Πολιτισμικός σχετικισμός Πολιτισμική Γεωγραφία, Γιώργος Μαυρομμάτης

Εισαγωγή  Στο σημερινό μάθημα θα ασχοληθούμε με την έννοια του σχετικισμού στο πολιτισμικό επίπεδο.  Τι είναι ο σχετικισμός; Και ποιο είναι το αντίθετο του σχετικισμού;  Τι σημαίνει σχετικισμός σε σχέση με την κουλτούρα;  Οδηγεί ο πολιτισμικός σχετικισμός σε ηθικό σχετικισμό;  Μπορούμε να μιλάμε για ανθρώπινες αξίες, για οικουμενικές ανθρώπινες αξίες; Και αν ναι ποιες θα μπορούσε να ήταν αυτές;  Τέλος, θα αναφερθούμε σε ορισμένα συγκεκριμένα παραδείγματα προκειμένου να ρίξουμε φως στους θεωρητικούς μας προβληματισμούς;

Ανθρωπολογία: Η επιστήμη της πολιτισμικής διαφοράς

Franz Boas , o πατέρας της αμερικάνικης ανθρωπολογίας

Πολιτισμικός σχετικισμός  Στο προηγούμενο μάθημα μιλήσαμε για πολιτισμική παγκοσμιοποίηση, δίκτυα, ροές και ταυτότητες που αλλάζουν.  Στο σημερινό μάθημα, θα ξεκινήσουμε με το ακριβώς αντίθετο με την έννοια της κουλτούρας στην ανθρωπολογία ως διαμορφωμένης, συγκεκριμένης και διαφορετικής.  Άμα οι κουλτούρες των ανθρώπων είναι τόσο διαφορετικές αυτό τι μας λέει; Αν υπάρχουν τόσο διαφορετικοί τρόποι ζωής τι σημαίνει;  Τα ερωτήματα αυτά είναι αρχαία. Ο Ηρόδοτος αναφέρει στο έργο του τον Δαρείο και το πώς του κέντριζαν το ενδιαφέρον οι πολιτισμικές διαφορές. Το παράδειγμα των διαφορετικών τρόπων ‘κηδείας’ των αρχαίων Ελλήνων (καύση) και των Καλλατιών (έτρωγαν τους πεθαμένους συγγενείς τους)  Κάποια στιγμή ο Δαρείος κάλεσε τους Έλληνες και τους ρώτησε για πόσα χρήματα θα έτρωγαν τους συγγενείς τους. Αυτοί απάντησαν για κανένα χρηματικό πόσο. Τότε ρώτησε τους Καλλάτιες για πόσα χρήματα θα έκαιγαν τους νεκρούς τους. Και αυτοί απάντησαν ότι κάτι τέτοια θα ήταν ανήκουστο.  Είναι οι κουλτούρες, οι πολιτισμοί, διαφορετικοί κώδικες; Και αν ναι μπορούμε να τους αξιολογήσουμε; Να πούμε ότι ο ένας είναι καλύτερος από τον άλλον;

Πολιτισμικός σχετικισμός ως μεθοδολογία  Ο Franz Boas και αργότερα οι μαθητές, δημιούργησαν το αξίωμα στην ανθρωπολογία του πολιτισμικού σχετικισμού.  Ο Boas υποστήριξε ότι «η κουλτούρα δεν είναι κάτι το απόλυτο αλλά είναι σχετική και ακολούθως οι ιδέες μας και οι πεποιθήσεις μας είναι σωστές μόνο στο πλαίσιο του δικού μας πολιτισμού»  Η αρχική ιδέα του σχετικισμού της κουλτούρας προέρχεται από τον Kant και της ιδέας του ότι οι άνθρωποι/ όντα δεν είναι ικανοί για μια α-διαμεσολάβητη σύλληψη του κόσμου. Αντίθετα, όλα τα βιώματα μας δια-μεσολαβούνται από συγκεκριμένες δομές που καθορίζουν τις πεποιθήσεις μας. Βέβαια, ο Καντ πίστευε ότι οι σημαντικές δομές είναι οικουμενικές (χώρος, χρόνος). Ο μαθητής του Καντ, Herder παρατηρώντας τις διαφορές μεταξύ των διαφορετικών εθνών αποφάνθηκε ότι κάτι τέτοιο είναι μάλλον αδύνατο.  Ο Boas τόνισε το γεγονός, ότι ο επιστήμονας- ανθρωπολόγος ανήκει σε μια συγκεκριμένη κουλτούρα, προέρχεται από μια συγκεκριμένη κουλτούρα. Υπάρχει μια εθνοκεντρικότητα σε σχέση με την ταυτότητα του. Προκειμένου να μελετήσει άλλες κουλτούρες θα πρέπει να αφήσει την εθνοκεντρικότητα πίσω του και να δεχθεί τη σχετικότητα των πολιτισμικών διαφορών.  Ο πολιτισμικός συσχετισμός είναι επομένως μια μεθοδολογία που δίνει έμφαση στην τοπικότητα και στο τοπικό πλαίσιο.  Επομένως η κουλτούρα δεν είναι μία (θεώρηση της πολιτισμικής εξέλιξης από τις πρωτόγονες κοινωνίες στις σύγχρονες) αλλά πολλές  Η ανθρωπολογία δεν δέχεται την οικουμενικότητα της Δυτικής κουλτούρας (π.χ. Coming of Age in Samoa)

Margaret Mead , είναι η εφηβεία πολιτισμικά συγκεκριμένη ή οικουμενική;  n the foreword to Coming of Age in Samoa, Mead's advisor, Franz Boas, wrote of its significance that, Franz BoasFranz Boas  Courtesy, modesty, good manners, conformity to definite ethical standards are universal, but what constitutes courtesy, modesty, good manners, and definite ethical standards is not universal. It is instructive to know that standards differ in the most unexpected ways.

Ruth Benedict , «μια κουλτούρα, όπως ένα άτομο, είναι πάνω-κάτω ένας συνεκτικός κανόνας σκέψης και δράσης»

Από τη μεθοδολογία στην ηθική  Ο πολιτισμικός σχετικισμός από μεθοδολογία της ανθρωπολογίας μπορεί να ειδωθεί/ εξελιχθεί και σε θέση περί ηθικού σχετικισμού.  Ο ηθικός σχετικισμός πρεσβεύει ότι δεν υπάρχουν οικουμενικοί ηθικοί κανόνες αλλά ότι οι ηθικοί κανόνες είναι πολιτισμικά συγκεκριμένοι. Αξιολογικά ουδέτερη στάση στην ηθική ως μη οικουμενική.  Ο Clyde Kluckhohn (μαθητής του Boas) υποστήριξε ότι οι διαφορετικές κουλτούρες έχουν διαφορετικές ηθικές αξίες, αλλά όλες οι κουλτούρες έχουν αξίες. Επομένως χρειάζεται να βρούμε ποιες αξίες είναι οικουμενικές.  Τι λέτε για αυτό; Που στέκεστε μεταξύ ηθικού σχετικισμού και οικουμενικών ηθικών αξιών;

Immanuel Kant

Η ευρωπαϊκή παράδοση των ανθρώπινων οικουμενικών αξιών: Immanuel Kant  Όλα τα ανθρώπινα όντα ανήκουν στην ίδια ανθρώπινή κοινότητα. Οι κοινοί τους νόμοι, είναι οι ηθικοί νόμοι που στηρίζονται στη λογική.  Πως γίνεται κάτι οικουμενικός νόμος ή καλύτερα ποια είναι η Καντιανή λογική προκειμένου κάτι να γίνει οικουμενικός νόμος;  «Δράσε σύμφωνα με την προσταγή ότι αυτό που πράττεις, επιθυμείς να γίνει οικουμενικός νόμος», π.χ. όταν ψεύδεσαι πρέπει να διαρωτηθείς άμα επιθυμείς να ζεις σε ένα κόσμο όπου το ψέμα είναι παντού είναι φυσικός νόμος.  Ο Καντιανός κοσμοπολιτισμός προϋποθέτει έναν οικουμενικό ηθικό κώδικα και την ύπαρξη κοινών αξιών. Η οικουμενικότητα ενός τέτοιου κοσμοπολιτισμού έχει γίνει αντικείμενο κριτικής εξαιτίας της συγγένειας μεταξύ της ηθικής του κώδικα και των δυτικών τρόπων γνώσης/ ζωής.  Υπάρχουν περισσότερες «καλές ζωές», υπάρχουν περισσότερες της μιας ηθικής, υπάρχουν διαφορετικές αξίες και πολιτισμικές ασυμμετρίες.  «Συνεχόμενη Ειρήνη» (Perpetual Peace): Η Συμμαχία των Εθνών, το τέλος όλων των πολέμων.  Όπως είπαμε ο Καντ θεωρούσε ότι οι δομές που διαμεσολαβούν την ανθρώπινη εμπειρία είναι οικουμενικές.

