ΔΙΑΛΕΞΗ 9-10: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΕΞΑΡΤΗΣΗ Σοφία Κουκούλη, Ph.D. Επίκουρη Καθηγήτρια Κοινωνικής Πολιτικής Τμήμα Κοινωνικής Εργασίας ΤΕΙ Κρήτης 1

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΟΥΣΙΩΝ KAI ΤΗΝ ΟΥΣΙΟΕΞΑΡΤΗΣΗ 2

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΟΥΣΙΩΝ  Το φαινόμενο της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών δεν είναι καινούργιο. Ανέκαθεν υπήρχε η ανάγκη του ανθρώπου να επέμβει στον ψυχικό του κόσμο.  Πολλές εξαρτησιογόνες ουσίες χρησιμοποιήθηκαν για αιώνες σε θρησκευτικές και θεραπευτικές τελετουργίες, καθώς και σε κοινωνικές τελετές.  Σταδιακά η χρήση των ουσιών αυτών έχασε τον τελετουργικό και κοινωνικό της χαρακτήρα και άρχισε να καλύπτει άλλες ανάγκες, με συνέπεια και την κατάχρησή τους.  Στην εξάπλωση του φαινομένου της εξάρτησης συνέτειναν πολλοί παράγοντες όπως: η ανακάλυψη συνθετικών ουσιών, η ιατρική χρήση ορισμένων εξαρτησιογόνων ουσιών, η ανάπτυξη του νόμιμου και παράνομου εμπορίου τους και η πολυπλοκότητα των προβλημάτων της καθημερινής ζωής. 3

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ  Οι πρώτες προσπάθειες αντιμετώπισης του φαινομένου εστιάστηκαν στη θεραπεία των εξαρτημένων ατόμων και τη διακοπή της χρήσης.  Τα τελευταία όμως χρόνια οι μελέτες επικεντρώθηκαν στους αιτιολογικούς παράγοντες που ωθούν ένα άτομο στη χρήση, στις προσδοκίες του από τη χρήση και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του.  Ένα σύνολο παραγόντων θα καθορίσει αν ένα άτομο θα εξαρτηθεί από μια ουσία, αν θα παραμείνει περιστασιακός χρήστης ή αν η χρήση θα έχει περιορισμένη διάρκεια. 4

ΕΞΑΡΤΗΣΗ - ΑΝΟΧΗ ΕΞΑΡΤΗΣΗ Η συνεχής ανάγκη για τη χρήση μιας ουσίας. Για να υπάρξει εξάρτηση θα πρέπει ένα άτομο με έντονη ψυχική δυσφορία να συναντηθεί με την ουσία και να την αντιμετωπίζει ως τη μοναδική διαθέσιμη λύση στο πρόβλημά του. Η εξάρτηση μπορεί να είναι: σωματική (όταν ο οργανισμός δεν μπορεί να λειτουργήσει φυσιολογικά χωρίς την ουσία), ψυχική (όταν ο χρήστης έχει την ανάγκη της ουσίας για να διατηρήσει την ψυχική του συνοχή). ΑΝΟΧΗ ΣΤΗ ΟΥΣΙΑ Η ανάγκη αύξησης της δόσης προκειμένου ο χρήστης να έχει τα ίδια αποτελέσματα ή Η εμφάνιση στερητικών συμπτωμάτων όταν διατηρείται σταθερή η δόση. 5

ΣΩΜΑΤΙΚΗ / ΨΥΧΙΚΗ ΕΞΑΡΤΗΣΗ  Η σωματική εξάρτηση εμπεριέχει και την ψυχική, ενώ η ψυχική δεν οδηγεί πάντα στη σωματική εξάρτηση.  Η σωματική εξάρτηση αντιμετωπίζεται εύκολα, ενώ η ψυχική απαιτεί μακροχρόνια και επίπονη θεραπευτική διαδικασία.  Όσοι κάνουν χρήση μιας ουσίας δεν είναι απαραίτητα εξαρτημένοι από αυτήν. Πρέπει να περάσει ένα χρονικό διάστημα συνεχούς χρήσης της ουσίας, ενώ εξαρτάται επίσης από την ουσία, τον τρόπο χρήσης, την ποσότητα κ.α. 6

ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ  Η ύπαρξη 3 τουλάχιστον από τα παρακάτω συμπτώματα υποδηλώνουν την εξάρτηση: 1. Έντονη επιθυμία και ανάγκη χρήσης της ουσίας (craving) 2. Ανάπτυξη ανοχής 3. Παρουσία στερητικού συνδρόμου με τη μείωση ή τη διακοπή της χρήσης 4. Ανάλωση σημαντικού χρόνου γύρω από τη συμπεριφορά χρήσης 5. Εγκατάλειψη σημαντικών δραστηριοτήτων κοινωνικών, επαγγελματικών ή ψυχαγωγικών 6. Εμμονή στη χρήση της ουσίας, παρά το γεγονός ότι προκαλεί στο χρήστη σοβαρά προβλήματα στην υγεία του αλλά και σε κύριους τομείς της ζωής του. 7

ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΣΤΕΡΗΣΗΣ Ή ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΣΤΕΡΗΣΗΣ  Σειρά συμπτωμάτων σωματικών ή ψυχολογικών ή και των δυο που προκαλούνται από τη μείωση ή διακοπή της χρήσης και συνήθως είναι αντίθετα από αυτά που προκαλούσε η λήψη της ουσίας.  Αν πχ η ουσία προκαλούσε αίσθημα ηρεμίας και υπνηλία, το στερητικό σύνδρομο θα εκδηλώνεται με υπερδιέγερση και αϋπνία. 8

ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ  Εξαρτησιογόνος ουσία : κάθε φυσική, ημισυνθετική ή συνθετική ουσία που επιδρά στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα και χρησιμοποιείται για να αλλάξει τη διάθεση του ατόμου.  Κατηγορίες : νόμιμες (π.χ. καπνός, οινοπνευματώδη) και παράνομες (π.χ. χασίς, ηρωίνη ).  Στις νόμιμες εξαρτησιογόνες ουσίες κατατάσσονται και τα ψυχοτρόπα φάρμακα (ηρεμιστικά, υπνωτικά) τα οποία ενώ διατίθενται για ιατρικούς λόγους, μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ‘ναρκωτικό’ όταν λαμβάνονται χωρίς ιατρική συνταγή. Ο όρος ‘ναρκωτικά’ χρησιμοποιείται για τις παράνομες εξαρτησιογόνες ουσίες. 9

ΝΟΜΙΜΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Καπνός Ο καπνός περιέχει πάνω από 1200 διαφορετικές χημικές ουσίες. Επίσης μονοξείδιο του άνθρακα, πίσσα και νικοτίνη. Όλο το μονοξείδιο του άνθρακα, το 90% της νικοτίνης και το 70% της πίσσας κατακρατείται από τους πνεύμονες όταν καταπίνεται ο καπνός. Το κάπνισμα προκαλεί γρήγορα ανοχή και σωματική και ψυχική εξάρτηση. Ευθύνεται άμεσα ή έμμεσα για πολλές σωματικές ασθένειες. Οι μη-καπνιστές επηρεάζονται οργανικά από τους καπνιστές όταν συμβιώνουν με αυτούς (παθητικό κάπνισμα). 10

ΝΟΜΙΜΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Καφεΐνη Είναι μια από τις ευρύτερα διαδεδομένες εθιστικές ουσίες στον κόσμο. Συστηματική χρήση 350 mgs και πάνω καφεϊνης καθημερινά προκαλεί σωματική εξάρτηση από την ουσία*.Αλκοόλ Προκαλεί ανοχή και εξάρτηση, σωματική και ψυχική. Η εξάρτηση από αλκοόλ είναι ύπουλη και μακροχρόνια. Το σύνδρομο στέρησης μπορεί να εξελιχθεί σε Delirium Tremens (βλ επόμενες διαφάνειες. Αν παραμείνει χωρίς θεραπευτική παρέμβαση, η προβληματική χρήση, ή κατάχρηση μπορεί να οδηγήσει σε σημαντικές ιατρικές επιπλοκές όπως παγκρεατίτιδα, κίρρωση ήπατος, υπέρταση, σακχαρώδη διαβήτη, ψυχιατρικά προβλήματα, βλάβες στο έμβρυο κλπ. Οι περισσότεροι θάνατοι από χρόνια κατάχρηση αλκοόλ οφείλονται στην καταστροφή του ήπατος. 11

