Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης Ο Φασισμός έρχεται πρώτα για τους άλλους και έπειτα για όλους 27 Ιανουαρίου Ημέρα Μνήμης Επιμέλεια Τσομπανίδου Ξανθίππη ΠΕ01

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, μια πόλη με καίρια θέση στο σταυροδρόμι Ανατολής και Δύσης, Βορρά και Νότου, με χαρακτήρα πολυπολιτισμικό. Η ιστορία της μοιάζει με μωσαϊκό. Η κάθε ψηφίδα του έχει άλλο σχήμα, άλλη προέλευση, προέρχεται από μια διαφορετική εποχή, μια διαφορετική παράδοση. Όμως όλες μαζί οι ψηφίδες αυτές, αν και ετερόκλητες εντάσσονται σε μια περίτεχνη σύνθεση, ένα ψηφιδωτό. Για περισσότερους από είκοσι αιώνες, η Θεσσαλονίκη στάθηκε το καταφύγιο τον καταδιωγμένων Εβραίων της Ευρώπης, δημιουργώντας μία μεγάλη Εβραϊκή Κοινότητα, από τις σημαντικότερες ίσως σ' ολόκληρο τον κόσμο, ιδιαίτερα κατά την περίοδο

Παρόλο που οι ιστορικές αποδείξεις είναι περιορισμένες, πιστεύεται ότι οι πρώτοι Εβραίοι που εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη ήρθαν από την Αλεξάνδρεια περίπου το 140 π.Χ. Τα μέλη της κοινότητας αυτής ήταν συγκεντρωμένα στην περιοχή γύρω από το λιμάνι της πόλης. Λέγεται ότι ο Απόστολος Παύλος κήρυξε για τρία συνεχόμενα Σάββατα στη Συναγωγή κοντά στο λιμάνι, πριν να τον αναγκάσουν να εγκαταλείψει την πόλη. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής και αργότερα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας είχαν ελληνικά ονόματα και μιλούσαν Ελληνικά. Αυτή η αρχαία κοινότητα έγινε γνωστή ως «Ρωμανιώτες».

Το 1376 έρχονται στη Θεσσαλονίκη διωγμένοι από την Ουγγαρία και τη Γερμανία οι Εβραίοι Ασκεναζίμ που διέφεραν από τους Ρωμανιώτες από κάθε άποψη: ενδυμασία, διατροφικές συνήθειες, θρησκευτικές τελετές, βιβλία προσευχών, κλπ. Οι αφίξεις τους συνεχίζονται σε όλον τον 15 ο αιώνα. Το 1492 βρίσκουν καταφύγιο στην πόλη με Ισπανοεβραίοι διωγμένοι από τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα. Είναι οι γνωστοί Σεφαραδίτες.

Η ονομασία αυτή προέρχεται από τη λέξη Σεφεράδ, που στα εβραϊκά σημαίνει Ισπανία. Μιλούσαν τη Λατίνο ή Λαδίνο, μια διάλεκτο Καστιλλιάνικων ισπανικών με πολλά εβραϊκά στοιχεία. Το 1519, σύμφωνα με τουρκικές αρχειακές πηγές, κατοικούν στη Θεσσαλονίκη : περίπου μουσουλμάνοι. Οι χριστιανοί φτάνουν περίπου άτομα. Οι Εβραίοι αριθμούν σύνολο περίπου άτομα.

Οι Εβραίοι θα καταλάβουν τις ερειπωμένες κι έρημες σχεδόν συνοικίες της κάτω από την Εγνατία περιοχής, από το Βαρδάρη μέχρι τη σημερινή Διαγώνιο. Δηλαδή, οι Εβραίοι δεν κατοικούσαν κοντά στους άρχοντες, τους Τούρκους, οι οποίοι διέμεναν στα ανώτερα μέρη της πόλης.

Τα πρώτα χρόνια του ερχομού τους, ήταν τεχνίτες και η πόλη φημιζόταν για τους Εβραίους υφαντές και βαφείς μεταξιού και μαλλιού. Εργάζονταν ακόμη στα γύρω ορυχεία χρυσού και ασημιού. Υπήρχαν επίσης Εβραίοι εργάτες, αγρότες και ψαράδες.

Συνοικία Σεμπί λεγόταν ένα μέρος από τα γνωστά Λαδάδικα. Ήταν συγκεντρωμένο εκεί το εμπόριο αποικιακών προϊόντων και οι περισσότεροι έμποροι ήταν Εβραίοι. Στα μέσα του 19ου αιώνα ιδρύθηκαν από Εβραίους στη Θεσσαλονίκη βιομηχανίες πλινθοποιίας και αλευρόμυλων, σαπουνοποιίες, βαμβακοβιομηχανίες, μεταξουργεία και μεταλλοβιομηχανίες. Ωστόσο, οι περισσότεροι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήταν φτωχοί, άνεργοι, αχθοφόροι και μικροπωλητές