Οικουμενική διακήρυξη για τα δικαιώματα του ανθρώπου και η αμερικάνική ανθρωπολογία

Η οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του ανθρώπου (ΟΗΕ 1948)  Η άρθρωση μιας γλώσσας ελευθεριών και δικαιωμάτων. Μεταξύ άλλων:  Ελευθερία & ισότητα  Δικαίωμα στη ζωή, ελευθερία, ασφάλεια  Κατάργηση της δουλείας  Κατάργηση των βασανιστηρίων  Ισότητα στο νόμο  Ελευθερία κίνησης μέσα στη χώρα και ελευθερία εξόδου από τη χώρα  Δικαίωμα στην υπηκοότητα  Ελευθερία λόγου, έκφρασης, σκέψης, συνάθροισης  Δικαίωμα στην εργασία, στην αναψυχή, στην εκπαίδευση, στην κουλτούρα  Δικαίωμα στην αξιοπρεπή διαβίωση

American Anthropological Association AAA  H AAA δεν συμμετείχε στη διαδικασία γραψίματος του κειμένου, καθώς είχε τους εξής προβληματισμούς:  «Πως είναι δυνατόν η διακήρυξη να είναι εφαρμόσιμη σε όλους τους κατοίκους αυτού του κόσμου και να μην είναι μια διακήρυξη δικαιωμάτων που σχετίζονται με τις αξίες της Δυτικής Ευρώπης και της Αμερικής;»  Σύμφωνα με την κριτική της ΑΑΑ, δεν έχουμε μόνο άτομα αλλά και κουλτούρες/ ομάδες/ κοινωνίες και οι κοινωνίες έχουν διαφορετικές αξίες. Οι αξίες είναι πολιτισμικά κατασκευάσματα.  ‘Παγκόσμια στάνταρ σε σχέση με την ελευθερία και τη δικαιοσύνη, βασισμένα στη σύλληψη ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος μόνο αν ζει όπως ορίζει η ομάδα του την ελευθερία, πρέπει να θεωρούνται δεδομένα’

Η κριτική του πολιτισμικού σχετικισμού  Rachel James (1995) Elements of Moral Philosophy  Σύμφωνα με τον πολιτισμικό σχετικισμό, διαφορετικοί πολιτισμοί έχουν διαφορετικούς κώδικες. Οι αντιλήψεις ορθού και λάθους διαφέρουν από τον ένα πολιτισμό στον άλλον. Δεν υπάρχει αντικειμενική ηθική αλήθεια. Δεν υπάρχει πρότυπο. Ο δικός μας ηθικός κώδικας δεν είναι καλύτερος από άλλους.  Το επιχείρημα του πολιτισμικού σχετικισμού είναι σχεδόν ανθρωπολογικό: υπάρχουν διαφορετικοί πολιτισμοί που έχουν διαφορετικές κουλτούρες, επομένως δεν υπάρχει αντικειμενική ηθικότητα. Το θέμα είναι ότι σε αυτή την επιχειρηματολογία το αληθές του πρώτου δεν εξασφαλίζει την εγκυρότητα του δεύτερου. Το συμπέρασμα δεν προκύπτει από την προκείμενη.  Αν δεν μπορούμε να κρίνουμε άλλους πολιτισμούς τότε δεν πρέπει να κρίνουμε και τον δικό μας, οπότε δεν υπάρχει περιθώριο προόδου μόνο ο πολιτισμός των προγόνων.  Υπάρχουν διαφορετικές αξίες σε διαφορετικούς πολιτισμούς αλλά δε όλους τους πολιτισμούς υπάρχουν αξίες. Θα μπορούσαμε να βρούμε τις οικουμενικές αξίες μεταξύ των διαφορετικών αξιών: όλες οι κοινωνίες προσέχουν τα νεογνά τους, διαφορετικά δεν θα υπήρχαν. Όλες οι κοινωνίες δέχονται την απαγόρευση του φόνου γιατί αν όχι κανένας δεν θα ένιωθε ασφαλής.  Όμως ο πολιτισμικός σχετικισμός μας βοηθάει να δούμε πέρα από τον εθνοκεντρισμό μας και δημιουργεί μια ευρύτητα πνεύματος να δεχτούμε τις διαφορές.