TO ΑΛΚΟΟΛΙΚΟ ΣΤΕΡΗΤΙΚΟ ΠΑΡΑΛΗΡΗΜΑ (D ELIRIUM TREMENS ) Το Αλκοολικό Στερητικό Παραλήρημα (Τρομώδες Παραλήρημα, Delirium Tremens) είναι μια πού σοβαρή ιατρική κατάσταση που συνήθως παρουσιάζεται δύο έως τρεις ημέρες (έως μία εβδομάδα) από την τελευταία λήψη αλκοόλης και διαρκεί συνήθως δύο έως τρεις ημέρες (έως δύο εβδομάδες). Συνήθως παρουσιάζεται στις ηλικίες ετών και αργότερα επειδή απαιτείται λήψη μεγάλων ποσοτήτων αλκοόλης για έτη για την εμφάνιση του. Κλινική εικόνα Κλινική εικόνα: Έντονες ψευδαισθήσεις-οπτικές και απτικές που αφορούν ζώα ή έντομα ή και ακουστικές, παρερμηνείες, παραισθήσεις και παραληρητικές ιδέες, διαταραχές συνείδησης και προσανατολισμού, ασυνάρτητος λόγος, ψυχοκινητική δραστηριότητα, έντονη υπερδραστηριότητα του Αυτόνομου Νευρικού Συστήματος, υπερπυρεξία, αφυδάτωση, ηλεκτρολυτικές διαταραχές. 12

ΕΝΤΟΠΙΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΟΥ ΠΟΤΗ Χρήσιμες για τον εντοπισμό του «προβληματικού πότη» είναι οι παρακάτω ερωτήσεις: Σκεφτήκατε ποτέ να περιορίσετε το ποτό; Ενοχλείστε όταν κάποιος σας σχολιάζει για το ποτό; Πίνετε το πρωί με το που ανοίγετε τα μάτια ; Αισθανθήκατε ενοχές για το ότι πίνετε; Μνημοτεχνικά → ‘CAGE’ (cut down-annoyed-eye opener-guilty) στα αγγλικά και ‘ΠΕΜΕ’ στα ελληνικά. Έστω μια θετική απάντηση σε ένα από τα 4 σημαίνει ανάγκη περαιτέρω αξιολόγησης του ατόμου…. 13

ΠΑΡΑΝΟΜΕΣ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Η κάνναβη (χασίς)  Δεν προκαλεί ανοχή ή σωματική εξάρτηση, αλλά προκαλεί σοβαρή ψυχική εξάρτηση.  Ένα τσιγάρο κάνναβης αντιστοιχεί σε 4 περίπου κανονικά τσιγάρα.  Τα πιο χαρακτηριστικά συμπτώματα είναι ιλαρότητα, τάση για πολυλογία, ευφορία και αίσθηση ότι ο χρόνος κυλάει πιο αργά. Επηρεάζει την άμεση μνήμη και την ικανότητα για μάθηση.  Η προσωπική αντίδραση στη χρήση της διαφέρει κατά πολύ από άτομο σε άτομο. 14

ΠΑΡΑΝΟΜΕΣ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ  Κοκαϊνη Ουσία με βραχεία διεγερτική επίδραση στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα. Μόνο στις ΗΠΑ εκτιμάται ότι 4 με 5 εκατ. άνθρωποι χρησιμοποιούν τακτικά κοκαϊνη. Δεν προκαλεί σωματική εξάρτηση αλλά ισχυρή ψυχική εξάρτηση. Σε χρόνια χρήση αναπτύσσεται το φαινόμενο της ‘αντίστροφης ανοχής’: δηλαδή και μια μικρή δόση που υπό κανονικές συνθήκες θα προκαλούσε απλά ευφορία στην περίπτωση αυτή μπορεί να προκαλέσει μια ψυχωσική αντίδραση. Ο θάνατος προκαλείται από αναπνευστική ή καρδιακή ανακοπή. 15

ΠΑΡΑΝΟΜΕΣ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ  Ηρωϊνη Είναι παράγωγο της μορφίνης και το οπιούχο που χρησιμοποιείται πιο πολύ από τους ουσιοεξαρτημένους. Η μακροχρόνια χρήση προκαλεί ανοχή και ισχυρή σωματική και ψυχική εξάρτηση. Όταν επέλθει η σωματική εξάρτηση ο χρήστης έχει ανάγκη επανάληψης της δόσης κάθε 4-6 ώρες. Τα διαστήματα ανάμεσα στις δόσεις αυτές καταναλώνονται στην αναζήτηση της επόμενης δόσης. Ο θάνατος του χρήστη μπορεί να επέλθει είτε μετά από υπερβολική δόση είτε από συνδυασμό της ουσίας με άλλες (όπως κοκαϊνη ή ηρεμιστικά) ή από οξεία αλλεργική αντίδραση στην ίδια την ουσία ή στις ουσίες που αναμειγνύονται με αυτήν από τον έμπορο για την αύξηση του βάρους της και το κέρδος του. 16