Στην Οθωμανική αυτοκρατορία η ζωή των Εβραίων βελτιώθηκε και ήταν ελεύθεροι να ασκούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα και να αυτοδιοικούνται. Ιδρύθηκαν κοινοτικά σχολεία, ακαδημαϊκά ιδρύματα, Μουσική Ακαδημία και Ανώτατη Θεολογική σχολή. Δημιουργήθηκαν βιβλιοθήκες και τυπογραφεία εφάμιλλα των ευρωπαϊκών. Από τον 16ο και ως τα μέσα του 20ού αιώνα η Θεσσαλονίκη ήταν το κέντρο του σεφαραδισμού στην Ευρώπη. Την εποχή αυτή υπήρχαν Εβραίοι σε κάθε επάγγελμα: έμποροι, καπνεργάτες, δικηγόροι, γιατροί, δάσκαλοι, αλλά και λιμενεργάτες. Κάθε Σάββατο η πόλη και το λιμάνι ακινητοποιούνταν, επειδή οι Εβραίοι δεν εργάζονταν.

Όταν οι Νεότουρκοι στην Θεσσαλονίκη εξεγέρθηκαν κατά του Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β’, πολλοί Εβραίοι συγκαταλέγονταν στους οπαδούς τους. Την ίδια εποχή οι Εβραίοι οργάνωσαν ανοιχτά σοσιαλιστικά και συνδικαλιστικά κινήματα επειδή πίστεψαν ότι η νέα κυβέρνηση ήταν πιο φιλελεύθερη και πιο ανεκτική από την προηγούμενη. Η «Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης», η οποία έγινε ευρύτερα γνωστή ως Φεντερασιόν, με αρχηγό τον Αβραάμ Μπεναρόγια

Με την απελευθέρωση ο βασιλιάς Γεώργιος αναγνώρισε τους Εβραίους ως ισότιμους Έλληνες πολίτες. Το 1917 μία μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης, αφήνοντας περίπου Εβραίους που κατοικούσαν στο κέντρο της Θεσσαλονίκης άστεγους. Η Ελληνική κυβέρνηση, που ακολούθησε πολιτική του εξελληνισμού της πόλης, ήταν πρόθυμη να αποζημιώσει τους Εβραίους, των οποίων τα σπίτια είχαν καταστραφεί, αλλά αρνήθηκε να τους επιτρέψει να επιστρέψουν σε συγκεκριμένα μέρη της πόλης, αναγκάζοντας πολλούς απ’ αυτούς να εγκαταλείψουν τη χώρα και να μεταναστεύσουν στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Αγγλία, τη Γαλλία, την Ιταλία και την Αλεξάνδρεια.

Η Μικρασιατική καταστροφή και η μαζική εγκατάσταση Ελλήνων προσφύγων στη Θεσσαλονίκη άλλαξε τη δημογραφική της σύνθεση και ανέτρεψε τις πολιτικές προτεραιότητες. Νόμος του 1924 κατέστησε υποχρεωτική την αργία της Κυριακής. Το 1931 τα μέλη της φασιστικής «Εθνικής Ένωσης Ελλάδος», έκαψαν την εβραϊκή συνοικία Κάμπελ. Η συνοικία του Κάμπελ ήταν μια φτωχογειτονιά όπου διέμεναν σε παράγκες, περίπου 220 οικογένειες Εβραίων που είχαν χασει τα σπίτια τους στην πυρκαγιά του Εβραίοι μετανάστευσαν από φόβο στην Παλαιστίνη. Το εβραϊκό στοιχείο με μέλη αντιπροσώπευε τώρα το 1/6 του πληθυσμού και το 20% της οικονομίας της πόλης. Εβραίοι εγκαταλείπουν τα σπίτια τους στη συνοικία Κάμπελ της Θεσσαλονίκης φοβούμενοι κι άλλες επιθέσεις, 29 Ιουνίου 1931

Στις Αρχές του Β’ Παγκοσμίου πολέμου Οι πρώτες στρατιωτικές φάλαγγες των Γερμανών μπήκαν στη Θεσσαλονίκη στις 9 Απριλίου Λίγες μέρες αργότερα απαγορεύουν την είσοδο των Εβραίων σε καφενεία, ζαχαροπλαστεία κ.λπ., επιτάσσουν το νοσοκομείο Χιρς και πολλά εβραϊκά σπίτια, φυλακίζουν τα μέλη του κοινοτικού Συμβουλίου, διατάζουν τουs Εβραίους να παραδώσουν τα ραδιόφωνα τους και λεηλατούν τα γραφεία της Κοινότητας και τις πλουσιότερες εβραϊκές βιβλιοθήκες.

Το καλοκαίρι του 1942, όλοι οι άντρες Εβραίοι, περίπου 8000, ηλικίας από 18 έως 45 διατάχθηκαν να παρουσιαστούν στην πλατεία Ελευθερίας για να επιστρατευτούν για καταναγκαστική εργασία. Η συμπεριφορά των Γερμανών είναι εξευτελιστική...