Το θέμα της γυναικείας ‘περιτομής’

Πολιτισμικός σχετικισμός και ανθρώπινα δικαιώματα  Σύμφωνα με τον πολιτισμικό σχετικισμό δεν έχουμε το δικαίωμα να κριτικάρουμε άλλες πολιτισμικές πρακτικές γιατί απλά είναι άλλοι πολιτισμοί ακόμα και αν παρατηρούμε ενέργειες που καταστρατηγούν τα ανθρώπινα δικαιώματα.  Συνήθως η ιδέα του σχετικισμού αντιπαραβάλλεται με αυτή του ρεαλισμού, που είναι ότι η πραγματικότητα είναι αντικειμενική και δεν εξαρτάται από το πώς τι προσλαμβάνουμε εμείς.  Η γυναικεία περιτομή ως βάρβαρη για τον αναπτυγμένο κόσμο  Από την άλλη, στους πολιτισμούς που εφαρμόζεται ως συμβολική- ιεροτελεστική πράξη ως πέρασμα στην εφηβεία/ ενηλικίωση που σχετίζεται με την καθαρότητα, σεξουαλικότητα, γονιμότητα εκεί που εφαρμόζεται. Όποια κορίτσια δεν υποβάλλονται στη διαδικασία θεωρούνται «βρώμικα»  Εσείς τι πιστεύετε ότι εξαρτάται από ποια οπτική πολιτισμική γωνία το βλέπει κάποιος ή είναι καταστρατήγηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων;  Μπορεί να γίνει μια μορφή συγκερασμού μεταξύ πολιτισμικού σχετικισμού και ανθρωπίνων δικαιωμάτων;  Αυτό φαίνεται να πιστεύει και η Αμερικάνικη Ανθρωπολογική Ένωση που στη δεκαετία του 1990 συγκρότησε μια Επιτροπή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα με σκοπό την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τη θεώρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε ένα ανθρωπολογικό πλαίσιο.

Φιλελεύθερη δημοκρατία και πολιτισμικός σχετικισμός  Ο φιλελευθερισμός και η φιλελεύθερη δημοκρατία στηρίζεται σε δύο βασικές αρχές ελευθερία και ισότητα. Είναι οι ίδιες αρχές οι οποίες εκφράζονται και στο πλαίσιο της Διακήρυξης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (1948)  Η προστασία του ατόμου τόσο στο πλαίσιο της δημοκρατίας αλλά και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.  Όμως όπως είχε διατυπώσει την άποψη της και η ΑΑΑ στο πλαίσιο της Διακήρυξης. Δεν υπάρχουν μόνο άτομα αλλά και ομάδες και πρέπει να διασφαλίζεται και η ελευθερία των ομάδων αλλά και η ισότητα μεταξύ των ομάδων στο πλαίσιο του φιλελευθερισμού.  Από το ελευθερία και ισότητα του φιλελευθερισμού στο ελευθερία και ισότητα μεταξύ ατόμων και ομάδων.  Οι νέες πολιτικές της διαφοράς. Προκείμενου να υπάρχει δικαιοσύνη δεν αρκεί απλώς η ισότητα και η ελευθερία γιατί έτσι αναπαράγονται οι ανισότητες (κάτι σαν να μην υπήρχε η προοδευτική φορολογία) δες Kymlicka, Iris Marion Young, Anne Phillips.  Από τον πολιτισμικό σχετικισμό στην πολύ-πολιτισμικότητα  Η φιλοσοφία της διαφοράς: Charles Taylor και η φιλοσοφική θέση του για τις «Πολιτικές Αναγνώρισης», από το Ηegel στον Taylor. H σχέση μεταξύ ταυτότητας και αναγνώρισης. Το τραύμα της μη αναγνώρισης, η βία της μη αναγνώρισης.

Βρετανικά Πανεπιστήμια και έμφυλος διαχωρισμός στις αίθουσες

Προβληματισμός  Στη συγκεκριμένη περίπτωση θέτουμε το θέμα του πολιτισμικού σχετικισμού στο πλαίσιο των κοινωνιών υποδοχής της πολιτισμικής διαφοράς.  Στις περιπτώσεις των σύγχρονων πολύ-πολιτισμικών κοινωνιών και των πολιτικών της διαφοράς, υπάρχει το εξής παράδοξο μεταξύ της ελευθερίας και της ισότητας.  Αν η ελευθερία των ατόμων εκτείνεται και στην ελευθερία των ομάδων, τότε οι ομάδες είναι ελεύθερες να εκφράσουν ελεύθερα τις πολιτισμικές και θρησκευτικές τους συνήθειες, αξίες, προτιμήσεις.  Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που η ελευθερία των ομάδων καταστρατηγεί την ισότητα και η ίδια η ιδέα του φιλελευθερισμού έρχεται σε κρίση  Πως μπορείς να εξασφαλίσεις τις ελευθερίες των ομάδων χωρίς να καταστρατηγείς τα δικαιώματα των ατόμων ή άλλων ομάδων.  Μέχρι που μπορεί να φτάσει η ελευθερία πριν συγκρουστεί με την ισότητα;  Και ακόμα πιο σημαντικά πως μπορούν να λυθούν τέτοιες αντιθέσεις;