Franz Kafka Η δίκη Α. Νάτσινα. Συγκριτική Φιλολογία “Μεταπολεμική πεζογραφία, εξπρεσιονισμός και παράλογο (Κάφκα, Μπέκετ)” Παν/μιο Κρήτης, Τμήμα Φιλολογίας, Ε.Ε. 2014-15 Franz Kafka Η δίκη

Franz Kafka (1883-1924) Γερμανόφωνος εβραίος, γεννήθηκε και έζησε στην Πράγα (πρωτεύουσα της σημερινής Τσεχίας), που ανήκε τότε στην Αυστροουγγρική αυτοκρατορία. Από εύπορη οικογένεια της μεσαίας τάξης (πατέρας αυτοδημιούργητος έμπορος, ισχυρή προσωπικότητα, όχι ιδιαίτερα δίκαιος άνθρωπος), σπούδασε νομικά, και εργάστηκε ως υπάλληλος στην ημικρατική Ασφαλιστική Εταιρεία Εργατικών Ατυχημάτων. Είχε έναν αριθμό ερωτικών σχέσεων (και δύο αρραβώνες με την ίδια γυναίκα), καμία από τις οποίες όμως δεν κατέληξε σε γάμο, παρά τη σχετική επιθυμία του. Είχε εύθραυστη υγεία, πέθανε από φυματίωση 41 ετών. Συνδέθηκε με τον εξπρεσιονισμό και τον μοντερνισμό. Θέματα: αποξένωση, αλλοτρίωση, διαμάχη γονέων-παιδιού (πατέρα-γιου κυρίως), το παράλογο, η ενοχή, ο λαβύρινθος της γραφειοκρατίας και η πανταχού παρουσία της εξουσίας, ο Νόμος, η βία. Κάποια από τα σημαντικότερα έργα του (Η δίκη, Ο Πύργος) έμειναν ανολοκλήρωτα και εκδόθηκαν μεταθανάτια από τον φίλο του Μαξ Μπροντ, παρόλο που ο Κάφκα του είχε ζητήσει να τα κάψει.

Franz Kafka Γενικά χαρακτηριστικά Η εξωτερική πραγματικότητα έχει πολλά παράλογα στοιχεία, π.χ. στη Μεταμόρφωση ο ήρωας ξυπνάει μεταμορφωμένος σε έντομο, στη Δίκη ο ήρωας ξυπνάει και συλλαμβάνεται χωρίς να του απαγγελθεί κατηγορία, στον Πύργο ο χωρομέτρης ήρωας έχει κληθεί να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον Πύργο όμως η είσοδός του εκεί αναβάλλεται συνεχώς. Nachan, Die verwandlung, 2010 <http://nachan.deviantart.com/art/Die-Verwandlung-183246144>

Franz Kafka Γενικά χαρακτηριστικά Αυτή η διαστρέβλωση της εξωτερικής πραγματικότητας είναι ουσιαστικά μια εκτενής κυριολεκτικοποιημένη μεταφορά που αποτυπώνει τον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και τη βαθύτερη ουσία της πραγματικότητας. Edvard Munch, Η κραυγή, 1893

Franz Kafka Γενικά χαρακτηριστικά Μια πραγματικότητα βαθιά εχθρική και βίαιη για το άτομο. Άτομα περιθωριοποιημένα, απομονωμένα, αποξενωμένα, πασχίζουν να αντιληφθούν τη λογική, τους νόμους αυτής της παράλογης πραγματικότητας και να προσαρμοστούν ώστε να επιβιώσουν. Ταυτόχρονα ενοχή γι’ αυτήν την απομόνωση και την ανικανότητα να ζήσουν με βάση το ‘ορθό’ και το ‘αληθινό’. Martin Senn, Φραντς Κάφκα: Η παράξενη μηχανή της ‘Σωφρονιστικής αποικίας’, 2008 <http://www.martinsenn.ch/Drahtskulpturen/>

Franz Kafka Γενικά χαρακτηριστικά Ιδιαίτερη έμφαση στη σχέση του ανθρώπου με τον Νόμο και την ενοχή (πιθανώς συνδεόμενη με την εβραϊκή καταγωγή και την κοινωνική τάξη του Κάφκα). Αλληγορικός-παραβολικός χαρακτήρας των έργων του – σχέση με εξπρεσιονισμό αλλά και παραβολές της Βίβλου (ο αλληγορικός χαρακτήρας έχει επιτρέψει φιλοσοφικές, θεολογικές, κοινωνιολογικές, ψυχαναλυτικές αναγνώσεις) Ο πατέρας του με τους χειρισμούς του κατάφερε να του φύγουν όλοι οι εργαζόμενοι (1911) και έστειλε μια Κυριακή τον 18χρονο Κάφκα να πείσει τους βασικούς να γυρίσουν πίσω. Ο Κάφκα πέρασε μια άκρως ταπεινωτική ημέρα, παρακαλώντας και μη πείθοντας τους (τσέχους) εργαζόμενους (μιλώντας τσέχικα), έχοντας απόλυτη επίγνωση της αδικίας του πατέρα του. Ενοχή για την κοινωνική του τάξη. Η κοινωνική του συνείδηση οξύνθηκε περισσότερο με την εργασία του στην Εταιρεία ασφαλίσεων, γιατί ερχόταν αντιμέτωπος με τα εργατικά ατυχήματα και την αδικία που υφίσταντο οι εργάτες. C.O.Bartning, Μπροστά στον νόμο, 1954

Franz Kafka Γενικά χαρακτηριστικά «Δεν είναι ανάγκη να βγεις από το σπίτι. Μείνε στο τραπέζι σου και αφουγκράσου. Ή μην αφουγκράζεσαι, περίμενε μόνο. Μην περιμένεις καν, κάθισε εντελώς ήσυχος και μόνος. Ο κόσμος θα παρουσιαστεί μπροστά σου για να αποκαλυφθεί, δεν μπορεί να κάνει αλλιώς, θα σπαρταράει εκστασιασμένος μπροστά σου.» F. Kafka, Αφορισμοί Σχετικά ξερό ύφος Ουδέτερες περιγραφές, όχι ωραία ή άσχημα τοπία «Ποτέ πια ψυχολογία!» (F. Kafka, Αφορισμοί)

Franz Kafka Σημαντικά έργα Η μεταμόρφωση (νουβέλα, 1915) Η δίκη (μυθ., γρ. 1915, μεταθανάτια εκδ. 1925) Ο πύργος (μυθ., γρ. 1922, μεταθανάτια εκδ. 1926) ‘Στη σωφρονιστική αποικία’ (διήγημα, 1919) ‘Ο καλλιτέχνης της πείνας’ (διήγημα, 1922) ‘Μπροστά στον νόμο’ (διήγημα) ‘Ο γιατρός της επαρχίας’ (διήγημα) Αμερική (μυθ. γρ. 1911-’14 , μεταθανάτια εκδ. 1927)

Ο Kafka στην Πράγα Γερμανόφωνος εβραίος μεταξύ τσεχόφωνων μη εβραίων – ανήκε σε μια προνομιούχα μειονότητα στην Πράγα, αλλά στην περιφέρεια της κυρίαρχης γερμανικής κουλτούρας (πολλαπλά ξένος και διαφορετικός, ένα σχεδόν σπάνιο υβρίδιο ο ίδιος.) Μια έντονη αίσθηση του μη ανήκειν. Προσπάθεια για αποδοχή από τους χωρικούς στο Κάστρο, απολογία στη Δίκη, ο καλλιτέχνης της πείνας που νηστεύει γιατί δεν βρίσκει τίποτε που να του αρέσει, αλλά και υβρίδια στο έργο του : Ο Gregory Samsa, το οdradek. (Δεν χρησιμοποιεί πολύ χώρους της Πράγας, ούτε τσέχικα ονόματα) Πράγα τότε πρωτεύουσα της Βοημίας (επαρχία της αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας, 1867-1918). Μετά το τέλος του Α΄ Π.Π. Τσεχοσλοβακία. Zlatá ulička, Πράγα (όπου κατοικούσε ο Κάφκα)

O Kafka στην Πράγα Γράφει γερμανικά σε έναν αναδυόμενο τσέχικο λογοτεχνικό χώρο. Έχει αφομοιώσει όλη τη μεγάλη γερμανική γλωσσική και πολιτισμική παράδοση, αλλά από την άλλη πλευρά βρίσκεται σε μια θέση έκκεντρη, περιφερειακή (εβραίος που ζει στην Πράγα), που του δίνει τη δυνατότητα να σταθεί ανατρεπτικά απέναντι στο γερμανικό λογοτεχνικό κατεστημένο (το ίδιο θα δούμε αργότερα και για τον ιρλανδό, κάτοικο Παρισιού, Μπέκετ σε σχέση με την αγγλική παράδοση). Η γλώσσα του, γερμανικά των βιβλίων, που βάζει να τα μιλούν και οι λαϊκοί του ήρωες και ηρωίδες, επιτείνει την εντύπωση της παραίσθησης που αναδίδει το έργο του.

Ο Kafka στο Παρίσι Ο Κάφκα, αν και μεταφράζεται από νωρίς, κερδίζει την ευρεία αναγνώριση στην Ευρώπη μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έμφαση στο στοιχείο του παραλόγου που υπάρχει στο έργο του, πολύ πιο οικείο τώρα για τους ευρωπαίους που έζησαν τον παραλογισμό του Β΄Π.Π. (π.χ. μαζικές, ‘βιομηχανικές’ εκτελέσεις λόγω φυλής ή σεξουαλικότητας, ένοχοι χωρίς έγκλημα). Μεγάλη επίδραση προς αυτήν την κατεύθυνση ασκεί η υπαρξιστική ανάγνωση του Αλμπέρ Καμύ («Ο Κάφκα και το παράλογο») Ο Κάφκα προσλαμβάνεται εν πολλοίς αποϊστορικοποιημένος, αποκομμένος από τις πολιτισμικές συνθήκες γένεσης του έργου του.

Ο Kafka στην Ελλάδα Στην Ελλάδα προσλαμβάνεται κυρίως μέσω Παρισιού, εν πολλοίς μέσα από το πρίσμα του υπαρξισμού και του θεάτρου του παραλόγου. Σποραδικές μεταφράσεις κατά τη δεκαετία του 1930, αλλά πολλαπλές μεταφράσεις και αλλεπάλληλες εκδόσεις κατά τη δεκαετία του ’60. Στην Ελλάδα της εποχής ενδιαφέρει επίσης η μοναξιά και η αλλοτρίωση του ατόμου, πολύ πιο αισθητή στην ελληνική κοινωνία του ’60, με την έντονη αστυφιλία και το ξεκίνημα του καταναλωτισμού.

Η δίκη Περίληψη Κεντρικό πρόσωπο του μυθιστορήματος είναι ο σχετικά υψηλά ιστάμενος τραπεζοϋπάλληλος Γιόζεφ Κ. Το πρωί των τριακοστών του γενεθλίων, δυο άγνωστοι του ανακοινώνουν τη σύλληψή του χωρίς να του απευθύνουν συγκεκριμένη κατηγορία και ο ίδιος ο Επιθεωρητής που έρχεται σε λίγο δεν μπορεί καν να τον βεβαιώσει ότι κατηγορείται. Αφήνεται προσωρινά ελεύθερος. Σε λίγες μέρες καλείται για ανάκριση στο δικαστήριο, το οποίο βρίσκει, μετά από πολλή προσπάθεια, στη σοφίτα ενός τεράστιού κτιρίου. Απολογείται ενώπιον των δικαστών και ενός επιδεικτικά αδιάφορου κοινού. Στη συνέχεια προσλαμβάνει έναν δικηγόρο, όμως εκείνος, αντί να τον βοηθήσει, τον σπρώχνει ακόμη βαθύτερα στον λαβύρινθο της γραφειοκρατίας. Ακόμη λιγότερο μπορεί να τον βοηθήσει η ερωμένη του δικηγόρου, που περνά στην αγκαλιά του Κ. Εξίσου ανίκανοι αποδεικνύονται ένας ζωγράφος και ένας ιερέας. Αισθάνεται ότι όλος ο κόσμος έχει γίνει ένα δικαστήριο, ότι οι πάντες γνωρίζουν και βλέπουν στις πράξεις του αποδείξεις της ενοχής του. Καταλήγει να περιμένει καρτερικά την απόφαση των δικαστών του. Ένα βράδυ, δυο άντρες τον οδηγούν έξω από την πόλη, όπου τον εκτελούν ψυχρά χωρίς μέχρι το τέλος να του έχουν απαγγείλει κατηγορία.

Η δίκη Θέματα για συζήτηση Ο παραλογισμός της ανύπαρκτης κατηγορίας αλλά και της όλης εξέλιξης της υπόθεσης (υπέροχες σκηνές εξαιρετικής διεισδυτικότητας και φαντασίας). Η μέχρι το τέλος απροσδιόριστη αλλά πλήρως εσωτερικευμένη ενοχή – ένοχος χωρίς έγκλημα. Η αποτυχία της επιστήμης (δικηγόρος), του έρωτα (ερωμένη) της τέχνης (ζωγράφος) και της θρησκείας (ιερέας) να προσφέρουν αποτελεσματική βοήθεια απέναντι στον παραλογισμό. Η ατέρμονη διαδικασία, η αέναη αναβολή της γνώσης περί της υπόθεσης, της διαδικασίας και του τέλους. Οι δαιδαλώδεις και αποκρυπτογράφητοι μηχανισμοί της δικαιοσύνης – κανείς δεν τους κατέχει στο σύνολό τους. Το δικαστήριο βρίσκεται παντού. Οι χώροι (το κτίριο των δικαστηρίων, η αποθήκη στην τράπεζα, ο καθεδρικός ναός) Ο ρόλος των εικόνων και των αναπαραστάσεων μέσα στο έργο. Σκίτσα του Κάφκα για τη Δίκη

Βιβλιογραφία Benjamin, Walter, Φραντς Κάφκα (μτφρ. Στ. Ροζάνης), Αθήνα: Έρασμος 1980. Deleuze, Gilles & Felix Guattari, Κάφκα: Για μια ελάσσονα λογοτεχνία (μτφρ. Κ. Παπαγιώργης), Αθήνα: Καστανιώτης 1998. Eisner, Pavel, Franz Kafka and Prague (tr. L. Nelson, R. Wellek), New York: Golden Griffin Books, 1950. Lemaire, Gérard-Georges, Κάφκα (μτφρ. Γ. Δημολίτσας), Αθήνα: Κασταλία 2006. Rober, Marthe, Kafka, Paris: Gallimard, 1960. Ζωγράφου, Λιλή, Σύγχρονός μας ο Κάφκα, Αθήνα: Αλεξάνδρεια 1993.