Η ΧΡΗΣΗ ΟΥΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 17

Η ΧΡΗΣΗ ΟΥΣΙΩΝ ΣΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ <15 ΕΤΩΝ ΤΟΥΛΑΧΙΣΤΟΝ ΜΙΑ ΦΟΡΑ (ΕΛΛΑΔΑ) Χρήση παράνομων ουσιών: χρήση κάνναβης αναφέρεται από το 7,2% χρήση της ουσίας ‘έκσταση’ αναφέρεται από το 1,2% χρήση «άλλων παράνομων ουσιών» αναφέρεται από το 3,1% των εφήβων. Χρήση νόμιμων ουσιών: 8% ανέφεραν χρήση εισπνεόμενων ουσιών 3% ανέφεραν χρήση ηρεμιστικών ή υπνωτικών χωρίς τη σύσταση ιατρού 4,1% ανέφεραν τη χρήση κάποιου άλλου φαρμάκου, συνταγογραφούμενου ή μη. 18

ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΟΥΣΙΩΝ  Τα αγόρια κάνουν χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών σε σημαντικά υψηλότερο ποσοστό συγκριτικά με τα κορίτσια.  Αύξηση καταγράφεται την τελευταία περίοδο στη χρήση κάνναβης (ανεξαρτήτως συχνότητας), με την αύξηση ωστόσο να είναι σημαντική μόνο στα αγόρια.  Για το έτος 2010 η εκτίμηση του συνολικού αριθμού χρηστών ηλικίας ετών με κύρια ουσία την ηρωίνη ήταν Φαίνεται ότι υπάρχει αυξητική τάση της τάξης των 628 επιπλέον χρηστών κάθε χρόνο. 19

Η ΧΡΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Στην Ευρώπη το 23% των χρηστών που ξεκίνησαν θεραπεία το 2009 ανέφεραν την κάνναβη ως κύρια ουσία κατάχρησης, ποσοστό που την καθιστά τη δεύτερη συχνότερα αναφερόμενη ουσία μετά την ηρωίνη ή τα άλλα οπιοειδή (51%). Το αντίστοιχο ποσοστό για την κοκαΐνη ή κρακ ήταν 17% (Ευρωπαϊκό Κέντρο 2011). Είναι χαρακτηριστικό ότι τα τελευταία χρόνια έχει μειωθεί η χρήση ηρωίνης στην Ευρώπη κυρίως σε ενέσιμη μορφή, ενώ έχουν κάνει την εμφάνισή τους νέες εξαρτησιογόνες ουσίες. 20

Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ 21

ΠΙΘΑΝΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΟΥΝ ΣΤΗΝ ΕΞΑΡΤΗΣΗ 1. Κοινωνικοί / Προδιαθεσιακοί παράγοντες 2. Οικογενειακοί 3. Ατομικοί 22

ΠΙΘΑΝΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΟΥΝ ΣΤΗΝ ΕΞΑΡΤΗΣΗ 1. Κοινωνικοί/προδιαθεσιακοί : μαθησιακοί, πολιτισμικοί, ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον/συναναστροφές, οι νέες συνθήκες ζωής (ανταγωνισμός, υπερκατανάλωση ), πολυφαρμακία, περιορισμός των ιδανικών και προτύπων, έλλειψη στόχων. 2. Οικογενειακοί (πχ αλλαγές στη δομή της οικογένειας και την οικογενειακή ζωή, περισσότερο χαλαροί δεσμοί κλπ). 3. Ατομικοί προδιαθεσιακοί παράγοντες: γενετικοί, προσωπικότητα 23

ΟΙ ΒΑΣΙΚΟΙ ΑΞΟΝΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ 1. Μείωση της Προσφοράς : βασίζεται στην ενίσχυση της καταστολής και της διεθνούς συνεργασίας των διωκτικών αρχών, στη βελτίωση των υποδομών σε εθνικό επίπεδο, καθώς και στη δικτύωση με φορείς μείωσης της ζήτησης και εκπαίδευση για ισόρροπη, συμπληρωματική και πολυεπίπεδη ανάπτυξη πολιτικών καταστολής και πρόληψης. 2. Μείωση της Ζήτησης με στόχους : Την πρόληψη Τη θεραπεία και την επανένταξη 24