Πολλοί στάλθηκαν αμέσως σε περιοχές που τις μάστιζε η ελονοσία, όπου δούλευαν δέκα ώρες την ημέρα με πολύ λίγο φαγητό. Μέσα σε δέκα εβδομάδες το 12% από αυτούς, είχε πεθάνει. Μετά από διαπραγματεύσεις, οι Γερμανοί συμφώνησαν να απαλλάξουν τους Εβραίους από την καταναγκαστική εργασία με αντάλλαγμα το ποσό των δυόμισι δισεκατομμυρίων δραχμών, το οποίο η κοινότητα συγκέντρωσε με τεράστιες δυσκολίες. Στο τέλος του ίδιου χρόνου, οι ναζί κατάσχουν τις καλύτερες εβραϊκές επιχειρήσεις και καταστρέφουν το Ισραηλιτικό Νεκροταφείο.

Λίγο αργότερα,στις ,δόθηκε η διαταγή που τους υποχρέωνε να φορέσουν το κίτρινο Άστρο του Δαυίδ. Τα καταστήματα και τα γραφεία τους έπρεπε να σημαδευτούν με παρόμοιο τρόπο. Επιπλέον μερικές περιοχές που κατοικούνταν ως επί το πλείστον από Εβραίους περικλείστηκαν, έγιναν γκέτο. Τους απαγορεύεται επίσης η χρήση τηλεφώνων και δημοσίων μεταφορικών μέσων.

Επιβάλλουν στους Εβραίους να συντάξουν αναλυτικές δηλώσεις των περιουσιακών τους στοιχείων. Το πρωί της 14ης Μαρτίου 1943, οι κάτοικοι του συνοικισμού Βαρόνου Χιρς διατάχθηκαν να συγκεντρωθούν στην τοπική τους συναγωγή. Το επόμενο πρωί τους οδήγησαν μέχρι το σταθμό. Τριακόσια βαγόνια τρένου που προορίζονταν για ζώα, υπερφορτώθηκαν δύο φορές απ’ όσο χωρούσαν, τα έκλεισαν, μετά τα σφράγισαν και γραμμή για τα διαβόητα στρατόπεδα συγκέντρωσης Άουσβιτς και Μπίρκενάου. Η τελευταία αποστολή έφυγε στις 7 Αυγούστου του 1943.

Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος διαμαρτυρήθηκε επίσημα για να ανακοπούν οι αποστολές και συνυπέγραψε μαζί με τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό,29 ακόμα προέδρους οργανώσεων, την Ακαδημία και τις Ανώτατες Σχολές μέχρι τα τεχνικά και επαγγελματικά επιμελητήρια, ένα έγγραφο. Το κείμενο αυτό ήταν συνταγμένο σε αυστηρό ύφος και αναφερόταν στην ακατάλυτη αλήθεια των δεσμών που ταυτίζουν απολύτως τους Έλληνες Χριστιανούς Ορθόδοξους με τους Έλληνες Εβραίους υπό την κοινή και μόνη έννοια "Έλληνες". Και είναι αναμφισβήτητο, ότι σ' ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη δεν αποτολμήθηκε κάποια παρόμοια ενέργεια. Την 23η Μαρτίου 1943, υπερασπιζόμενος την ιουδαϊκή κοινότητα, απειλήθηκε από τον στρατηγό Στρόοπ με τουφεκισμό. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός απάντησε στην απειλή του Στρόοπ: "Οι Ιεράρχες της Ελλάδος, στρατηγέ Στρόοπ, δεν τουφεκίζονται, απαγχονίζονται. Σας παρακαλώ να σεβασθήτε αυτήν την παράδοσιν ".

Από τους θεσσαλονικείς Εβραίους που μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, επέστρεψαν μόνο 1950, δηλ. ένα ποσοστό 4% περίπου.

 Πολύ λίγοι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης βρήκαν καταφύγιο στη γύρω ύπαιθρο ή στην Αθήνα, όπου μεγάλο ποσοστό του Εβραϊκού πληθυσμού σώθηκε χάρη στη βοήθεια του χριστιανικού πληθυσμού.  Μετά την απελευθέρωση βρήκαν τα σπίτια τους κατειλημμένα, την περιουσία τους λεηλατημένη, όλες εκτός από δύο ή τρεις από τις 19- συναγωγές κατεστραμμένες, το πέντε αιώνων παλαιό νεκροταφείο τους να χρησιμοποιείται  Ανάμεσα στα χαλάσματα οι εναπομείναντες ξανάρχισαν τη ζωή τους απ’ την αρχή.

ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ ΓΙΑ ΚΑΝΕΝΑΝ ΑΝΘΡΩΠΟ

Βιβλιογραφία-πηγές   Ολοκαυτώματος  Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης  Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος  «Διδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα», Πρακτικά σεμιναρίου΄για εκπαιδευτικούς.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΑΣ Το τραγούδι της παρουσίασης είναι σεφαραδίτικο « adio guerida » «Αντίο αγαπημένη» στη γλώσσα λαδίνο. Μουσική: παραδοσιακή Σεφαραδίτικη Στίχοι: Isaac Levy