Δρ Ζωή Καραμπατζάκη Σχολική Σύμβουλος Π.Α. Ανάλυση περιεχομένου Δρ Ζωή Καραμπατζάκη Σχολική Σύμβουλος Π.Α.

Ανάλυση Περιεχομένου Στόχος: μετατροπή δευτερογενούς υλικού ποιοτικής φύσης σε μορφή ποσοτικών δεδομένων. Με αυτό τον τρόπο επιτρέπει τη συστηματική διερεύνηση ενός κειμένου. Παρότι η μέθοδος συνδέθηκε κυρίως με την ανάλυση του γραπτού και του προφορικού λόγου στο πλαίσιο των μέσων μαζικής επικοινωνίας (άρθρα ημερήσιου τύπου, διαφημίσεις, τηλεοπτικά/ραδιοφωνικά προγράμματα ομιλίες πολιτικών προσώπων), μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιοδήποτε επικοινωνιακό λόγο ή μήνυμα, σε οποία μορφή και αν εμφανίζεται (ελεύθερες συνεντεύξεις, ημερολόγια, προσωπικές επιστολές, πρακτικά συνελεύσεων, μυθιστορήματα, μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου κ.λπ).

Βασικά χαρακτηριστικά και προϋποθέσεις εφαρμογής: 1) το επιλεχθέν υλικό εξετάζεται στην ολότητά του και όχι επιλεκτικά, 2) οι κατηγορίες που χρησιμοποιούνται για την ταξινόμηση των δεδομένων ορίζονται με σαφήνεια, έτσι ώστε να είναι δυνατή η επανάληψη της διαδικασίας από άλλους ερευνητές, 3) τα χαρακτηριστικά που εμφανίζονται στο επιλεχθέν υλικό ποσοτικοποιούνται, ούτως ώστε να διερευνηθεί η σημασία που φέρουν στο ίδιο το επιλεχθέν υλικό, αλλά και σε σύγκριση με άλλα χαρακτηριστικά (σημασία σε σχέση με το χώρο που καταλαμβάνουν, το χρόνο που εμφανίζονται κ.λπ.).

Φάσεις 1) Βασικά ερευνητικά ερωτήματα και δεδομένα στα οποία στηρίζεται η μελέτη: Για παράδειγμα: Ερώτημα: «Ποια χαρακτηριστικά και ικανότητες των υποψήφιων βουλευτών προβάλλονται στα προεκλογικά φυλλάδια». Δεδομένα: Τα προεκλογικά φυλλάδια που μοιράστηκαν για δέκα υποψήφιους βουλευτές από τα κόμματα που εκπροσωπούνται στο κοινοβούλιο στην τελευταία προεκλογική περίοδο).

2) Επιλογή και προσδιορισμός της βασικής μονάδας καταγραφής: Βασική μονάδα καταγραφής: Το τμήμα του υλικού που θα αποτελέσει τη βάση της κατηγοριοποίησης (αυτό που τελικά κωδικοποιείται). Βασική μονάδα καταγραφής μπορεί να είναι: η λέξη, η πρόταση, η παράγραφος, το θέμα, το πρόσωπο ή το συνολικό κείμενο (δηλαδή, το άρθρο, το βιβλίο, η ταινία, η προσωπική συνέντευξη, το ραδιοφωνικό ή τηλεοπτικό πρόγραμμα κ.λπ.) Όταν η βασική μονάδα καταγραφής (π.χ. η λέξη) δεν είναι δυνατόν να ερμηνευτεί παρά μόνο σε σχέση με τα συμφραζόμενα (π.χ. την πρόταση) ορίζεται και η μονάδα συμφραζομένων, δηλαδή το εκτενέστερο τμήμα του περιεχομένου που συντελεί στην πιο έγκυρη κωδικοποίηση της μονάδας καταγραφής

2) Επιλογή και προσδιορισμός της βασικής μονάδας καταγραφής: Όταν ο ερευνητής ενδιαφέρεται να προσδιορίσει το νόημα που αντιπροσωπεύουν συγκεκριμένες λέξεις ή φράσεις όταν παρουσιάζονται μαζί, τότε συνήθως επιλέγεται ως μονάδα καταγραφής ολόκληρη η πρόταση. Όταν στόχος της έρευνας είναι ο προσδιορισμός των βασικών στοιχείων που χαρακτηρίζουν ένα κείμενο τότε το συνολικό κείμενο μπορεί να αποτελέσει τη μονάδα καταγραφής (π.χ. με τη γενικότερη διερεύνηση του κειμένου μπορεί να απαντηθεί το ερώτημα: «Ποια είναι η βασική θεματική ενός μυθιστορήματος;»)