ΠΡΟΛΗΨΗ 25

Καθολικές παρεμβάσεις πρόληψης (πρωτογενής πρόληψη)  Στοχεύουν στο νεανικό πληθυσμό. Υλοποιούνται είτε άμεσα σε παιδιά και νέους /-ες (π.χ. μαθητές, στρατευμένους), είτε σε άλλες ομάδες (π.χ. εκπαιδευτικούς, γονείς) που έρχονται σε επαφή με νέους.  Στόχος είναι η αποφυγή ή η αναβολή της έναρξης της χρήσης ουσιών με την παροχή των απαραίτητων γνώσεων και δεξιοτήτων.  Πρόκειται για παρεμβάσεις ευρείας κλίμακας, που πραγματοποιούνται χωρίς προηγουμένως να έχει γίνει έλεγχος για τη συμπεριφορά και το βαθμό επικινδυνότητας των συμμετεχόντων όσον αφορά στη χρήση ουσιών. 26

Παρεμβάσεις επικεντρωμένης πρόληψης (δευτερογενής πρόληψη)  Απευθύνονται σε συγκεκριμένες υποομάδες του νεανικού πληθυσμού για τις οποίες θεωρείται ότι συντρέχουν παράγοντες κινδύνου ως προς την εκδήλωση προβλημάτων που σχετίζονται με τη χρήση ουσιών (π.χ. μαθητές με ψυχοκοινωνικά προβλήματα, μαθητές με προβλήματα χαμηλής σχολικής επίδοσης, νέοι που έχουν εγκαταλείψει το σχολείο, παιδιά των οποίων οι γονείς έχουν προβλήματα χρήσης ουσιών, μετανάστες, άνεργοι κ.ά.).  Οι παρεμβάσεις υλοποιούνται σε επίπεδο ομάδας, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη ατομικοί παράγοντες κινδύνου. Πρόκειται για εστιασμένες παρεμβάσεις σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. 27

Παρεμβάσεις ενδεδειγμένης πρόληψης (τριτογενής πρόληψη)  Εστιάζουν στο άτομο και απευθύνονται μόνο σε άτομα τα οποία έχουν εκδηλώσει πρώιμα σημάδια χρήσης ουσιών (χωρίς να πληρούνται τα κριτήρια για την εξάρτηση διαγνωστικών εγχειριδίων, π.χ. DSM IV), ψυχολογικά προβλήματα ή προβλήματα συμπεριφοράς που σχετίζονται με τη χρήση ουσιών (π.χ. άτομα με διαταραχή ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπερκινητικότητα ADHD κ.ά.).  Στόχος είναι η έγκαιρη διάγνωση και η παρέμβαση σε ατομικό επίπεδο. 28

ΘΕΡΑΠΕΙΑ 29

ΒΑΣΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ  Στην Ελλάδα οι βασικοί τύποι θεραπείας που παρέχονται για την αντιμετώπιση της ουσιοεξάρτησης είναι: οι ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις («στεγνά» προγράμματα θεραπείας), η θεραπεία υποκατάστασης οπιοειδών, και η σωματική αποτοξίνωση.  Οι 2 βασικοί φορείς για την αντιμετώπισης του προβλήματος είναι το ΚΕΘΕΑ και ο ΟΚΑΝΑ. 30

ΚΕΘΕΑ (ΚΕΝΤΡΟ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΩΝ ΑΤΟΜΩΝ) ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΦΟΡΕΙΣ  Τα πρώτα «στεγνά» θεραπευτικά προγράμματα αναπτύχθηκαν στη χώρα μας στις αρχές της δεκαετίας του '80, από το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής (18 ΑΝΩ) και το Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕΘΕΑ), και είχαν τη μορφή θεραπευτικών κοινοτήτων με εσωτερική παραμονή για διάστημα τουλάχιστον ενός έτους.  Ακολούθησε η ανάπτυξη «στεγνών» προγραμμάτων και από άλλους φορείς, όπως το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης. 31

