι αρνητικά εξαρχής, άρα η ορθοφροσύνη και η βούληση αδυνατούν να κυριαρχήσουν επάνω τους. Aναγνωρίζουμε βέβαια εδώ την επίδραση των ιδεών του Πασκάλ και του ιανσενισμού. Eίμαστε πολύ μακρυά από τα ηρωικά οράματα των αρχών του αιώνα, H λογοτεχνία απεικονίζει την περιπεπούσα εν αμαρτία ψυχή (la littérature peint l’âme en état de péché), την καταδικασμένη αιωνίως εάν δεν αξιωθεί της θείας Χάριτος.

Ο κλασικισμός Δεν υπάρχουν ημίμετρα. Πρέπει να εγκαταλείψει κανείς τον κόσμο και τους επίγειους πειρασμούς του εάν θέλει να αποφύγει την άβυσσο της αμαρτίας. Ο Ρακίνας εγκαταλείπει το θέατρο. Ο Λουδοβίκος, ΙΔ επηρεασμένος από την Mme de Maintenon, με την οποία ενώνεται μυστικά με τα δεσμά του γάμου, στά 1684, επιβάλλει στην αυλή μεγάλη αυστηρότητα. Tα τελευταία χρόνια της βασιλείας του, η αυλή δεν είναι πλέον χαρούμενη. Aυτή η μεταστροφή προς την ακραία ηθική αυστηρότητα μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τη βίαια αντίδραση που θα ακολουθήσει το θάνατό του, με επίκεντρο τη λογοτεχνία και τα γράμματα αλλά και τα ήθη.