2) Επιλογή και προσδιορισμός της βασικής μονάδας καταγραφής: Όταν το υπό έρευνα υλικό αφορά π.χ. συνεντεύξεις, κινηματογραφικά έργα, δηλαδή αναφέρεται σε συγκεκριμένα πρόσωπα, τότε μονάδα καταγραφής μπορεί να αποτελέσει το πρόσωπο. Τα πρόσωπα καταμετρούνται βάσει των χαρακτηριστικών που φέρουν (π.χ. εθνότητα, φυλή, φύλο, οικονομικό επίπεδο, οικογενειακή κατάσταση), καταλήγοντας συνήθως έτσι σε συμπεράσματα για τους ρόλους που προβάλλονται ή τα στερεότυπα που καλλιεργούνται.

2) Επιλογή και προσδιορισμός της βασικής μονάδας καταγραφής: Σε μελέτες που διερευνώνται αξίες, στάσεις, απόψεις που απεικονίζονται σε ένα κείμενο συνήθως επιλέγεται ως μονάδα καταγραφής το γενικό θέμα που αναπτύσσεται στην πρόταση, στην παράγραφο ή σε όλο το κείμενο. Δηλαδή, ζητούμενο είναι η κεντρική ιδέα που αναπτύσσεται είτε σε μέρος του κειμένου είτε σε ολόκληρο το κείμενο

3) Κατηγορίες Κύριος κορμός της ανάλυσης περιεχομένου είναι η μέθοδος της κατηγοριοποίησης. Ουσιαστικά αποτελεί τη διαδικασία κωδικοποίησης των δεδομένων. Αν στόχος της έρευνας είναι ο έλεγχος μιας θεωρίας τότε οι κατηγορίες διαμορφώνονται μέσω αυτής και δεν μεταβάλλονται. (παραγωγική λογική – η θεωρία προϋπάρχει και δεν αναδύεται από τα δεδομένα).

Κατηγορίες Αν ο ερευνητής ξεκινά έχοντας μόνο γενικές ιδέες για το υπό διερεύνηση θέμα ή το θέμα είναι καινούργιο και δεν έχει διατυπωθεί κάποια θεωρία σε σχέση με αυτό, τότε οι κατηγορίες διαμορφώνονται μετά την εξέταση του υλικού (επαγωγική προσέγγιση). Σε αυτή την περίπτωση οι κατηγορίες τροποποιούνται διαρκώς, έως ότου οριστικοποιηθούν. Οι προϋπάρχουσες γνώσεις για το υπό διερεύνηση θέμα συντελούν βεβαίως στην αρχική διαμόρφωση των κατηγοριών, αλλά η τελική τους διαμόρφωση είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης θεωρίας – δεδομένων.

Κατηγορίες Η εκ των υστέρων κατηγοριοποίηση θεωρείται περισσότερο αντικειμενική και λιγότερο ευάλωτη στη μεροληψία του ερευνητή. Συνήθως ξεκινά από τη διαδικασία της προανάλυσης κατά την οποία: 1) εξετάζεται μέρος του υπό διερεύνηση υλικού, 2) εξάγονται κάποιες κατηγορίες, οι οποίες 3) τροποποιούνται βάσει των δεδομένων που προκύπτουν και 4) οριστικοποιούνται όταν έχει ολοκληρωθεί η εξέταση όλου του υλικού.

Κατηγορίες Η κατηγοριοποίηση μπορεί να γίνει βάσει του έκδηλου περιεχομένου (manifest content) ή βάσει του λανθάνοντος περιεχομένου (latent content). Στην πρώτη περίπτωση κατηγοριοποιούνται μόνο τα νοήματα που εκφράζονται άμεσα στο κείμενο, ενώ στη δεύτερη επιχειρείται η διερεύνηση των βαθύτερων νοημάτων του κειμένου.

Κατηγορίες Η κατηγοριοποίηση βάσει του έκδηλου περιεχομένου θεωρείται πιο αντικειμενική, καθώς επικεντρώνεται αποκλειστικά στα σύμβολα που εμφανίζονται στο κείμενο. Σε αυτή την περίπτωση οι κατηγορίες ορίζονται λειτουργικά, με στόχο η μονάδα καταγραφής να κατηγοριοποιείται με τον ίδιο τρόπο από διαφορετικά άτομα. Μάλιστα, προκειμένου να ελεγχθεί η αξιοπιστία ενός συστήματος κατηγοριοποίησης εξετάζεται στατιστικά ο βαθμός συμφωνίας στην κωδικοποίηση μεταξύ ανεξάρτητων κριτών. Η συμφωνία τους θα πρέπει να είναι ικανοποιητική προκειμένου να οριστικοποιηθεί το τελικό σύστημα κατηγοριοποίησης.

4) Σύστημα κωδικοποίησης   Η διαδικασία της κωδικοποίησης ξεκινά αφού το σύνολο του κειμένου έχει μετατραπεί σε κατηγορίες. Η κωδικοποίηση μπορεί να γίνει βάσει: α) του χώρου που καλύπτει ένα θέμα (π.χ. σειρές ανά παράγραφο), β) του χρόνου (π.χ. πολιτικές εκπομπές στη βραδινή ζώνη τηλεθέασης), γ) την παρουσία ή την απουσία της κατηγορίας στη μονάδα καταγραφής, δ) τη συχνότητα με την οποία εμφανίζεται μια συγκεκριμένη κατηγορία (σημειώνεται ακριβώς πόσες φορές εμφανίζεται η κατηγορία και όχι απλώς αν εμφανίζεται όπως στην προηγούμενη περίπτωση).

Σε αυτή την περίπτωση συνήθως υπάρχει η παραδοχή του ερευνητή ότι: η συχνότητα με την οποία εμφανίζεται μια κατηγορία στο κείμενο είναι αντιπροσωπευτική της αξίας ή της σημασίας που φέρει, και οι κατηγορίες που ποσοτικοποιούνται με την ίδια συχνότητα έχουν την ίδια συγκριτική βαρύτητα μεταξύ τους. ε) την ένταση με την οποία προβάλλεται μια κατηγορία, ιδιαίτερα σε μελέτες αξιών και στάσεων (η μέτρηση της έντασης συνάγεται από τη βαθμολογία στην κλίμακα μέτρησης της αξίας ή της στάσης)

Δειγματοληψία 5) Τρία βασικά στάδια, λόγω του συνήθως μεγάλου όγκου του υλικού:   α) προσδιορισμός του υπό έρευνα υλικού: Επιλέγονται οι πηγές που θα χρησιμοποιηθούν για την έρευνα, δηλαδή η βάση για τη συγκέντρωση του δείγματος (π.χ. ποιες εφημερίδες, ποια τηλεοπτικά προγράμματα, ποια πολιτικά πρόσωπα κ.λπ.). Αν η σημασία κάθε πηγής διαφέρει σε ό,τι αφορά τους σκοπούς της έρευνας, τότε γίνεται μια πρώτη επιλογή σύμφωνα με ποιοτικά ή με ποσοτικά κριτήρια (π.χ. επιλέγονται εφημερίδες μεγάλης κυκλοφορίας, ή τηλεοπτικά προγράμματα μεγάλης ακροαματικότητας).

Δειγματοληψία β) τυχαία δειγματοληψία των κειμένων από τις επιλεγμένες πηγές (π.χ. τυχαία επιλογή φύλλων από τις επιλεγμένες εφημερίδες, επεισοδίων από τα επιλεγμένα τηλεοπτικά προγράμματα κ.λπ). γ) τυχαία δειγματοληψία του υλικού από τα επιλεγμένα κείμενα (αν θεωρείται απαραίτητο η τυχαία δειγματοληψία εφαρμόζεται στη συνέχεια για την επιλογή μικρότερου μέρους από το επιλεγμένο υλικό, π.χ. η πρώτη σελίδα από κάθε επιλεγμένο φύλλο, δεκαπέντε τυχαία επιλεγμένες σελίδες από κάθε βιβλίο κ.λπ.).

Αξιολόγηση της μεθόδου Προτερήματα Συγκριτικά χαμηλό κόστος (τα στοιχεία δεν συλλέγονται από τον ερευνητή ως μέρος της ερευνητικής διαδικασίας, αλλά προϋπάρχουν και είναι προσβάσιμα πριν από την έναρξη της έρευνας). Ο ερευνητής δεν επηρεάζει με την παρουσία του το περιεχόμενο του υπό μελέτη υλικού.   Μειονεκτήματα Επειδή τα δεδομένα υπάρχουν ανεξάρτητα από το θέμα της έρευνας, σχεδόν πάντα υπάρχουν κενά σε ό,τι αφορά τα ερευνητικά ερωτήματα Είναι καταλληλότερη ως συμπληρωματική και όχι ως αποκλειστική πηγή συλλογής στοιχείων και εξαγωγής συμπερασμάτων.