ΟΚΑΝΑ (ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ) Ο ΟΚΑΝΑ ιδρύθηκε το 1993, με το Νόμο 2161/1993. Με τον ιδρυτικό νόμο προβλεπόταν η ίδρυση μονάδων υποκατάστασης, ενώ με υπουργική απόφαση (ΓΕΟ/25/6-4-95, ΦΕΚ 254 Β΄) προσδιορίστηκαν οι προδιαγραφές για την ίδρυση και τη λειτουργία Πειραματικών Προγραμμάτων Yποκατάστασης (ΠΠΥ) για εξαρτημένους χρήστες ηρωίνης. Τον Ιανουάριο του 1996 ο ΟΚΑΝΑ ξεκίνησε το πρώτο στη χώρα μας ΠΠΥ με χορήγηση μεθαδόνης, και ίδρυσε τις δύο πρώτες μονάδες υποκατάστασης, μία στην Αθήνα και μία στη Θεσσαλονίκη. Σήμερα το δίκτυο των Θεραπευτικών Μονάδων Φαρμακευτικής Αντιμετώπισης της Εξάρτησης του ΟΚΑΝΑ αριθμεί 56 Μονάδες σε όλη την Ελλάδα. 32

ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΩΝ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΩΝ ΑΤΟΜΩΝ Η διαπίστωση της ανάγκης πλουραλισμού στη θεραπεία των εξαρτημένων προκειμένου αυτή να ανταποκρίνεται καλύτερα στις ποικίλες ανάγκες των χρηστών, έδωσε ώθηση στη σταδιακή λειτουργία - από τους προαναφερθέντες και άλλους φορείς - διάφορων τύπων «στεγνών» θεραπευτικών προγραμμάτων, όπως : της ημερήσιας παραμονής του τύπου των εξωτερικών ιατρείων, των ειδικών προγραμμάτων για εφήβους, γυναίκες και άτομα με ψυχιατρική συννοσηρότητα των προγραμμάτων υπό μορφή αυτοβοήθειας. 33

ΔΟΜΕΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΗΣ ΟΥΣΙΟΕΞΑΡΤΗΣΗΣ  Στην Ελλάδα οι δομές που παρέχουν θεραπεία για την ουσιοεξάρτηση είναι 4 κατηγοριών: τα προγράμματα υποκατάστασης οι ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις τριών τύπων (εσωτερικής διαμονής ενηλίκων, εξωτερικής παραμονής ενηλίκων, εξωτερικής παραμονής εφήβων) οι παρεμβάσεις στο πλαίσιο του σωφρονιστικού συστήματος και οι μονάδες σωματικής αποτοξίνωσης. Το 2010 ο συνολικός αριθμός των ατόμων που δέχτηκαν θεραπεία για κάθε τύπο παρέμβασης ανήλθε στους

ΟΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ  Η υποκατάσταση εφαρμόζεται σήμερα σε όλα τα κράτη-μέλη της Eυρωπαϊκής Ένωσης στα οποία η θεραπευτική αυτή μέθοδος καλύπτει περίπου τα 2/3 των θέσεων θεραπείας.  Δεν είναι πανάκεια, όμως ενδείκνυται για χρόνιους και βαριά εξαρτημένους χρήστες που δεν κατορθώνουν να απεξαρτηθούν στα «στεγνά» προγράμματα (νευροβιολογικές συνιστώσες), και επομένως έχουν ανάγκη από μια θεραπεία μακράς διάρκειας με υποκατάστατα. 35

ΟΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ (ΕΛΛΑΔΑ)  Οι θεραπευτικές μονάδες υποκατάστασης διακρίνονται σε δύο βασικούς τύπους, ανάλογα με την κύρια φαρμακευτική ουσία που χορηγείται για τη θεραπευτική αντιμετώπιση της εξάρτησης: μονάδες που εφαρμόζουν θεραπεία υποκατάστασης με κύρια ουσία χρήσης τη μεθαδόνη, μονάδες που χορηγούν βουπρενορφίνη ως υποκατάστατο. 36

ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΣΤΙΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ  Στο Πρόγραμμα Υποκατάστασης παρέχεται: φαρμακευτική θεραπεία σε συνδυασμό με ψυχοκοινωνική υποστήριξη και θεραπεία της ψυχιατρικής και σωματικής συννοσηρότητας.  Κατά τη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας δίνεται έμφαση στην ιατρική / ψυχιατρική παρακολούθηση και στην ατομική / υποστηρικτική συμβουλευτική.  Σχεδόν όλες οι μονάδες υποκατάστασης παρέχουν ατομική ψυχοθεραπεία (95,5%) και υπηρεσίες πρόληψης της υποτροπής (86,4%).  Στο 40,9% των προγραμμάτων πραγματοποιείται ομαδική ψυχοθεραπεία, ενώ περίπου το 27,3% αξιοποιεί την οικογενειακή θεραπεία. 37

