ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Η "Φιλοσοφία" για τους νεοέλληνες περιλαμβάνει ένα αρκετά μεγάλο πεδίο φιλοσοφικής μάθησης, καθώς αυτό που προσπάθησαν να εισαγάγουν με τον όρο "Φιλοσοφία" ήταν κατά κύριο λόγο η παιδεία, δηλαδή μια ανώτερη παιδεία και συνάμα αυτοδύναμη κριτική πνευματική καλλιέργεια.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Η παιδεία θα έπρεπε να έχει ένα υψηλό στόχο, με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνονται την επιστημονική γνώση αξεχώριστη και ταυτόχρονα ενωμένη με το φιλοσοφικό στοχασμό. Αυτό αναφαίνεται, διότι ακόμη και μετά την εγκατάλειψη του Αριστοτελισμού οι άνθρωποι που ενασχολήθηκαν με τη Φιλοσοφία εισήγαγαν ή επεξεργάσθηκαν οι ίδιοι δικά τους φιλοσοφικά συστήματα, αναδεικνύοντας έτσι την προσφορά τους στην πνευματική αναγέννηση των Ελλήνων.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ H απαρχή της Νεοελληνικής φιλοσοφίας: Ο Π. Χρ. Νούτσος αναφέρει συνοπτικά τρεις απόψεις. Σύμφωνα με την πρώτη, βάσει του υπερτονισμού του υστεροβυζαντινού στοχασμού με την αναγέννηση των γραμμάτων οι πρώτοι χρονικογράφοι της πνευματικής περιουσίας του Νεοελληνισμού (Ελλάδιος, Βούλγαρης, κ.ά), όπως και οι γραμματολόγοι του προηγούμενου αιώνα οριοθετούσαν τις αρχές της Νεοελληνικής φιλοσοφίας στην πτώση της Κωνσταντινούπολης.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Κατά τη δεύτερη άποψη ο Α. Β. Κωνσταντίνου υποστηρίζει ότι η Νεοελληνική φιλοσοφία αρχίζει από το 16ο αιώνα, και συγκεκριμένα πρωτοφανερώνεται στα 1718, όταν ο φαναριώτης ηγεμόνας στη Μολδαβία και στη Βλαχία, ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος αναφέρεται στις ιδέες του Βάκωνα και του Χόμπς, ενώ απέναντι στον Αριστοτέλη εμφανίζει αντιμέτωπους τους νεότερους φιλοσόφους.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Μεταξύ αυτών των δύο ανωτέρω απόψεων επισημαίνεται και μια τρίτη, η οποία υποστηρίχθηκε από τους Ντ. Αποστολόπουλο, Ε. Π. Παπανούτσο και G. P. Henderson. Σύμφωνα με αυτούς η Νεοελληνική φιλοσοφία αρχίζει το 17ο αιώνα, όταν παρείλθε η εποχή της γενικής αμάθειας, εγκαινιάζεται ο "Νεοαριστοτελισμός" του Θεόφιλου Κορυδαλέα και ο "θρησκευτικός Ουμανισμός" καλύπτει την περίοδο ως το 1669.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ H περιοδολόγηση της Νεοελληνικής φιλοσοφίας: Στο μοντέλο περιοδολόγησης του Ν. Κ. Ψημμένου έχουμε τις εξής περιόδους: Α. Η Προκορυδαλική περίοδος που συνδέεται με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, με βασικό εκπρόσωπο το Γεώργιο Γεμιστό Πλήθων, καθώς και άλλες σημαντικές μορφές. Η περίοδος αυτή ολοκληρώνεται το 1616 με το σημαντικό λόγιο Ιλαρίωνα Γραδενίγο. Πρόκειται για μια περίοδο που χαρακτηρίζεται κυρίως για τη διαμάχη μεταξύ των Αριστοτελικών και Πλατωνικών φιλοσόφων.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ β. Η Κορυδαλική περίοδος έχει αφετηρία της το διδακτικό και φιλοσοφικό έργο του Θεόφιλου Κορυδαλέα (1574), δια του οποίου επιχειρήθηκε η μεταφύτευση στην Ελλάδα της νέας θεώρησης της Αριστοτελικής φιλοσοφίας. Η περίοδος αυτή τελειώνει με το σημαντικό διανοούμενο και πολιτικό Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο (1709). Με τους Μαυροκορδάτους φαίνεται να αλλάζει ο προσανατολισμός σκέψης, καθώς οι εκπαιδευτικές αντιλήψεις του εξυπηρετούν νέα συμφέροντα.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ γ. Η Μετακορυδαλική περίοδος χαρακτηρίζεται από τη διεύρυνση των φιλοσοφικών ενδιαφερόντων των δύο Μαυροκορδάτων και ιδιαιτέρως του Νικόλαου Μαυροκορδάτου (1680), ο οποίος με το σκληρό λόγο του στα Φιλοθέου πάρεργα ομολογεί την ήττα του Αριστοτέλη από τους Νεότερους και τον καλεί να γίνει μαθητής τους, αμφισβητώντας για πρώτη φορά μια αυθεντία, κυρίως όσον αφορά στη Φυσική και στην Ηθική φιλοσοφία του.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΟΡΥΔΑΛΛΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: Βασικό στοιχείο που χαρακτηρίζει την ίδια την Κορυδαλική περίοδο είναι η επιστροφή του Θεόφιλου Κορυδαλέα από την Ιταλία (1613), τη χώρα των πανεπιστημιακών σπουδών του στην Ελλάδα. Ο Κορυδαλέας έφερε μαζί του τη νέα μορφή Φιλοσοφίας, η οποία εξέφραζε το Γένος, κατά τη μετάβασή του από την ελευθερία στη δουλεία και επρόκειτο βέβαια για την αριστοτελική φιλοσοφία.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Η μεταφύτευση της νέας θεώρησης της αριστοτελικής φιλοσοφίας, την οποία μετέφερε ο Κορυδαλέας από το Πανεπιστήμιο της Πάδοβα, και συγκεκριμένα από το δάσκαλό του Cesare Cremonini, δεν αντιμετώπισε τις αντιδράσεις, που αντιμετώπισε μετέπειτα η εισαγωγή της Νεότερης δυτικής σκέψης, της οποίας βασική προϋπόθεση ήταν η αμφισβήτηση αν όχι η άρνηση της αυθεντίας του Αριστοτέλη.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Με τη δυναμική παρουσία του Κορυδαλέα η νέα θεώρηση της αριστοτελικής φιλοσοφίας ενισχύεται, εφόσον τώρα στα σχολεία του Γένους δεν παραμένουν απλά στη διδασκαλία της φιλοσοφίας του Σταγειρίτη μέσα από τα υπομνήματα και τις παραφράσεις των σχολιαστών, αλλά πλέον προβάλλονται τα ίδια τα έργα του Αριστοτέλη ως η μοναδική αφετηρία για τη διδασκαλία των φιλοσοφικών μαθημάτων. Στη φάση αυτή η διδακτέα ύλη δεν περιορίζεται απλά και μόνον στη Λογική και στη Ρητορική.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Συνοψίζοντας θα λέγαμε ότι ο 17ος αιώνας αποτελεί σταθμό στην πνευματική αναγέννηση της νεότερης Ελλάδας. Από την πλευρά των πνευματικών ανθρώπων της Εκκλησίας καταβάλλονται σημαντικές προσπάθειες για τη θρησκευτική ανόρθωση του Ελληνισμού ενώπιον του τυράννου και του καθολικισμού. Η παιδεία και ο φωτισμός είναι το μοναδικό όπλο.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Τη φάση αυτή θα μπρούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε ως μια αναβίωση του ανθρωπισμού, η οποία ενισχύεται κατά πολύ από την Εκκλησία και βασίζεται ως επί το πλείστον στο Νεοαριστοτελισμό που ξεκίνησε από την Πάδοβα, με σημαντικό εκπρόσωπο το Θεόφιλο Κορυδαλέα.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΜΕΤΑΚΟΡΥΔΑΛΛΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: Η τροχιά όλης αυτής της πνευματικής κίνησης διαγράφεται με τη μετάβαση σε μια νέα εποχή, όπου αναζητείται επίμονα από τους πλέον άξιους Έλληνες διανοουμένους η "Υγιής Φιλοσοφία", ο "απλανής οδηγός" της Ευρώπης, που συνέβαλε σημαντικά στην χάραξη της πορείας του Γένους, διότι υπήρχε η πίστη ότι με τη βοήθειά του θα αποκτούσε η πατρίδα "τὴν ἀληθινὴν εὐδαιμονίαν".
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Από τη θέση αυτή εξηγείται το φαινόμενο γιατί μετά το 1780 η μετακένωση πνευματικών αγαθών από την Ευρώπη στην Ελλάδα αποκτά κυρίως μαζικό χαρακτήρα και γιατί στις επόμενες τέσσερις δεκαετίες ο στοχασμός εκείνων που συνεισέφεραν στην αναζήτηση και μετακένωση του "απλανούς οδηγού" διεκδικεί επάξια το όνομα του Διαφωτισμού, του οποίου η εξέλιξη στον ελληνικό πνευματικό χώρο θα μπορούσε να διακριθεί σε τρεις περιόδους.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Η πρώτη είναι η προδρομική περίοδος του Ελληνικού Διαφωτισμού, κατά την οποία προβάλλεται έντονα το όνομα του Βολταίρου, ο οποίος αποτέλεσε καθόλον το 17ο αιώνα το σύμβολο της ελευθεροσύνης. Στη δεύτερη περίοδο άσκησε σημαντική επίδραση στον ελληνικό χώρο η Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια, που αποτέλεσε μια απογραφή του πνευματικού δυτικού κόσμου.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Την περίοδο αυτή βασικός εκπρόσωπος της ελληνικής διανόησης ήταν ο φαναριώτης Δημήτριος Φωτιάδης ή Καταρτζής, καθώς και οι οπαδοί του μεταξύ των οποίων και ο Ρήγας Βελενστινλής.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Η τρίτη περίοδος του Ελληνικού Διαφωτισμού συνδέεται με τη γνωστή από την ιστορία της γαλλικής παιδείας κίνηση των ιδεολόγων. Πρόκειται για την ομάδα των διανοουμένων, οι οποίοι αφοσιωμένοι και πιστοί στις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας, που λάμπρυναν τη θεωρία της Γαλλικής Επανάστασης, αποδοκίμασαν τη μη αποδοχή της εφαρμογής των ανωτέρω αρχών, μένοντας μακριά από την πολιτική δράση στα χρόνια της Επανάστασης και του Ναπολέοντα.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Χαρακτηριστικός εκπρόσωπος αυτού του πνεύματος υπήρξε ο Αδαμάντιος Κοραής, του οποίου η μακρόπνοη δράση ξεπέρασε τα όρια του Ελληνικού Διαφωτισμού. Μετά το θάνατο του Κοραή αδυνατίζει αρκετά η παροχή δυτικών στοιχείων στη νέα ελληνική παιδεία και εμφανίζονται δύο ισχυρά στοιχεία η ιστοριοκρατία και ο λαογραφισμός. Συγκεκριμένα μεταξύ των ετών κυριαρχεί ο ρομαντικός τόνος, αντίθετως προς το πνεύμα του Διαφωτισμού, νοσταλγός των συναισθηματικών αξιών, μυστικιστής και απαισιόδοξος. Μετά το θάνατο του Κοραή αδυνατίζει αρκετά η παροχή δυτικών στοιχείων στη νέα ελληνική παιδεία και εμφανίζονται δύο ισχυρά στοιχεία η ιστοριοκρατία και ο λαογραφισμός. Συγκεκριμένα μεταξύ των ετών κυριαρχεί ο ρομαντικός τόνος, αντίθετως προς το πνεύμα του Διαφωτισμού, νοσταλγός των συναισθηματικών αξιών, μυστικιστής και απαισιόδοξος.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Ελληνικός Διαφωτισμός ή η Νεοελληνική Αναγέννηση: Η περίοδος του Ελληνικού Διαφωτισμού ή όπως αλλιώς ονομάζεται της Νεοελληνικής Αναγέννησης είναι ιδιαίτερα σημαντική και καθοριστική για την ανάπτυξη της ελληνικής πνευματικής παραγωγής.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Το εν λόγω κίνημα παρουσιάζει ορισμένα σημαντικά χαρακτηριστικά που το διακρίνουν και είναι τα εξής: α. Ο άνθρωπος της Νεοελληνικής Αναγέννησης διαμορφώνει τον πνευματικό κόσμο του, βασιζόμενος στις νέες επιστημονικές και φιλοσοφικές απόψεις, αυτοπροσδιορίζεται ως άτομο και ως συνείδηση και επιχειρεί να προσεγγίσει τη γνώση μέσα από διαδοχικές προσεγγίσεις.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ β. Η ενασχόληση με τα ζητήματα της Φιλοσοφίας είναι αδύνατη, εαν δεν συμβαδίσει με την παράλληλη μελέτη και εμβάθυνση των φυσικών-θετικών επιστημών. Η επιστημονική και η φιλοσοφική σκέψη εκπηγάζουν από την ίδια παρόρμηση, τη μελέτη της φύσης, της σκέψης και του υλικού κόσμου σε όλες τις εκφάνσεις του.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ γ. Ο άνθρωπος αυτής της περιόδου, ζώντας σ' ένα σχετικά περιορισμένο γεωγραφικά και ιστορικά χώρο, του οποίου και ο ίδιος αποτελεί προϊόν και φορέα, ξεπερνά τα όρια που του επέβαλε η παράδοση και καθίσταται ιστορικός εκφραστής μιας ολόκληρης ιστορικής εποχής.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Το άτομο εμφανίζεται διακατεχόμενο από το πνεύμα της ελευθερίας και της ελευθεροφροσύνης, αισιόδοξο για τις νέες εξελίξεις του ατόμου και της κοινωνίας, κυριαρχεί στη σκέψη του η ιδέα της προόδου και της υπεροχής του ορθού λόγου και αποφεύγει κάθε στείρα και άκριτη αντιγραφή της προγονικής κληρονομιάς του. Αντιθέτως επιχειρεί να προσδώσει στην παράδοση μια έννοια δυναμική και όχι στατική. Η στροφή και η μελέτη του παρελθόντος προσανατολίζεται σε μια συντονισμένη προσπάθεια αφύπνισης των δημιουργικών στοιχείων του.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ δ. Προτεραιότητα στο στοχασμό των πνευματικών ανθρώπων αυτής της περιόδου έχει η διάδοση της νέας γνώσης και όχι η προσωπική προβολή. Για το λόγο αυτό απαντώνται συχνά ανώνυμα κείμενα, έντυπα και χειρόγραφα, ενώ τα βιβλία που αποστέλλουν τα μέλη των ελληνικών παροικιών του εξωτερικού στον ελληνικό χώρο, με σκοπό να εμπλουτίσουν τις σχολικές βιβλιοθήκες είναι κυρίως έργα νεοτερικά.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος ( ): Με εύστοχο τρόπο επιτυγχάνει ο Νικόλαος μέσα από την ανάπτυξη των αρετών να προτείνει τα κριτήρια που οριοθετούν τον τύπο του καλού και αγαθού ανθρώπου, ο οποίος θεμελιώνει την προσωπική ζωή του και τον κοινωνικό προσανατολισμό του στην πραγμάτωση της καθολικής και αυθεντικής αρετής.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Νικόλαος δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην αριστοτελική έννοια της μεσότητας ως γενική αρετή, η οποία συμπληρώνει ή ακόμη και ορίζει όλες τις άλλες και ενέχει το πλεονέκτημα της αυτάρκειας. Ο Νεοέλληνας στοχαστής παρατηρεί ό,τι είναι καλό είναι πάντα πρέπον και ό,τι είναι πρέπον είναι πάντα καλό.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης ( ) γεννήθηκε στα Ιωάννινα, όπου και σπούδασε: Με αυτά τα δεδομένα ο Ανθρακίτης έγινε ιδιαίτερα γνωστός εξαιτίας της σύγκρουσής του με την Εκκλησία για τις φιλοσοφικές και θεολογικές αντιλήψεις του. Μάλιστα, κατά τη διδασκαλία των φιλοσοφικών μαθημάτων στην Καστοριά και στη Σιάτιστα, αμφισβήτησε ανοιχτά και στην ίδια σχολική πράξη την αυθεντία του Αριστοτέλη.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Δεν εφάρμοσε το παραδοσιακό πρόγραμμα σπουδών, το οποίο επέβαλε τη διδασκαλία της αριστοτελικής φιλοσοφίας σε συνάφεια με το σύστημα του Θεόφιλου Κορυδαλέα. Αντιθέτως ο Ανθρακίτης για πρώτη φορά στην Ελλάδα δίδαξε τρίγωνα, τετράγωνα και γνώμες διαφόρων φιλοσόφων, οι οποίοι θεωρήθηκαν ότι με τις απόψεις τους αντίκεινται στην πίστη.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Ευγένιος Βούλγαρης ( ): Ο Βούλγαρης εμφανίζεται υπέρμαχος του εκλεκτικισμού όσον αφορά στα φιλοσοφικά προβλήματα και υπερασπίζεται την ελεύθερη κρίση και εκλογή. Θεωρεί ότι η Φιλοσοφία δεν αντιπαρατίθεται στην αποκεκαλλυμένη αλήθεια της οποίας την πίστη διακηρύσσει.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Στη δεύτερη Προδιατριβή ο Βούλγαρης αναφέρει τις αιτίες της ασθένειας του γνωστικού, επισημαίνοντας κατά βάση τέσσερις: α. το σώμα, β. οι δυνάμεις, τις οποίες έχουμε έμφυτες για να ενεργούμε, γ. τα πολλά πάθη που κυριαρχούν στην ψυχή και δ. η αγωγή.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Τη Φιλοσοφία την ορίζει ως επιστήμη που τοποθετείται στην κορυφή όλων των επιστημών και η οποία είναι ανεξάντλητη και άπειρη. Κάνει λόγο για τις διαιρέσεις των αρχαίων και νεότερων φιλοσόφων και διαιρεί τη Φιλοσοφία σε τρία μέρη: το λογικό, το φυσικό και το ηθικό.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Οι λοιπές επιστήμες έχουν ως αρχή τους τη Μεταφυσική, η οποία συνυπάρχει με τη Λογική, που βασίζεται κυρίως στην απόδειξη. Με την αρωγή της Λογικής ο νους του ανθρώπου δυναμώνει και οξύνεται ως προς την κρίση και ως προς τις άλλες ενέργειες.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Γίνεται καταφανής και η εξατομικευμένη συμπεριφορά του φιλοσόφου, που σύμφωνα με το Βούλγαρη, θεωρείται ο άνθρωπος της θεωρίας και της πράξης, δηλαδή αυτός που ικανά συνδυάζει και κατέχει, ως πρόσωπο που ενεργεί ελεύθερα, τις δύο τάσεις, την ικανότητα της γνώσης και τη διάθεση για την ορθή πράξη.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο φιλόσοφος είναι υπεύθυνος και συνειδητός άνθρωπος, ο οποίος έχοντας τη γνώση των όντων, αυτενεργεί ορθά, ώστε να αποτελεί υπόδειγμα ο βίος του για τους άλλους. Ο Βούλγαρης συμπληρώνει και επισημαίνει ότι βασικό κριτήριο του φιλοσόφου είναι το λογικό, βάσει του οποίου επιλέγονται οι γνώσεις, που τον κατευθύνουν να ενεργεί σωστά και η παρουσία του να γίνεται σημείο αναφοράς. Ο Βούλγαρης συμπληρώνει και επισημαίνει ότι βασικό κριτήριο του φιλοσόφου είναι το λογικό, βάσει του οποίου επιλέγονται οι γνώσεις, που τον κατευθύνουν να ενεργεί σωστά και η παρουσία του να γίνεται σημείο αναφοράς.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Βούλγαρης στο εκτενές δοκίμιό του αναφέρεται επιπλέον στη φύση του σώματος, στα πρωταρχικά στοιχεία ή τις αρχές του φυσικού σώματος και παρατηρεί ότι σε τέτοιες αρχές οδηγούν τρεις δρόμοι: α. η μεταφυσική, β. η δύναμη της φαντασίας και γ. η αντιληπτική ικανότητα.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ O Ιώσηπος Μοισιόδακας ( ): Την πρώτη εγκύκλια μόρφωση έλαβε στην πατρίδα του απ' όπου στάλθηκε στα Ιωάννινα και φοίτησε στη Μαρουτσαία Σχολή, όπου δίδαξε ο Βούλγαρης. Ο Ιώσηπος διευκρινίζει ότι η Ὑγιής Φιλοσοφία περιλαμβάνει πέντε διδασκαλίαις ή επιστήμες, που είναι τα πέντε "ολικώτερα" μέρη της, η Ηθική, η Μεταφυσική, η Φυσική, η Μαθηματική και η Λογικοκριτική.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Μοισιόδακας βαθύτατα επηρρεασμένος από τις σπουδές του στην Πάδοβα διατυπώνει απόψεις ιδιαιτέρως αισιόδοξες περί της γνωστικής ικανότητας του ανθρώπου. Αξιόλογη είναι η πραγματεία του Περί Παίδων Αγωγής ή Παιδαγωγία, που εκδόθηκε στη Βενετία το 1779 και του οποίου ο χαρακτήρας και το ιστορικό του έργου παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το κύριο μέρος του έργου αποτελείται από αποσπάσματα μεταφρασμένα ή παραφρασμένα από το δοκίμιο του Locke Some Thoughts Concerning Education.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Ιώσηπος παρουσιάζει πολλές από τις βασικές ιδέες του Locke αναφορικά με την αγωγή των παιδιών από τους γονείς τους και με την τέχνη και τις αρχές της σχολικής διδασκαλίας. Σχετικά με την αγωγή των παιδιών διατυπώνει ριζοσπαστικές απόψεις και ως προς τη θεωρία και ως προς την πράξη. Στην εν λόγω πραγματεία του ο Ιώσηπος αναφέρεται σε πολλά θέματα, όπως:
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ οι κίνδυνοι των παιδιών, η πειθαρχία, η αμφίεσή τους, η επιλογή των δασκάλων, οι σχέσεις των γονέων με τους δασκάλους, οδηγίες πρακτικές προς τους δασκάλους περί θεμάτων καθημερινής εργασίας, τρόποι που καθιστούν τα μαθήματα ελκυστικά, καθώς και άλλα ζητήματα. Γενικότερα στην πραγματεία του ο Ιώσηπος αναφέρεται κυρίως στην ηθική βελτίωση του ατόμου, στην οποία και αποσκοπεί.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο νεοέλληνας στοχαστής οραματίζεται μια παιδεία αυτόνομη και ορθολογιστική, με απώτερο στόχο τη διαμόρφωση του χαρακτήρα των νέων, ενώ παράλληλα τονίζεται η γνώση ή μάλλον η πίστη ως πηγή της αρετής. Την παρατήρηση αυτή κάνει και ο G. P. Henderson, όπου σύμφωνα με τη σωκρατική θεωρία η αρετή είναι γνώση.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Δημήτριος Καταρτζής ή Φωτιάδης (1725/ ) : Υπήρξε εμπνευστής του μεταρρυθμιστικού προγράμματος της ελληνικής παιδείας, του οποίου βασική προϋπόθεση αποτελούσε η αποδοχή του "φυσικοῦ ὕφους" ως μόνου γλωσσικού οργάνου της σχολικής πράξης.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Καταρτζής διακατέχονταν από προοδευτικές θέσεις αλλά και αγωνιούσε για το μέλλον του Έθνους· γι' αυτό και εφανίστηκε ως ανακαινιστής της παιδείας. Προς την κατεύθυνση αυτή επεδίωξε αφενός να προσοικειωθεί τη νεοτερική παιδεία, και αφετέρου κατόρθωσε να αποβάλει εκείνα τα στοιχεία που θεωρούνταν εμπόδιο για την αναγεννητική εξόρμηση. Βασικό σημείο της διδασκαλίας του ήταν το ζήτημα της γλώσσας.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Προτείνει την εξειδικευμένη αγωγή ανάλογα με τα συμφέροντα, τα ενδιαφέροντα, καθώς και την επαγγελματική απασχόληση των μαθητών στο μέλλον. Εξέφρασε και άλλες παιδαγωγικές και ψυχολογικές απόψεις του, αλλά σημαντικότερες όλων είναι οι απόψεις του περί του φιλοσόφου. Ο φιλόσοφος θα πρέπει να σχεδιάσει ένα στενό παραλληλισμό Φιλοσοφίας και Χριστιανισμού. Θα πρέπει να συλλαμβάνει αλήθειες όπως ο Θεός, θα πρέπει να μη σπαταλά το χρόνο του στην αναζήτηση αρχών και αποδείξεων για όλα τα προβλήματα. Εξέφρασε και άλλες παιδαγωγικές και ψυχολογικές απόψεις του, αλλά σημαντικότερες όλων είναι οι απόψεις του περί του φιλοσόφου. Ο φιλόσοφος θα πρέπει να σχεδιάσει ένα στενό παραλληλισμό Φιλοσοφίας και Χριστιανισμού. Θα πρέπει να συλλαμβάνει αλήθειες όπως ο Θεός, θα πρέπει να μη σπαταλά το χρόνο του στην αναζήτηση αρχών και αποδείξεων για όλα τα προβλήματα.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Αποτιμώντας τις θέσεις του Δημήτριου Καταρτζή κατανοεί ο μελετητής ότι πρόκειται για ένα λόγιο με προοδευτικές αντιλήψεις, που ανήκει στις προοδευτικές μορφές του δημοτικισμού. Σαφώς δέχθηκε την επίδραση του γαλλικού διαφωτισμού.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Αδαμάντιος Κοραής ( ): Οι απόψεις του για την παιδεία και τη γλώσσα, αν και περιέχουν πολλά νέα στοιχεία, ακολουθούν κυρίως τις γραμμές στοχασμού, που χαράχθηκαν ήδη το 18ο αιώνα από τους Έλληνες θεωρητικούς της παιδείας. Αυτό που κυρίως καταπολεμούσε ήταν η έλλειψη ζωντάνιας κατά τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Ενώ η επιδίωξή του ήταν να δοθεί στην αρχαία γλώσσα η δυνατότητα να ξαναζήσει και να υπηρετήσει και πάλι τη ζωή.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Είχε ζωηρό ενδιαφέρον για τη μεταλαμπάδευση των πνευματικών αγαθών της Ευρώπης στην υπόδουλη Ελλάδα. Όπως και πολλοί άλλοι ελληνιστές της εποχής του, εξέδοσε τα Πολιτικά και Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη, γεγονός που συντέλεσε στην επιβίωση και διατήρηση της εγκυρότητας της πολιτικής και ηθικής θεωρίας του Σταγειρίτη φιλοσόφου.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Είναι γεγονός ότι ο Κοραής ασχολήθηκε με τον πολιτικό και ηθικό στοχασμό του Αριστοτέλη σε χρόνια που οι καταστάσεις ήταν αρκετά κρίσιμες για τα πολιτικά πράγματα. Με εύστοχο τρόπο ο Κοραής παρατηρεί ότι η ηθική εντάσσεται στην πολιτική.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο πολιτικός και ηθικός στοχασμός του Κοραή θεμελιώνεται πάνω σε τέσσερις βασικές έννοιες-σκοπούς: την ευδαιμονία, την αρετή, το νόμο και την ελευθερία. Η πραγματική επιδίωξη είναι οι ανωτέρω σκοποί να συνδέονται στενά μεταξύ τους, όπως συμβαίνει και στην κοινωνική ζωή.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Οι ορισμοί του Κοραή για την ελευθερία και το νόμο απηχούν βεβαίως τις αριστοτελικές απόψεις, οι οποίες εντάσσονται στη φιλοσοφία του Διαφωτισμού, στοιχείο που αναφαίνεται και στην πολιτική σκέψη του Moontesquieu αναφορικά με την έννοια της πολιτικής ελευθερίας.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Κοραής αναφέρεται με ζήλο στην κοινωνική ισότητα και το κοινωνικό πνεύμα, καθώς μέσα σε αυτό αναπτύσσεται η ορθή παιδεία στην οποία αποδίδει μεγάλη σπουδαιότητα. Την εκπαίδευση αντιλαμβάνεται ο Κοραής στο πρώτο στάδιο να είναι στοιχειώδης και προτρέπει να εισαχθεί σε κοινή χρήση η αλληλοδιδακτική μέθοδος, που την τοποθετεί στην ανώτερη βαθμίδα.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Η παιδεία θεμελιώνεται σε αρχές και γίνεται φιλοσοφική, εφόσον προσανατολίζει το ενδιαφέρον της για τη λογική των όσων ο άνθρωπος επαγγέλεται ότι γνωρίζει και πράττει. Στο τέλος των παραινέσεων προτρέπει όλες τις κοινωνικές τάξεις, τους πλούσιους, τους φτωχούς και τους μεσαίους να υπηρετήσουν το Έθνος, καλλιεργώντας τις πολιτικές αρετές.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Δημήτριος-Δανιήλ Φιλιππίδης ( ): Ο Φιλιππίδης ανήκε στη χορεία των νεοελλήνων στοχαστών που ενδιαφέρθηκαν με ζήλο για τη φιλοσοφία της γλώσσας. Ο ίδιος υπήρξε νομιναλιστής και συνέδεσε τη γλώσσα με τη γνωσιοθεωρία και τη φιλοσοφία της αγωγής.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Υπήρξε κυρίως φιλόσοφος της παιδείας και η ενασχόλησή του με την παιδεία ήταν συστηματική, καθώς προσπάθησε να καθορίσει το πρόγραμμα των βαθμίδων της εκπαίδευσης. Στην εισαγωγή της Λογικής επισημαίνει την απόκλιση της αρμοδιότητας για τη θεωρία της παιδείας στους γραμματοδιδασκάλους, στους ρητοροδιδασκάλους, στους ιστορικούς, στους φυσικούς και στους μαθηματικούς, καθώς αυτό είναι έργο της Μεταφυσικής.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Εξάλλου οι μέθοδοι μάθησης αποτελούν αντικείμενο μελέτης των θεωρητικών της γνώσης, δηλαδή των μεταφυσικών, όπως ο Locke, o Condillac και o Kant. Ο Φιλιππίδης θεωρεί ως βασική μέθοδο μάθησης την επαγωγική, δηλαδή τη μετάβαση από το γνωστό στο άγνωστο. Η αρχική μελέτη του παιδιού θα πρέπει να είναι αἱ ὁμοιότητες καὶ ἀνομοιότητες τῶν λέξεων, αἱ συμφωνίαι καὶ διαφωνίαι, ὅπου ἔχουν ἀναμεταξύ τους.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Επίσης ο Δανιήλ προτείνει την αναλυτική και όχι τη συνθετική μέθοδο, διότι δια της πρώτης ασκείται η διανοητική ικανότητα του παιδιού, με αποτέλεσμα η επιτυχής πρακτική άσκηση να ενισχύει τη μάθηση της γλώσσας, ασκώντας έτσι και την επιτηδειότητα της χρήσης της.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Σύμφωνα με τον Φιλιππίδη το πρόγραμμα των βαθμίδων της εκπαίδευσης θα πρέπει να έχει ως εξής: στην πρώτη βαθμίδα οι μαθητές θα πρέπει να έρχονται σ' επαφή και να κατανοούν ένα σύνολο σχέσεων ιδεών, δηλαδή να αντιλαμβάνονται ότι η εξέλιξη των ιδεών μας και η χρήση των λέξεων συμβαδίζουν. Στη δεύτερη βαθμίδα το παιδιά, αφού κατανοήσουν τις λέξεις και τις μεταξύ σχέσεις τους, θα πρέπει να προχωρήσουν στη μάθηση της νόησης και του συλλογισμού.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Στο πλαίσιο αυτό η σπουδή των νοητικών δυνάμεων είναι απαραίτητη και προηγείται από κάθε άλλη. Απώτερος στόχος της Λογικής είναι η διδασκαλία επιχειρηματολογίας, η οποία δύναται να επιτευχθεί μέσα από τη σπουδή της γνώσης και του τρόπου απόκτησής της.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Με τη μετάφραση της Λογικής ο Φιλιππίδης φαίνεται να εγκαινιάζει μια περίοδο γόνιμης επικοινωνίας του νεοελληνικού στοχασμού με τις γνωσιοθεωρητικές απόψεις των εκπροσώπων του ύστερου γαλλικού διαφωτισμού, οι οποίοι προετοίμασαν την κίνηση των ιδεολόγων.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Σύμφωνα με τον Π. Χρ. Νούτσο οι νομιναλιστικές απόψεις του Φιλιππίδη επέδρασαν αποφασιστικά στις γλωσσικές και παιδαγωγικές αντιλήψεις του. Οι συνέπειες αυτές θα μπορούσαν να συνοψισθούν στα εξής σημεία:1. Κύρια και βασική πηγή της ανθρώπινης γνώσης θεωρεί ο Φιλιππίδης την εμπειρία, γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι ψυχοπνευματικές διαφορές των ανθρώπων οφείλονται κατά κύριο λόγο στην άνιση αγωγή και όχι στην καταγωγή τους. 2. Με την αποκοπή του σχολείου από τη ζωή, διαφοροποιείται η προσχολική "ὁδὸς τῆς φύσεως" από αυτή την "ὁδὸ της φαντασίας μας, τῶν προλήψεών μας, τῶν ἐθίμων μας".
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 3. Η "φυσική" της γνώσης θα πρέπει να δείξει στα παιδιά την εμπειρική "μέθοδον τῆς μαθήσεως", ώστε να "ἀρχίζουν ἀπὸ τὰ γνωστὰ και νὰ προβαίνουν στὰ ἄγνωστα". 4. Στόχος της διδασκαλίας είναι η εκμαίευση γνώσεων από την ψυχή του μαθητή. 5. Οι λέξεις, που θεωρούνται "ὡς σύμβολα τῶν ἰδεῶν καὶ τῶν ἐννοιῶν", ακολουθούν το γνωστικό περιεχόμενο του νου.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 6. Το ζήτημα της αρχής της γλώσσας τοποθετείται στα συγκεκριμένα γεγονότα της ανθρώπινης ζωής. 7. Εφόσον τα πραγματικά γεγονότα προσδιορίζουν την ύπαρξη μιας γλώσσας, αυτό σημαίνει πως το γλωσσικό όργανο είναι εκείνο που κάθε φορά καθαγιάζεται και όχι βέβαια η αμίλητη γλώσσα των προγόνων. 8. Η λαϊκή γλώσσα αποτελεί βασικό όργανο μετάδοσης στο λαό των αντιλήψεων των "νεωτέρων", και κυρίως των απόψεων των "φυσικῶν ἐπιστημῶν".
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο Κωνσταντίνος Κούμας ( : Ο Κούμας ανήκε στον κύκλο των λογίων του Αδαμάντιου Κοραή και διεκδικεί επάξια τον τίτλο του διδασκάλου του Γένους, του οποίου την παιδεία υπηρέτησε, μετακενώνοντας στην Ελλάδα τα πνευματικά αγαθά από τη φωτισμένη Ευρώπη. Ο Κούμας ανήκε στον κύκλο των λογίων του Αδαμάντιου Κοραή και διεκδικεί επάξια τον τίτλο του διδασκάλου του Γένους, του οποίου την παιδεία υπηρέτησε, μετακενώνοντας στην Ελλάδα τα πνευματικά αγαθά από τη φωτισμένη Ευρώπη.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ήταν θερμός οπαδός του Κοραή και τον ακολουθούσε στις γλωσσικές και εκπαιδευτικές αντιλήψεις του και ομοίως η επίδραση του δεύτερου ήταν καταφανής και στη διδακτική δραστηριότητά του, την οποία επέκτεινε στη μετάφραση και στη συγγραφή διδακτικών εγχειριδίων σε πολλούς τομείς. Στα συγγράμματά του διαφαίνεται η ευκολία με την οποία ερανίζονταν από παντού, με αποτέλεσμα να μην μπορεί κάποιος να διακρίνει ποιές ήταν οι πρωτότυπες και ποιές οι δάνειες ιδέες μέσα στο συγγραφικό έργο του. Ο Κούμας υπήρξε θαυμαστής της γερμανικής Επιστήμης και στη Φιλοσοφία οπαδός του Imnanuel Kant.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Αυτή ακριβώς τη γαλλική σκέψη αντιμετωπίζει ο Κούμας με πνεύμα κριτικό, με αποτέλεσμα σταδιακά να εξασθενίζει η γαλλική επίδραση στο στοχασμό του και να κυριαρχεί η γερμανική διανόηση και παιδεία. Εξάλλου ήδη από το 18ο αιώνα άρχισε να εισχωρεί η γερμανική διανόηση στην Ελλάδα, καθιστώντας έντονη την παρουσία της, ιδιαιτέρως ο Kant του οποίου επιδράσεις αναφαίνονται στο έργο του Κούμα Σύνταγμα Φιλοσοφίας
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το κεφάλαιο της Ηθικής, στο οποίο ο Κούμας και πάλι, υπό την επίδραση του Kant, επιχειρεί να θεμελιώσει και να δομήσει νοησιαρχικά κάθε ηθικό ζήτημα, θέτοντας ως κριτήριο και ως προτεραιότητα τα αιτήματα του πρακτικού Λόγου. Από τη θέση αυτή θεωρεί τη συνείδηση των πράξεων ως τη βάση κάθε ηθικής δραστηριότητας και τονίζει ότι η συνείδηση είναι εκείνη που βοηθά ως ένα σημείο, χωρίς όμως να έχει την ικανότητα να διδάξει, αναφορικά με τους γνήσιους χαρακτήρες του αγαθού και του κακού.
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Από το 19ο αιώνα έως σήμερα οι βασικότεροι νεοέλληνες στοχαστές ήταν: ο Φραγκίσκος Πυλαρινός, ο οποίος υπήρξε οπαδός του Αδαμάντιου Κοραή και συνδέθηκε με την επίδραση του ουτοπικού σοσιαλισμού. Ο Ιωάννης Μενάγιας, που υπήρξε ο κύριος εισηγητής της εγελιανής φιλοσοφίας στη χώρα μας.