ΤΑ «ΣΤΕΓΝΑ» ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ - ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ  Τα «στεγνά» θεραπευτικά προγράμματα στηρίζονται στην εντατική ψυχοκοινωνική θεραπεία, χωρίς τη χρήση υποκαταστάτων και έχουν στόχο την απεξάρτηση των χρηστών από όλες τις ουσίες και την πλήρη κοινωνική επανένταξή τους.  Xωρίζονται σε τρεις τύπους: εσωτερικής διαμονής ενηλίκων, εξωτερικής παραμονής ενηλίκων, εξωτερικής παραμονής εφήβων.  Η πλειονότητα των «στεγνών» θεραπευτικών προγραμμάτων εσωτερικής διαμονής ή εξωτερικής παραμονής ακολουθεί ένα πολυφασικό θεραπευτικό σχήμα που αποτελείται από: α) ενημέρωση, συμβουλευτική και κινητοποίηση για ένταξη σε δομή κυρίως θεραπείας, β) σωματική αποτοξίνωση και θεραπεία, και γ) επανένταξη. 38

ΤΑ «ΣΤΕΓΝΑ» ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ - ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ  Στα προγράμματα ‘εσωτερικής διαμονής ενηλίκων’ : το 46,1% ολοκλήρωσε τη θεραπεία, το 43,8% διέκοψε τη θεραπευτική διαδικασία οικειοθελώς και στο 9,2% δόθηκε πρόωρο εξιτήριο (αποπομπή).  Στα προγράμματα εξωτερικής παραμονής ενηλίκων τα αντίστοιχα ποσοστά είναι: 47,5%, 32,6% και 17,4%.  Στα προγράμματα εξωτερικής παραμονής εφήβων: 35,4%, 43,7% και 13,3%. 39

ΤΑ «ΣΤΕΓΝΑ» ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ - ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ  Kατά κανόνα, τα «στεγνά» προγράμματα έχουν καλύτερα αποτελέσματα σε άτομα που επιδεικνύουν ισχυρό κίνητρο να θεραπευτούν, είναι νεαρότερα σε ηλικία, και έχουν λιγότερο βεβαρημένο ιστορικό εξάρτησης.  Η ένταξη και η θεραπεία στα «στεγνά» προγράμματα ενδείκνυται για όλα τα εξαρτημένα άτομα, πριν αυτά αποφασίσουν να ζητήσουν βοήθεια στο πρόγραμμα υποκατάστασης. 40

ΜΟΝΑΔΕΣ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΑΠΟΤΟΞΙΝΩΣΗΣ  Το 2010 λειτούργησε μία μόνο εξειδικευμένη δομή σωματικής αποτοξίνωσης, στο πλαίσιο του Τμήματος Αποκατάστασης Εξαρτημένων ΙΑΝΟΣ (ΨΝΘ), Δυναμικότητα της Μονάδας είναι 19 άτομα ανά μήνα.  Βασικός στόχος: η παροχή φαρμακευτικής βοήθειας σε χρήστες –κυρίως ηρωίνης, αλλά και άλλων ουσιών– για την αντιμετώπιση των σωματικών στερητικών συμπτωμάτων.  Ταυτόχρονα επιδιώκεται η ενημέρωση σε θέματα υγείας, η πρόληψη της υποτροπής, καθώς και η ευαισθητοποίηση και η προετοιμασία για τη φάση της θεραπείας με τη λειτουργία ομάδων ψυχοθεραπείας.  Η προγραμματισμένη διάρκεια του Προγράμματος είναι 21 ημέρες. 41

Η ΕΠΑΝΕΝΤΑΞΗ ΤΟΥ ΠΡΩΗΝ ΧΡΗΣΤΗ  Στην Ελλάδα η επανένταξη έπεται της διαδικασίας απεξάρτησης και αποτελεί το τελευταίο αλλά αναπόσπαστο κομμάτι της θεραπευτικής διαδικασίας. Οι υπηρεσίες επανένταξης παρέχονται είτε στο τελευταίο στάδιο μιας ενιαίας θεραπευτικής διαδικασίας είτε σε εξειδικευμένες δομές επανένταξης.  Υπηρεσίες: εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης, εργασιακής απασχόλησης, υποστήριξης και φροντίδας, νομικές υπηρεσίες, στεγαστική βοήθεια, υπηρεσίες μεταθεραπευτικής φροντίδας κλπ. 42

ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 43

Η ΠΡΟΣΦΑΤΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΤΟ ΝΟΜΟΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ 2011  Ορίζει σαφώς ότι η διαγνωσμένη εξάρτηση του κατηγορουμένου αποτελεί λόγο άρσης ή μείωσης του καταλογισμού και πρέπει να οδηγεί σε απαλλαγή ή μείωση της ποινής.  Σε σχέση με την ποινική αντιμετώπιση του χρήστη το νομοσχέδιο προβλέπει: Την πλήρη αποποινικοποίηση της κατοχής και προμήθειας ναρκωτικών που προορίζονται για προσωπική χρήση. Η καλλιέργεια της κάνναβης για προσωπική χρήση υποβιβάζεται σε βαθμό πταίσματος. 44

Η ΠΡΟΣΦΑΤΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΤΟ ΝΟΜΟΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ 2011 Την ηπιότερη μεταχείριση (πλημμεληματικού χαρακτήρα) της διακίνησης μικροποσότητας, καθώς και την προμήθεια ουσίας για οικείο πρόσωπο. Αυξημένες ποινές για πράξεις από συγκεκριμένα πρόσωπα (ιατρούς, φαρμακοποιούς, υπαλλήλους που ασχολούνται με ναρκωτικά) και σε συγκεκριμένους χώρους (σχολεία, στρατόπεδα, καταστήματα κράτησης) ή σε βάρος ανηλίκων. Τηρητή απαγόρευση ηπιότερης αντιμετώπισης εξαρτημένου – «μεγαλεμπόρου» ναρκωτικών, για τον οποίο προβλέπεται η εσχάτη των ποινών (ισόβια) ή πρόσκαιρη κάθειρξη ετών και χρηματική ποινή €. Η «μεγαλεμπορία» κρίνεται από το ύψος του οικονομικού οφέλους, το οποίο ορίζεται πάνω από €. 45

Η ΠΡΟΣΦΑΤΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΤΟ ΝΟΜΟΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ 2011  Αλλάζει ο τρόπος διάγνωσης της εξάρτησης με την κατοχύρωση ενός πληρέστερου συστήματος διάγνωσης και απόδειξης της εξάρτησης, το οποίο το Δικαστήριο συνεκτιμά υποχρεωτικά. Το δικαίωμα στην πλήρη θεραπεία κατοχυρώνεται για όλους τους εξαρτημένους δράστες, τόσο αυτούς που καταδικάστηκαν για εγκλήματα του νόμου Περί ναρκωτικών, όσο και για εγκλήματα που φέρονται ότι τελέστηκαν για να διευκολυνθεί η χρήση ναρκωτικών ουσιών. Εξαιρούνται του ευεργετήματος ιδιαίτερα σκληρά εγκλήματα, όπως είναι η ανθρωποκτονία, ο βιασμός και η ληστεία με ιδιαίτερη σκληρότητα. 46

Η ΠΡΟΣΦΑΤΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΤΟ ΝΟΜΟΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ 2011 Διασφαλίζεται το δικαίωμα στη θεραπεία και προβλέπεται η επιβολή εναλλακτικών της φυλάκισης μέτρων, δηλαδή της θεραπείας εντός και εκτός των φυλακών. Εάν ο εξαρτημένος δηλώσει ότι επιθυμεί να ξεκινήσει θεραπεία, υποβάλλεται σε πρόγραμμα σωματικής αποτοξίνωσης τριών (3) εβδομάδων προκειμένου να ενταχθεί σε θεραπευτικό πρόγραμμα εντός φυλακής. Κατόπιν επιτυχούς ολοκλήρωσης του προγράμματος αυτού μπορεί να απολυθεί υπό τον όρο να παρακολουθήσει θεραπευτικό πρόγραμμα εκτός φυλακής. Ο χρόνος παραμονής στο πρόγραμμα θεωρείται χρόνος έκτισης ποινής. 47

Ο ΝΟΜΟΣ 4139/2013 Την δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα της Κυβέρνησης [ΦΕΚ 74, τεύχος πρώτο, της ] ο νέος νόμος 4139/2013 για τα ναρκωτικά (“νόμος περί εξαρτησιογόνων ουσιών και άλλες διατάξεις”). Σχολιασμός…. 48

ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ         